Bizkaia (Nafarroa)

Nafarroa Garaiko ibarra
Bizkaia ibarra» orritik birbideratua)
Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Bizkaia (argipena)»

Bizkaia[3][a] Euskal Herriko ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 50,2 kilometrora. Altuera 456 eta 1025 metro artekoa da, eta 39,96 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 5 biztanle zituen.

Bizkaia
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Usunbeltzeko Buzianda putzua, Bizkaia errekan
Bizkaia (Nafarroa) bandera
Bandera

Bizkaia (Nafarroa) armarria
Armarria


Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaZangozerria
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
UdalerriaEzporogi
Izen ofiziala Bizkaia
Ibartarrabizkaitar
Geografia
Koordenatuak42°36′58″N 1°27′16″W / 42.61607507°N 1.45457853°W / 42.61607507; -1.45457853
Azalera39,96 km²
Garaiera456-1025 metro
Distantzia50,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria5 (2021:  −1)
Dentsitatea0,13 biztanle/km²
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 6,70 (2018:  %-9,43)

Bizkaia ibarra Nafarroa Garaiko ibar garrantzitsuena da, despopulatzeari dagokionez. Morionesek izan ezik, bertako herriek ez dute XX. mendetik bizirik iraun. Morionesek bost biztanle besterik ez ditu. Ezporogi udal-barrutian dago, eta lurralde ezezaguna da biztanle gehienentzat, Oibar ibarreko gainerako barrutitik kanpo baitago. Izan ere, ibarra zeharkatzen duen errepide bakarra 2 kilometrokoa da, Moriones eta Zare pareko udalerria lotzen dituena, eta antzinako herri batzuek ez zuten ez argirik ez ur korronterik izan. Gaur egun, ibarra gehiena Nafarroako Gobernuaren jabetzako finka pribatua da, eta ibarraren azalera osoa pinu beltzez birlandatu da.

Bertako biztanleak bizkaitarrak dira. Ibarburua Moriones herria da.

Izena aldatu

Bizkaia beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Bizcaya (1330)
  • La Bizcaia (1570)
  • Comun de la Bizcaia (1703)
  • Vizcaya del Valle de Aibar (1802)
  • La Vizcaya (1856)
  • Vizcaya (1952)
  • Bizkaia (1987)
  • Bizkaia (1998)
  • Valle de la Bizkaia (2019)

Etimologia aldatu

Juan Jesus Recalde Recalde, La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio bere liburuan, Bizkai hitza bizkarretik dator, hau da, bizkarrezurra, bizkarra edo lekurik goiena. Kasu honetan muino bati buruzkoa izan liteke, eta ibar honen idiosinkrasiak, hainbat muinoz inguraturik dagoenak, logika ematen dio teoriari. Gainera, ibarra zeharkatzen duten erreketako batek izen bera du.[5]

Koldo Mitxelenak dioenez, adirudi garai batean bizkai izena izan dela toponimian duen hedapenaren arabera, eta agian leku garaiak izendatzen zituen. Arnaut Oihenartek izena ematen du, nahiz eta bere hitzak anbiguo samarrak diren: «Bizkaia: lurralde menditsu eta malkartsua irudikatzen du». Agian ibar proportzioa onar daiteke: ibar - ibai, bizkar - bizkai.

Bizkai izena Erronkaribarrarentzat eta Lapurdikoarentzat da, eta izen hori duten mendien eta mendixken kopurutik ondorioztatzen da. Adibidez, La Bizkaia, Taxoareko mendilerroaren toki bateko izena. Zonaldean, berdin deitzen da El Cerro eta La Bizkaia herrien arabera. Patxi Salaberri bizkai izenarentzat sierra (mendilerro) ahots erromantzearen euskal ordezkaria da.

Bizkaia herrialdea ez bezala, Nafarroako Bizkaiak "-a"-ri eusten dio une oro, artikulu gisa jarduten baitu: Bizkaiako, Bizkaian, Bizkaiaren, Bizkaiari...

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Bizkaiko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago. »

Bandera aldatu

Bizkaiko banderak Bizkaiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Ezaugarriak aldatu

Ez dira gorde, eta, ondorioz, ez dira ezagutzen Bizkaia ibarraren ikur adierazgarriak. Hala ere, Bizkaia ibarra eta Ageza kontzejua biltzen dituen Ezporogi udalerriak armarri bat erabiltzen du, non zuhaitz berde bat ageri den hondo hori baten gainean. Beharbada, Bizkaiko armarri ibarra izan daiteke, baina Agezak ere erabiltzen duenez, Agezakoa izan liteke.

