Xake

mahai gaineko jokoa eta kirola
Xakelari» orritik birbideratua)

Xakea bi jokalarirentzako mahai-jokoa edo kirola da. [1]. Jokoaren helburua da jokalari bakoitzak, zuriak eta beltzak deitzen zaiena, bere koloreko xake-piezen armada kontrolatuz, aurkariaren erregea hiltzea, xake mate deitzen dena. Batzuetan, nazioarteko xakea edo mendebaldeko xakea esaten zaio, lotutako beste joko batzuetatik bereizteko, hala nola xiangqitik (txinatar x tuakea) eta shogitik (japoniar xakea). Xakearen historia dokumentatua VII. mendean hasten da, gutxienez, Indian chaturanga izeneko jokoa agertu zenean. Xakearen arauak, gaur egun ezagutzen den bezala, XV. mendearen amaieran sortu ziren Europan, eta XIX. mendearen amaieran estandarizatu eta onartu ziren unibertsalki. Gaur egun, xakea munduko joko ezagunenetako bat da, milioika pertsonak mundu osoan egiten dutena.

Xake jokoa, irudiak bere hasierako kokalekuan.
Sofonisba Anguissola (c. 1532-1625): Xake partida (1555)

Xakea estrategia abstraktuko jokoa da, eta ez dago ezkutuko informaziorik, ez zorizko elementurik. 64 laukiko taula batean jokatzen da, 8 x 8ko lauki-sare batean. Hasieran, jokalari bakoitzak hamasei pieza kontrolatzen ditu: errege bat, dama bat, bi dorre, bi alfil, bi zaldun eta zortzi peoi. Zuriak mugitzen dira lehenik, eta ondoren beltzak. Partida irabazteko, aurkariaren erregeari xake matea egin behar da, hau da, ezinbestean harrapatuta geratu behar da. Partida berdinketan amaitzeko hainbat modu ere badaude.

Xake antolatua XIX. mendean sortu zen. Gaur egun, xake-txapelketak FIDEk (Nazioarteko Xake Federazioa) arautzen ditu nazioartean. Mundu osoan ezaguna den xakeko munduko lehen txapelduna, Wilhelm Steinitz, txapeldun izan zen 1886an; Ding Liren da gaur egungo munduko txapelduna. Xakearen hasieratik corpus teoriko izugarria garatu da. Xakeak, era berean, eragina izan du mendebaldeko kulturan eta artean, eta loturak ditu beste arlo batzuekin, hala nola matematikarekin, informatikarekin eta psikologiarekin.

Lehen informatikarien helburuetako bat xakean jokatuko zuen makina bat sortzea zen. 1997an, Garry Kasparov garaitu zuenean, Deep Blue partida batean munduko txapelduna irabazi zuen lehen ordenagailua bihurtu zen. Gaur egungo xake-motorrak giza jokalari onenak baino askoz indartsuagoak dira, eta eragin handia izan dute xakearen teoriaren garapenean; hala ere, xakea ez da ebatzitako jokoa.

Piezak eta mugimenduak

aldatu
 
Xake pieza zuriak. Ezkerretik eskuinera: peoia, dorrea, zalduna, alfila, dama zuria eta errege zuria

Euskal Herriko xakelariek bi izendapen erabiltzen dituzte xake-piezak izendatzeko:

  • Erregea, dama, gaztelua, alfila, zalduna eta peoia edo oinezkoa.
  • Erregea, anderea, dorrea, gudaria, zalduna eta peoia edo oinezkoa.

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ez dago piezen izenik: horregatik, ez dago ofizialki onartutako izendapenik, izan ere Euskal Xake Federakuntzak berak ere ez baitu halakorik xedatu.

Hala ere, 1985ean Jon Esturo eta Maximo Aierbek argitaratutako Xake euskaraz idatzitako xakeari buruzko lehenengo liburuan lehenengo izendapena erabiltzen da. Geroago, ChessBase enpresa alemaniarraren Xake zakurtzarrari bideo-jokoa euskaratu zenean ere, FIDEk onartzen duen notazio aljebraikoa itzultzeko garaian lehenengo izendapen hori erabili zen.

Nolanahi ere, bigarren izendapena darabilten jokalariak aurkitzea oso arrunta da.

Xake piezak
  
Erregea
  
Dama
  
Gaztelua
  
Alfila
  
Zalduna
  
Peoia

Erregea

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Errege (xakea)»

Erregea piezarik garrantzitsuena da, jokoa berau defendatzean datzalako. Nahi duen lekurantz mugi daiteke (ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean), beti ere mugimendu bakoitzean lauki bat eginez. Gazteluarekin batera endroke izeneko mugimendua egin dezake: hor, erregea dorrearen beste aldean babesten den mugimendu bakar baten (endroke luzea eta endroke laburra daude, erregearen aldean edo damaren aldean egiten diren endrokeak bereizteko). Gazteluarekin batera egiten den jokaldia den arren, arauz erregearen jokalditzat jotzen da endrokea.

Sakontzeko, irakurri: «Dama (xakea)»

Dama edo Anderea da erregearen ostean piezarik garrantzitsuena, eta balio gehien daukana. Jokalari batzuek Xake damari ere erabiltzen dute berau jateko arriskuan dagoenean.

Edozein mugimendu egin dezake ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean nahi dituen koadro guztiak mugituz jokaldi bakoitzean.

Gaztelua edo dorrea

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Dorre (xakea)»

Gazteluak ezker-eskuin eta aurrera-atzera bakarrik mugi daitezke (ez-diagonalean) eta nahi haina lauki har ditzakete.

Alfila edo gudaria

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Alfil (xakea)»

Alfilek gazteluek egin ezin dezaketena egin dezakete, hau da, diagonalean mugitu. Horren truke ezin dira ezker-eskuin ez aurrera-atzera mugitu. Egoera honek alfil bat beti lauki zurietan egotea eta beste bat beti beltzetan egotea dakar.

Zalduna edo zaldia

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Zaldun (xakea)»

Zaldunaren mugimenduaren definizioa hauxe da: hurbilen daukan laukira mugi daiteke, baldin eta lauki hori ez badago zaldunaren diagonal, errenkada edo zutabe berean. Hala ere, errazago ulertzen da L forma duen mugimendua egiten duela esaten bada. Hau da, bi lauki alde batera eta bat horrekiko elkarzut. Edozein norabidetan egin dezakete mugimendu hori eta beste piezekin konparatuta alde bat du: pieza baten gainetik salto egin dezake.

Peoia edo oinezkoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Peoi (xakea)»

Peoiak banan-banan mugitzen dira (lehenengo mugimenduan ezik, kasu honetan bi lauki egin dezakete aurrera, beti ere biak libre badaude). Euren zutabea uzteko modu bakarra beste pieza bat harrapatzea da, diagonalean aurrerantz lauki bat mugituz egiten baitute. Zortzigarren lerroraino iritsiz gero dama bihurtzen dira.

Erlojua

aldatu
 
Xake jokoan erabiltzeko erloju bat.

Jokalariek txandaka mugitu behar dute eta txapelketetan denbora mugak jartzen dira. Jokalari bakoitzak erabiltzen duen denbora neurtzeko erloju bereziak erabiltzen dira.

Xake mate

aldatu

Jokoaren helburua xake mate egitea da. Xake mate egitean aurkariaren erregea ihes egin ezin duen egoeran jartzen da eta behin egoera horretara iritsiz gero, jokoa amaitu egiten da. Ezagutzen den xake materik laburrena honako hau da (Zoroaren matea):

 
Ezagutzen den xake-materik laburrena

Jokoaren faseak

aldatu

Xakean hiru fase berezitu ohi dira:

  1. Irekiera: lehen jokaldiak hartzen ditu barne; piezak hasierako laukietatik irteten dira.
  2. Joko ertaina: erdialdeko borroka bizia hartzen du barne; aurkariek peoi eta pieza asko dituzte oraindik.
  3. Amaiera: azken gudua hartzen du barne; peoi eta pieza gutxi gelditzen zaizkie aurkariei.

Fase bakoitzak estrategia eta trebetasun bereziak eskatzen dizkio jokalariari. Hori dela eta, gerta daiteke jokalari bat ondo moldatzea hasieran eta amaieran baina ez izatea oso iaioa joko ertainean. Hiru faseren arteko mugak ez dira zehatz-zehatzak.

Xake txapeldunak

aldatu


Munduan hainbat lehiaketa jokatzen dira xake txapelduna nor den erabakitzeko. Lehiaketa ofizialaz aurretik, egondako txapeldun ezberdinak zerrendatzen dira. 1993tik hona bi modalitate daude. Lehenengoa lehiaketa klasikoaren parekoa da. Bigarrena, FIDE lehiaketa, azkarragoa da eta horregatik, hainbat jokalariren ustez, ez da kalitate maila berekoa.

2006ko irailaren 21etik urriaren 13ra jokatu zen Errusiako Elista hirian, Munduko Txapelketen bateratze txapelketa deitu zena. Veselin Topalov eta Vladimir Kramnik jokalarien arteko arazo eta salaketen ostean, Vladimir Kramnik errusiarra izan zen garaile azken desberdinketa partidan.

2007an Mexikon jokatuko da berriz ere Munduko Txapelketa, aurrerako Argentinako San Luis hirian jokatu zen sistema bera erabilita. Aurretik, eta berriz ere Elistan, Txapelketa horretara sailkatzeko hautagaien txapelketak deritzonak jokatuko dira. Bertako 4 garaileek, aurretik sailkatuta dauden beste 4en aurka jokatuko dute Mexikon.


Hau da Munduko Txapelketetako txapeldunen zerrenda:

Izena Urtea Herrialdea Adina gutxi gorabehera
Francí de Castellví
Narcís Vinyoles
Bernat Fenollar
eta Francesc Vicent
~1475   Aragoiko Koroa

~37
25
Luis Ramirez de Lucena ~1490   Gaztelako Koroa ~25
Pedro Damiano ~1520   Portugal ~40
Ruy López de Segura 1559–1575   Gaztelako Koroa 19–35
El Morro ~1560–1575   Portugal
Leonardo da Cutri 1575   Napoliko Erresuma 33
Paolo Boi 1575   Siziliako Erresuma 47
Giulio Polerio ~1580   Napoliko Erresuma ~32
Alessandro Salvio ~1600   Napoliko Erresuma ~30
Gioachino Greco ~1620–1634   Napoliko Erresuma ~20–34
Pietro Carrera ~1640   Siziliako Erresuma ~67
Alexander Cunningham of Block ~1700   Eskoziako Erresuma ~45
Legall de Kermeur ~1730–1745   Frantziako Erresuma ~28–43
François-André Danican Philidor 1745–1795   Frantziako Erresuma 19–69
Johann Baptist Allgaier ~1795–~1815   Austriar Inperioa ~32–~52
Verdoni ~1795–~1804   Italia   Frantzia
Jacob Henry Sarrat ~1805–~1815   Erresuma Batua ~33–~43
Alexandre Deschapelles 1815–1821   Frantzia 35–41
Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais 1821–1840   Frantzia 26–45
Alexander McDonnell 1834   Irlanda 36
Pierre Charles Fournier de Saint-Amant 1840–1843   Frantzia 40–43
Howard Staunton 1843–1851   Erresuma Batua 33–41
Adolf Anderssen 1851–1858   Prusiako Erresuma 33–40
Paul Morphy 1858–1862   21–25
Adolf Anderssen 1862–1866   Prusiako Erresuma 44–48
Wilhelm Steinitz 1866–1878   Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia 30–42
Johannes Zukertort 1878–1886   Polonia   Alemaniar Inperioa 36–44

Munduko xake jokalari onenak 1886–1993 artean

aldatu
 
Gari Kasparov munduko txapelduna (1985–1993). Sistema informatiko baten --Deep Blue-- kontra xakean galdu egin zuen (1997ko maiatzean) lehen munduko txapelduna.
# Izena Urtea Herrialdea Adina
1 Wilhelm Steinitz 1886–1894   Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia
 
50–58
2 Emanuel Lasker 1894–1921   Alemaniar Inperioa 26–52
3 José Raúl Capablanca 1921–1927   Kuba 33–39
4 Alexander Alekhine 1927–1935
1937–1946
  Frantzia
  Errusia
35–43
45–54
5 Max Euwe 1935–1937   Herbehereak 34–36
6 Mikhail Botvinnik 1948–1957
1958–1960
1961–1963
  Sobietar Batasuna (Errusia) 37–46
47–49
50–52
7 Vasili Smyslov 1957–1958   Sobietar Batasuna (Errusia) 36
8 Mikhail Tal 1960–1961   Sobietar Batasuna (Letonia) 24
9 Tigran Petrosian 1963–1969   Sobietar Batasuna (Armenia) 34–40
10 Boris Spaski 1969–1972   Sobietar Batasuna (Errusia) 32–35
11 Bobby Fischer 1972–1975   29–32
12 Anatoli Karpov 1975–1985   Sobietar Batasuna (Errusia) 24–34
13 Gari Kasparov 1985–1993   Sobietar Batasuna (Errusia) 22–30

FIDEko munduko txapeldunak 1993–2006 artean

aldatu
# Izena Urtea Herrialdea Adina
13 Anatoli Karpov 1993–1999   Errusia 42–48
14 Aleksandr Khalifman 1999–2000   Errusia 33
15 Viswanathan Anand 2000–2002   India 31–33
16 Ruslan Ponomariov 2002–2004   Ukraina 19–21
17 Rustam Kasimdzhanov 2004–2005   Uzbekistan 25
18 Veselin Topalov 2005–2006   Bulgaria 30

Munduko txapeldun klasikoak 1993–2006 artean

aldatu
# Izena Urtea Herrialdea Adina
13 Gari Kasparov 1993–2000   Errusia 30–37
14 Vladimir Kramnik 2000–2006   Errusia 25–31

Eztabaidatuak ez dauden munduko txapeldunak 2006-gaur egun artean

aldatu
# Izena Urtea Herrialdea Adina
14 Vladimir Kramnik 2006–2007   Errusia 31-32
15 Viswanathan Anand 2007–2013   India 38-43
16 Magnus Carlsen 2013–2023   Norvegia 22-32
17 Ding Liren [en] 2023-2024   Txina 30-32
18 Gukesh Dommaraju [en] 2024-Egun   India 18-


Xakeko Olinpiadak

aldatu

Hauek izan dira Xakeko Olinpiadak eta emaitzak:[2]

# Urtea Ostalari Urrezko domina Zilarresko domina Brontzezko domina
I 1927 Londres   Hungaria   Danimarka   Britainia Handia
II 1928 Haga   Hungaria   AEB   Polonia
III 1930 Hanburgo   Polonia   Hungaria   Alemania
IV 1931 Praga   AEB   Polonia   Txekoslovakia
V 1933 Folkestone   AEB   Txekoslovakia   Suedia
VI 1935 Varsovia   AEB   Suedia   Polonia
VII 1937 Stockholm   AEB   Hungaria   Polonia
VIII 1939 Buenos Aires   Alemania   Polonia   Estonia
IX 1950 Dubrovnik   Jugoslavia   Argentina   Mendebaldeko Alemania
X 1952 Helsinki   Sobietar Batasuna   Argentina   Jugoslavia
XI 1954 Amsterdam   Sobietar Batasuna   Argentina   Jugoslavia
XII 1956 Moscu   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   Hungaria
XIII 1958 Munich   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   Argentina
XIV 1960 Leipzig   Sobietar Batasuna   AEB   Jugoslavia
XV 1962 Varna   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   Argentina
XVI 1964 Tel Aviv   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   Mendebaldeko Alemania
XVII 1966 La Habana   Sobietar Batasuna   AEB   Hungaria
XVIII 1968 Lugano   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   Bulgaria
XIX 1970 Siegen   Sobietar Batasuna   Hungaria   Jugoslavia
XX 1972 Skopje   Sobietar Batasuna   Hungaria   Jugoslavia
XXI 1974 Niza   Sobietar Batasuna   Jugoslavia   AEB
XXII 1976 Haifa   AEB   Herbehereak   Ingalaterra
XXIII 1978 Buenos Aires   Hungaria   Sobietar Batasuna   AEB
XXIV 1980 La Valletta   Sobietar Batasuna   Hungaria   Jugoslavia
XXV 1982 Luzerna   Sobietar Batasuna   Txekoslovakia   AEB
XXVI 1984 Tesalonika   Sobietar Batasuna   Ingalaterra   AEB
XXVII 1986 Dubai   Sobietar Batasuna   Ingalaterra   AEB
XXVIII 1988 Tesalonika   Sobietar Batasuna   Ingalaterra   Herbehereak
XXIX 1990 Novi Sad   Sobietar Batasuna   AEB   Ingalaterra
XXX 1992 Manila   Errusia   Uzbekistan   Armenia
XXXI 1994 Moscu   Errusia   Bosnia-Herzegovina   Errusia-II
XXXII 1996 Erevan   Errusia   Ukraina   AEB
XXXIII 1998 Elista   Errusia   AEB   Ukraina
XXXIV 2000 Istanbul   Errusia   Alemania   Ukraina
XXXV 2002 Bled   Errusia   Hungaria   Armenia
XXXVI 2004 Calviá   Ukraina   Errusia   Armenia
XXXVII 2006 Torino   Armenia   Txina   AEB
XXXVIII 2008 Dresde   Armenia   Israel   AEB
XXXIX 2010 Khanty-Mansisk   Ukraina   Errusia   Israel
XL 2012 Istanbul   Armenia   Errusia   Ukraina
XLI 2014 Tromsø   Txina   Hungaria   India
XLII 2016 Baku   AEB   Ukraina   Errusia
XLIII 2018 Batumi   Txina   AEB   Errusia
XLIV 2022 Chennai   Uzbekistan   Armenia   India
XLV 2024 Budapest   India   AEB   Uzbekistan

Euskal Herriko xakea

aldatu

Euskal Herriko xakeak ez du oso ibilbide oparoa egin oraindaino eta, gainera, ez du hedapen maila handiegirik lortu, beste zenbait jarduerekin alderatuz (futbola, musika...) edo xakeak berak beste zenbait herrialdetan (Errusia...) izan duen garapenarekin parekatuz gero. Hala ere, azkenaldian hainbat xake-talde ari da jardunean Euskal Herri osoan. Hainbat mailatako txapelketa ofizialak eta bestelako lehiaketak antolatzen dira, eta jokalari bikainik ere badugu, nola helduen hala gazteen artean ere.[3]

Euskal Autonomia Erkidegoko bakarkako txapelketako irabazleak (1986-2002)

1986-1987: Felix Izeta NM; 1987-1988: Mario Gómez NM; 1988-1989: Francisco Gallego NM; 1989-1990: Mario Gómez NM; 1990-1991: Felix Izeta NM; 1991-1992: Rafael Alvarez NM; 1992-1993: J.M. Iruzubieta1993-1994: Rafael Alvarez NM; 1994-1995: J.M. Iruzubieta; 1995-1996: J.M. Iruzubieta; 1996-1997: Mario Gómez NM; 1997-1998: Mario Gómez NM; 1998-1999: Unai Garbisu NM; 1999-2000: Rafael Alvarez NM: 2000-2001: Mario Gómez NM; 2001-2002: Felix Izeta MH.

Euskal Autonomia Erkidegoko taldekako txapelketako irabazleak (1986-2002)

1986-1987: Marlaxka (Hondarribia); 1987-1988: Marlaxka (Hondarribia); 1988-1989: Fomento Cultural (Orereta); 1989-1990: Marlaxka (Hondarribia); 1990-1991: Marlaxka (Hondarribia); 1991-1992: La Salle (Irun); 1992-1993: Peña Rey Ardid (Bilbo); 1993-1994: Marlaxka (Hondarribia); 1994-1995: Marlaxka (Hondarribia); 1995-1996: Peña Rey Ardid (Bilbo); 1996-1997: Fomento Cultural (Orereta); 1997-1998: La Salle (Irun); 1998-1999: Zuri-Baltza (Santutxu-Bilbo); 1999-2000: Peña Rey Ardid (Bilbo); 2000-2001: Gros (Donostia); 2001-2002: Gros (Donostia).

Erreferentziak

aldatu

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu