Wikipedia

Barduliar

Barduliarrak[1] (latinez: varduli) (antzinako grekoz: Ba′ ρδυ‑[(η′τ)‑αι] edo Ba′ ρδυ‑[(ι′τ)‑αι], bardietak edo barduetak)[2] antzinako erromatarrek Hispania lurraldearen iparraldean kokatu zuten jende bat da, baskoien mendebaldean eta karistiarren eta Deba ibaiaren ekialdean[3].

Talde etniko infotaulaBarduliar
Motatalde etniko historiko
EponimoaBardulia
Hedapen mapa

Identitate etnikoa Aldatu

Adituen artean, zalantzazkoa da baskoiekin lotura zuen akitaniar herria[4], edo kantabri eta zeltiberiar herriekin lotura zuen herri zeltikoa edo indoeuroparra izan zen ala ez[5]. Eztabaida hori baskonizazio berantiarraren teoriarenari lotuta dago.

Iturriak Aldatu

Barduliarren inguruko informazioa, eta oro har, Euskal Herriko Antzinaroko populuei buruzko informazioa nahiko urria da eta batzuetan, kontraesanak agertzen dira[6]. Idazle klasikoen artean, Plinio Zaharrak, Estrabonek eta Ptolomeok, Pomponio Melak eta Lucio Anneo Florok aipatzen dituzte barduliarrak, beti ere esaldi gutxi batzuetan. Estrabonek aipatzen ditu estreinakoz barduliarrak, Augustoren garaian[7].

Aurkikuntza epigrafikoek aukera eman duten onomastika (Pertsona izenak), teonimia (jainko-jainkosen izenak) eta ikonografia ereduak aztertzeko. Ikonografian eta onomastikan oinarritu dira, hain zuzen ere historialariek, Nafarroako barduliar eremua identifikatzeko. Azkenik, indusketa arkeologikoak ez dira oso zabalak izan barduliarren lurraldean Antzinaroari dagokionean[6].

Etimologia Aldatu

Idazle erromatar eta helenistikoek, konkistatzen zituzten herriak izendatzeko etnonimoak erabiltzen zituzten, hau da, leinu edo nazioa osatzen zuten jende multzoa izendatzen zuten, ez herrialdea bera. Hau da, Erdi Aroa arte ez da "Vardulia" bat existituko, eta beraz, Antzin Aroan, Vardulii ez dira Varduliako bizilagunak (Barduliarrak), baizik eta kultura edota egitura politiko bat partekatzen duten jendea (Ijitoak edo juduak esatea bezala, edo gaur egun Ameriketako jatorrizko herriak izendatzeko erabiltzen ditugun izenen antzekoak: apatxeak (eta ez apatxiarrak), navajoak, etab.).

Ez da ziur ezagutzen hitz honen jatorria edota esanahia, baina proposatu da -bard erroa, indoeuroperazkoa batzuentzat eta aurre-indoeuroperazkoa beste batzuentzat[8], muga esan nahi duela. Hector Iglesiasek, ordea, uste du varduli forma grezierako bardieta baina zaharragoa izango zela eta erroaren ahoskera /ward/ eta esanahia egungo euskal mardul hitzan bila daitekeela, edo antzeko erroa duten eta beste lurraldetan agertzen diren hitzetan[2].

Varduli etnominoa gero Goi Erdi Aroan Gaztela Zaharraren sehaska izan zen Bardulia izeneko eremuan agertuko da. Julio Caro Barojak, hori ikusita, esan zuen Vardulii izenak ez zuela euskal jatorririk[9].

Eremuak Aldatu

Gaur egungo ia Gipuzkoa osoan (ipar-ekialde baskoia eta mendebal karistiarra izan ezik), Araba ekialdean eta ikerlari batzuentzat, Nafarroa mendebaldea ere (Burunda Etxarri Aranaz arte, Lana ibarra, Ega ibaiaren goi ibarra[6] bizi izan ziren barduliarrak. Deba ibaiak mugatzen zituen, mendebalean, karistiarrengandik. Egungo Trebiñu konderriko lur barduliarrek egiten zuten muga hegoaldean (Errioxan) bizi ziren beroiar zelten lurraldeekin, eta Oiartzun ibaiaren bokaletik hegoalderako mendizerrak mugatzen zituen barduliarren eta baskoien lurraldeak. Tito Livio, Estrabon, Ptolomeo, Ponponio Mela eta Plinio geografo eta historialari erromatarrek aipatu zituzten barduliarrak, antz handiko izen desberdinez. Kasu batzuetan, karistiar nahiz autrigoiarrei zegozkien lurraldeetako biztanleak bailiran aipatu izan zituzten.

Hiriak Aldatu

Egungo Gipuzkoako barduliar hirien aipamenik ia bat ere ez da jaso (Menosca izenekoa, Deba eta Oiasso arteko erdibidean; eta Morogi, egungo Astigarraga inguruan); badirudi ugariago zirela Araba aldeko barduliar hiriguneak, baita Goi Erdi Aroaan ere: Gabalaeca (Galarreta?), Gebala (Gebara), Tullonium (Dulantzi), Alba (Albeiza). Gipuzkoako Oiasso erromatar hirigunea baskoi lurraldean zegoen (gaur egungo Irunen). Deba ibaiaren bokalean zegoen Tritium Tuboricum hiriari buruzko aipamenak ere badira (Mela, Ptolomeo). Bisigodoen ondoren, barduliarrak baskoitzat (vascones) izan ziren izendatuak eskuarki.

Hizkuntza Aldatu

Beharbada aitzineuskaraz hitz egiten zuten, baina orduko dokumentuetan ageri diren biztanlegune gutxien izenek ez dute euskararen antz handirik eta horrenbestez indoeuropar herri bat zirela aldeztu dute zenbait historialarik eta hizkuntzalarik.Haien iritzira, barduliarrak, karistiarrak eta autrigoiak ez ziren euskaldunak, eta baskoiak ziren gaur egun Hego Euskal Herria den eremu horretan garai hartan bizi zen euskal tribu bakarra. Erromatarren aurreko garaiez eginiko ikerketek adierazten dute, ordea, pareko kultura oinarriak zituztela egungo euskal herrialde guztietan. Toponimiak, bestalde, euskararen nagusitasuna adierazten du, barduliarren lurraldeetan; zelta jatorria dutenak eta (geroago) erromatar jatorria dutenak han-hemenka barreiaturik ageri dira. Bestalde, erromatar historialariek diote leinu horiek guztiek eta kantabriar nahiz asturiar indoeuropar herriek ez zituztela, oro har, ezaugarri berak.

Mapari begiratuta, barduliarren lurralde mugak eta gipuzkerarenak mendebaldean eta ekialdean bateratsu datozela ikusirik, euskalki horren jatorria barduliarren artean jarri zuten zenbait adituk behinola, baina gaur egungo datuek diote gipuzkera askoz geroago sortu zela, X. mendearen inguruan.

Historia Aldatu

 
Bremenium erromatar gotorlekuko mendebaldeko atea, egun Ingalaterra iparraldeko High Rochester herrian. Barduliarren kohortea bertan kuarteleratuta egon zen II. mendean.

Erromatarren garaietan lehendabiziko aipamena Estrabonek egin zuen, Bardyetai izena eman ziena, eta kantabriarren eta baskoi artean kokatu zuen bere lurraldea; Ptolomeok, berriz, zehatzagoa izan zen eta egungo Gipuzkoan kokatu zuen bere lurra. Zaharraren Naturalis Historiaren arabera[10] ordea eremu zabalagoan hedatzen ziren eta Flaviobriga, egungo Castro Urdiales zena, barduliar hiria izan zen. Ponponio Melak berriro baskoi eta karistiarren artean kokatu zuen bere lurra, kostaldean. Aldaketa hauen zergatia Kantabriar Gerren ondorioz sortutako herri-mugimenduan izan daitekeela uste dute batzuek. Barduliar biztanleriaren lehenengo errolda Augustoren agintaldian egin zuten.[11]

Erromatarren konkista eta antolaketa administratiboaren ondorioz, barduliarrak komentu juridiko zesaraugustoarrean ala kluniarraren barruan sartu ziren eztabaidagai da[12].

K. a. 114an, Gaio Mariok barduliar guardia pertsonal zuen, Erroman Barduaioí esklabo izendatua. Oso gorrotatuak izan ziren eta beldur handia zabaldu zabaldu zuten beren ekintzekin, Marioren aginduak betea, jeneralaren etsai politiko asko erail zituztelako[2].

K. a. 44. urterako, Ponponio Melak hala esana, barduliarrak Pirinioen aldean zeuden lurraldetan bizi ziren eta herri batua osatzen zuten. Kantabriarren porrotak ez zuen eraginik barduliarren artean gerretan parte hartu ez zutelako. Britanian bazeuden barduliar kohorteak: egungo Rochesterren (orduko Bremenium) zegoen aldare bateko idazkun batean barduliarrak aipatuak izan ziren eta Hadrianoren Harresiaren 19. gotorlekuan Barduliarren Lehenengo Kohorteak egindako aldare bat dago, Matres ama jainkosei eskainia. Barduliarren Lehenengo Kohorte hura Antoninoren Harresian, Durhamgo Longovicium, Northumberlandeko Bremenium eta Corstopitum gotorlekuetan eta Cappuckeko Dere kalean zeuden idazkunetan ere ageri da[13].

 
Gure Jaunaren eta Varduliarren lehen kohortearen eta Bremeniumeko esploratzaileen taldearen estandartearen jenioari eskainitako aldarea, K.o 238-241 (High Rochester, Erresuma Batua), 1852an aurkitua.

Barduliarren azken aipamena Hidaziok egin zuen. Apezpikuak pirata heruloen erasoak aipatu zituen, 400. eta, berriro, 456. urteetan.

« Ad sedes propias redeuntes, Cantabriarum et Vardaliarum loca maritima crudelissime deproedatio sunt. »
Fontes Hispaniae Antiquae, IX, p. 74

Aditu batzuen ustez, karistiar, autrigoi eta barduliarren arteko harreman etniko, politiko eta linguistikoek herrien batasuna bultzatu zuten, Bardulia sortuz.[14]

Gipuzkoako armarriak honako legenda du: Fidelissima Bardulia, Nunquam Superata[15], hau da, "Bardulia leialena, inoiz ez garaitua".

Erreferentziak Aldatu

  1. ↑ Euskaltzaindia. (2015-1-30). 174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak. , 3 or..
  2. ↑ a b c (Frantsesez) Iglesias, Hector. (2008). «Les Vardules: exposé historique et linguistique concernant les “Guipuzcoans” de l’Antiquité et quelques autres peuples de l’Hispania et de l’Aquitania de l’époque romaine» Revista Portuguesa de Arqueologia (Instituto Português de Arqueologia) 2 (11).
  3. ↑ Van Nostrand, John James Jr. (1916). «The reorganization of Spain by Augustus» University of California Publications in History (4): 122ff..
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Gurrutxaga, Ildefonso. «Localización de algunas ciudades várdulas citadas por Mela y Ptolomeo» VIIème Congrès d’Etudes Basques = Eusko Ikaskuntzaren VII. Kongresua = VII Congreso de Estudios Vascos (7. 1948. Biarritz). – Donostia : Eusko Ikaskuntza, 2003. – P. 217-221. – ISBN: 84-8419-931-2.
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Urteaga, Mercedes. El puerto romano de Irun. .
  6. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Emborujo Salgado, Amalia. (1987). «El límite entre várdulos y vascones: una cuestión abierta» Príncipe de Viana. Anejo (7): 379–394. ISSN 1137-7054. (Noiz kontsultatua: 2023-07-08).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «Autrigones, caristios, várdulos y berones. Contribuciones historiográficas (1983-2003) relativas a su evolución en época prerromana y romana» Vasconia. Cuadernos de Historia-Geografía 34: 47-88..
  8. ↑ «VARDULIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-06).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Caro Baroja, Julio. (1976). Los pueblos de España. .
  10. ↑ In Cluniensem conventum Varduli ducunt populos xiiii (Plinio iii.26); A Pyranaeo per oceanum Vasconum saltus, Olarso, Vardulorum oppida.... iv.110.
  11. ↑ Corpus Inscriptionum Latinarum vi, 1463, Van Nostrand 1916:123.
  12. ↑ (Gaztelaniaz) Beltrán Lloris, Francisco; Velaza, Javier. (2013). «El límite occidental del convento jurídico cesaraugustano» Cuadernos de Arqueología. Universidad de Navarra (Universidad de Navarra) (21): 51 – 71..
  13. ↑ Roman Britain Organisation. BREMENIVM Roman Fort & Marching Camps. .
  14. ↑ Gurrutxaga, Ildefonso. Localización de algunas ciudades várdulas citadas por Mela y Ptolomeo. .[Betiko hautsitako esteka]
  15. ↑ Gipuzkoako Batzar Nagusiak - Armarria eta bandera

Ikus, gainera Aldatu

Kanpo estekak Aldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Barduliar  
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Barduliar&oldid=9333775"(e)tik eskuratuta