Geografia aldatu

Bizkaia ibarra Oibar ibarrean dago, Zangozerria eskualdean, Nafarroa Garaia herrialdearen ekialdean.

Mugakideak aldatu

Klima eta landaredia aldatu

Bizkaiko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.

Bizkaiko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.

Estazio meteorologikoa aldatu

Bizkaia ibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Oibar pareko ibarreko Oibar udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


      Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 28.0 29.0 36.0 39.0 41.0 41.0 40.0 31.0 25.0 19.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.8 11.1 14.7 16.2 20.9 26.1 29.7 29.5 25.2 19.4 12.9 9.4 18.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.2 6.7 9.7 11.2 15.3 19.6 22.5 22.5 19.0 14.4 9.1 6.0 13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 2.3 4.6 6.2 9.7 13.1 15.3 15.6 12.8 9.5 5.3 2.5 8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -11.0 -8.0 -10.0 -2.0 1.0 5.0 7.0 6.0 4.0 -1.0 -7.0 -10.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 50.1 48.6 47.1 73.6 57.9 47.4 28.9 30.7 57.2 77.2 57.3 68.12 654.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 44.0 43.4 47.5 54.0 56.0 88.5 31.0 68.0 75.5 66.5 43.1 58.0 88.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 8.4 7.7 6.5 10.1 8.6 5.6 4.1 3.7 5.4 8.6 9.6 9.6 87.7
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.8 0.9 0.7 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.8 3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa aldatu

Bizkaia ibarreko herrien mapa

Hauek dira Bizkaia ibarreko 12 herriak:


 
Bizkaia ibarreko herriak

Historia aldatu

Sorrera aldatu

 
Getadarreko etxe bat, Juan Jesus Recalderen familia bilduman

Historiaren Errege Akademiaren Hiztegiak, 1802an, aipatzen zuen inguru horretan zeuden herri guztiak Bizkaia ibarrekoak zirela, baina Oibar ibarreko Bizkaia izena ematen zion bere hiztegi geografiko-historikoan. Beraz, ez zion kategoria berezirik ematen Oibar ibarretik. Hala ere, Juan Jesus Recaldek bere liburuan jasotzen duenez, 1842ko apirilaren 23an erakunde administratibo independente gisa agertzen da, las Vizcayas ("Bizkaiak") hamabi liberako ekarpena egiten baitiote erresumari etxebizitzen bilketan. Dirudienez, argi dago harreman estua dagoela Oibar ibarrekin, askotan haren parte izan baita.

Terminoaren agerpenari dagokionez, 924. urteko Ibn-Idhariren kronika aipatzen da José María Lakarraren Estudio de Historia de Navarra lanean. Bertan honako hau jasotzen da: "Al-Nasirrek bere tropak inoiz sartu ez ziren lekuetatik zeramatzala, gazteluak erre zituen, etxebizitzak hondatu zituen, harik eta Bizkaiko herrixkara iritsi zen arte (Bachkunsa izena du), bertako kristaua baitzen jatorriz, eta etxe guztiak suntsitu ziren, eta aurkitu zen guztia erre zen". Kristaua aipatzean, Antso I.a Gartzeitz aipatzen du, jatorriz ibarrekoa zena. Aurrerago, eta Juan Jesus Recalderen obran jasotzen den bezala, izena zenbait zatitan agertzen da, hala nola 1571. urteko vecinos foranos del lugar desolado de Gardelayn que es en la Vizcaya de la valle de Aybar (Gardalaingo leku hondatuko bizilagun foranoak, Oibar ibarreko Bizkaian) edo 1589. urteko en el lugar desolado de Yrangot que es en la Vizcaya de la val de Aybar (Oibar ibarreko Bizkaian dagoen Irangoiti leku hondatuan). Haietan, isolamendu hitza agertzen da, eta horren zantzuak ematen ditu. Izan ere, Florentzio Idoate Iragik egindako azterlanean 1534 eta 1800 urteen artean Nafarroan bizi ziren biztanleen eta despopulatuen zerrenda ematen da, eta Bizkaiko herriak desolatuen multzoan sartzen dira.[9]

Ezaugarri orokorrak aldatu

 
Gardalaingo bizilagunak, Juan Jesus Recalderen familia bilduman

Ibar honen berezitasunetako bat da bertako biztanleak etxejabeak eta errentariak zirela, ez baitzegoen inor beren lurren eta etxeen jabe zenik. Herri hauek, beraz, bertan bizi ez ziren nobleenak ziren, eta lurra modu iraunkorrean lantzen zen, errentariak baitziren eta ohikoa baitzen biztanleak herri batetik bestera mugitzea kontratua amaitzen zenean. Juan Jesus Recaldek dio pobreak eta marjinalak zirela, eta euren jarduera ekonomiko nagusia abeltzaintza eta nekazaritza zela. Hala ere, kaparetasun pribilegioak dituzten bost jauregiren existentziari buruz ikertu da; izan ere, badirudi haien historia gatazkaz eta auziz beteta dagoela XV. mendetik XX. mendera arte. Gainera, isolamendua eta pobrezia ez ziren oztopo izan izaera alaia garatzeko; izan ere, koplak gitarra eskuan abestuz komunikatzen ziren, eta poesia askotan ikusten zen zentzu artistiko handia zuten, Recalderen arabera. Isolamenduaren ondorioz, biztanleek erabiltzen duten hizkera berezia da, La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio, hain erabiliak ez diren ahotsen hiztegi bat dauka, non achun (asun) edo zimitorio (hilerri) bezalako hitzak agertzen diren.[10]

Despopulatzea aldatu

 
Kartel bat Nafarroako Gobernuaren Sabaitzako finkaren sarrera

Bizkaia ibarraren ezaugarriek, ikus haren isolamendua, pobrezia edo lurrekiko eta etxeekiko jabetza eza, eragin dute bailara honen despopulatzea. Argindarra eta ur korrontea ezin izan ziren iritsi herriek 8 edo 9 etxe baino gehiago ez zituzten gune batera, eta, beraz, pixkanaka, hustu egin zen. Juan Jesus Recaldek dioenez, Nafarroako Foru Aldundiak 1944an Arteta, Julio, Getadar eta Usunbeltz herriak erosi zituenean gertatu zen nolabait despopulatzea. Horrek besteak jendez hustera bultzatu zituen, 1960tik 1969ra bitartean guztiak saldu zituzten arte. 1965ean Sabaitzako azken bizilagunak Iruñea hiriburura joateko erabakia hartu zuen, ibarra erabat hutsik utziz.

XXI. mendean, oraindik populatuta zegoen herri bakarra Moriones zen, nahiz eta 2021ean 5 biztanle baino ez dauden. Jenderik gabeko ibar honen figurak bertako biztanleen ondorengo askoren interesa piztu du, eta horregatik jaso dira leku horren memoria aldarrikatzeko hainbat ekimen.

Juan Jesus Recaldek 2020an argitaratu zuen La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio. Bertan, Bizkaia ibarra osatu zuten herri guztien historia eta bizimoduak jasotzen ditu, eta lurralde horietan bizi izan ziren bizkaitarren belaunaldia aztertzen du. Bere ondorengoek, bere aitaren amona Julion jaio baitzen, eta bertako historiarekiko zaletasunak, Bizkaiari buruzko lehen obra egitera bultzatu dute, bere oroimena gordetzeko asmoz. Horrez gain, ibarrari eskainitako zenbait abesti eta kopla daude, eta horien artean Jesus Aiesak konposatutakoa nabarmentzen da, Bizkaia.

Ageza pareko herrian Bizkaia Ibarreko Oroitzapen Museoa eraiki da, bizilagunen laguntzarekin eta Ezprogiko Udalaren eta Agezako kontzejuaren babesarekin. 2021eko udaberrian inauguratuko da, eta Agezako harrizko biltegi zaharrean egongo da. Gainera, sorkuntza lana Manu Navallas Juan zangozarrak egin du. Museoaren babesa Eugenio Lecumberri Seviné buru duen Bizkaiko Lagunen Elkartearen eraketatik etorri da, Gardalain herrian sustraiak dituena.

Demografia aldatu

2021 urteko erroldaren arabera 5 biztanle zituen Bizkaia ibarrak.[11]

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
10 10 10 10 12 12 8 8 9 7 8 8 7 6 6 8 8 8 6 6 6
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Ibar honetan ez dago ekonomiarik, oso despopulatuta baitago. Izan ere, bizi den herri bakarra den Morionesko 5 biztanleetatik, inor ez da lanean ari.

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Bizkaia ibarra atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Bizkaia ibarra ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Bizkaia ibarra eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %16,70k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 16,13k eta 2018n % 6,70k.

Oharrak aldatu

  1. /bis̻káɟa/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak aldatu

  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Bizkaia - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. Recalde Recalde, Juan J.. (2020). La Bizkaia de Navarra : memorias de un valle en silencio. ISBN 978-84-09-22823-2. PMC 1282171228. (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Oibar» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. Oibarreko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. Príncipe de Viana. Gobierno de Navarra. Departamento de Cultura y Deporte (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  10. (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Bizkaia: Nafarroako bailara ezezagun baten memoria» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  11. «Bizkaia» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  13. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu