Karistiar
Karistiarrak[1] (latinez: caristii edo carietes eta greziarrez: karistoi) antzinako erromatarrek Hispania lurraldearen iparraldean kokatu zuten tribu bat da, Deba ibaiaren mendebaldean eta Nerbioiren ekialdean, hau da, gaur egungo Bizkaian (Enkarterri izan ezik) eta Arabako mendebaldean.
Eremuaren definizioa iturri klasikoetan
aldatuBeste herrien identifikazioaren kasuan bezala, karistiarrak agertzen dira lehen aldiz aipatuak erromatar garaian, bere lurraldea, dagoeneko, erromatarren administraziopean dagoenean.
Deba ibaitik ekialdeko lurraldetan auzo zituzten barduliarrak, eta Nerbioi ibaitik mendebalera autrigoiak. Hegoaldetik, karistiarrak, autrigoiak eta barduliarrak bizi ziren Trebiñu edo Uda aldera. Ptolomeok eta Pliniok eman zituzten karistiarrei buruzko berriak.[2] Estrabonek eta Ponponio Melak ez zuten haiei buruz idatzi. Pliniok carietes izena eman zien. Ptolomeok dioenez, karistiar hiriak ziren Suessatio edo Souestasion (egungo Arkaia, Gasteiztik hurbil, erromatarren Astorga-Bordele galtzadan), Tullica edo Toullika (egungo Tuyo) eta Beleia edo Oveldia (Veleia edo Iruña, Astorga-Bordele erromatar galtzadan.[3]). Veleia da, karistiar hirien artean, hobekien ezagutzen duguna[4].
Zalantzazkoa da ea kantabriei, zeltiberiarrei ala baskoiei loturik ziren (adibidez, baskoiekiko lotura baztertzen du baskoitze berantiarraren teoriak). Edonola ere, Goi Erdi Aroan inork ez zituen jada karistiarrak aipatzen, eta haien bizileku izandako lurretan Bizkaia eta Araba sortuko ziren. Aditu batzuen ustez, karistiar, autrigoi eta barduliarren arteko harreman etniko, politiko eta linguistikoek herrien batasuna bultzatu zuten.[5]
Arkeologiaren ikuspegia Erromanizazio aurretik
aldatu
Gaur egungo Bizkaiaren ekialdea eta erdialdea, Gipuzkoako mendebaldeko muturra eta Arabako erdialdeko azalera garrantzitsua hartzen dituen ipar-hego zerrendak une protohistorikoko aztarnategi arkeologiko ugari ditu. Horrela, gutxienez Bizkaiko sei esparru gotortu eta Arabako hamarnaka inguru eremu horren barruan kokatuko lirateke. Horiez gain, Santimamiñe (Kortezubi), Lumentza (Lekeitio) eta Goikolau (Berriatua) bezalako kobazuloetako noizbehinkako okupazioen aztarnak ere gehitu beharko genituzke, ziurrenik ez bizileku gisa, baizik eta ohiz kanpoko zerbait bezala, egoera zehatzekin zerikusia duena, agian arriskuarekin, edo kasu batzuetan, agian, material edo produktu jakin batzuk biltegiratzeko espazio gisa soilik.
Aztarnategi horietako batzuk induskatzeko, bertako biztanleen bizimoduari buruzko datu ugari eman dira, baina, kultura materialari dagokionez, ez da inolako alderik ikusten inguruko lurraldeetakoekin alderatuta, hala nola barduliarrekin, autrigoiekin edo baskoiekin.
Habitaten banaketan, ia guztiak altueran gotortutako esparruetan, isurialde atlantikoan daudenen barruan, lotura zuzena ikusten da ibaien komunikazio-ardatzekin, ondoko barduliarren lurraldean gertatzen den bezala. Mediterraneoko isurialdeko espazioaren okupazioa askoz ere trinkoagoa eta homogeneoagoa da, baina irizpide estrategikoek ere gidatzen dute.
.jpg)
Aurkitu diren egiturei eta materialei dagokienez, informazio zabala eskaintzen dute eraikuntza-tipologiei buruz, bai eta aldi horretako teknologia berri bereizgarrien sarrerari buruz ere. Atxako (Gasteiz) herrixkan argi eta garbi definitutako etxebizitzek forma kurbatuak dituzte nagusiki, Oroko haitzetako herrixkan (Zuia) edo Henaion (Dulantzi) bezalako herrietan gertatzen den bezala, eta penintsulako ipar-mendebaldeko herrixkekin nolabaiteko antzekotasuna dute. Hala ere, oinplano angeluzuzeneko etxebizitzak daude, oso ohikoak inguruko lurraldeetan (barduliarrak eta baskoiak), hala nola Arkizko herrixkan (Tresponde). Defentsa-sistemei dagokienez (elementu komuna da esparru guztietan), Marueleza (Nabarniz) herrixkako harlangaitzezko harresi handia nabarmentzen da duen garrantziagatik, gaur egun 400 metro kontserbatzen baitira, baita esparruaren barruko sarrera handia ere.
Lanabesak fabrikatzeko hainbat material mota erabiltzeari dagokionez, oro har tornuz egindako zeramika erabiltzen da, bai eta, gure aroaren aurreko lehen milurtekoaren bigarren erdialdean, burdina ere. Arabako Oroko Hitzak herriaren kasuan, metal hori gure aroaren aurreko VI. mendeko elementuekin lotu zen.
Nekazaritza- eta abeltzaintza-jarduerei eta merkataritzaren garapenari buruzko informazioa ere aipagarria da; arlo horretan, nekazaritza eta abeltzaintzarekin lotutako burdinazko tresnak oso ohikoak dira Atxa herrian, eta pisuak neurtzeko piezak ere badaude.
Hileta-munduari dagokionez, Berreaga herrixkari lotutako nekropoliaz gain (Mungia-Gamiz/Fika-Zamudio), Atxa herrixkan aurkitutako haurren ehorzketa-ehorzketei buruzko datuak daude, 53 guztira.[6]
Hizkuntza
aldatuAdituek luze eztabaidatu dute ea euskarari lotutako hizkuntzaren bat hitz egiten zuten ala indoeuropar hizkuntzaren bat zuten, baina oraindik ez dute ondorio argirik atera. Karistiar jatorriko toponimoek indoeuropar, aurrezelta edo zelta itxura dute: Tullica (Tullo "haran"), Suessatio (" kokaleku on"). Barduliar jatorrikoek bezala, ez dute aitzineuskararekin loturiko aurrizkirik, baskoien Iltur-, -berri, -egi/-eki edo antzekorik.
Karistiarrak bizi ziren lurraldea bizkaieraren gaur egungo eremuarekin gutxi gorabehera bat datorren arren, egungo euskalkiaren eta erromatarren aurretiko tribu haren arteko harremanik ez da. Izan ere, bizkaiera askoz geroago sortu zen, VIII. mendearen inguruan.[7][8]
Erreferentziak
aldatu- ↑ Euskaltzaindia. (2015-1-30). 174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak. , 9 or..
- ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
- ↑ (Gaztelaniaz) Emborujo, A., Ortiz de Urbina, E. & Santos, J.. (1992). «Reconstrucción paleogeográfica de autrigones, caristios y várdulos» Complutum (2): 449..
- ↑ (Gaztelaniaz) González-Rodríguez, Mª Cruz; Fernández Corral, Marta. (2022). «El grupo de población caristio (Carietes/Karistoi) en época romana a través de las fuentes escritas» Memoria de Iruña-Veleia 2010-2020 (Arabako Foru Aldundia).
- ↑ (Gaztelaniaz) Gurrutxaga, Ildefonso. Localización de algunas ciudades várdulas citadas por Mela y Ptolomeo. Euskomedia.
- ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier; Uribarri Agirrebengoa, Eloísa. (1977 eta 2025). «Caristios - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Eusko Ikaskuntza) (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ «Araba euskararen lurralde peto-petoa» Euskaraba 2010-02-25.[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Zuazo, Koldo. (2007-12-09). «Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz» Berria.
