Wikipedia

Mila gau eta bat gehiago

 Artikulu honek erreferentziak behar ditu.
Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Mila gau eta bat gehiago (arabieraz: أَلْفُ لَيْلَةٍ وَلَيْلَةٌ‎, ʾalf laila wa-laila; persieraz: هزار و یک شب‎, hazâr-o yek xab) Mendebaldeko Asiako ipuin arabiar sorta bat da, istorio baten barnean istorio asko biltzen dituena. Hezâr Afsân edo Hezâr Afsâna («mila kondairak», persieraz: حزار افسانه edo هزار افسان‎) izeneko liburu bat dago muinean. Antza denez, Abu abd-Allah Muhammed el-Gahshigar ipuin kontalariak bildu eta itzuli zituen arabierara istorio hauek IX. mendean. Xerezaderi buruzko istorioa XIV. mendean gehitu omen zen.

Mila gau eta bat gehiago
Datuak
Jatorrizko izenburuaألف ليلة وليلة, Arabian Nights, One Thousand and One Nights eta Les Mille et Une Nuits
HerrialdeaEkialde Ertaina
Mila gau eta bat gehiago

Zirrara handia sortu zuen mendebaldean XIX. mendean. Garai hartan metropoliek espedizioak eta kultura exotikoei eta geografiari buruzko ikerketak bultzatzen zituzten. Benetan 1704an itzuli zen lehen aldiz Mila gau eta bat gehiago, baina urte horretan argitaratutako frantsesezko bertsioa moldaketa bat zen, Antoine Galland-ek egina, liburuan ugari diren adulteriorik eta gertaera odoltsurik gabea. Richard Francis Burton diplomatiko, militar, esploratzaile eta afrikar kulturan adituak egindako itzulpenak arrakasta handia izan zuen.

Hiru kontakizun multzo ditu, India, Persia eta Egipto alegiazko ikuspuntu distortsionatu batetik islatzen dituztenak. 800 urte aldera, ahoz aho eta eskuizkribuen bidez transmititutako ipuinak ziklotan antolatu ziren. Historia gehienak Persia (gaur egungo Iran), Irak, Afganistan, Tajikistan eta Uzbekistango tradiziotik jasoak direla uste da, gerora konpilatu eta beste egile batzuen istorioekin elkartuz.

Testuingurua

aldatu

Istorio horien muina Hezâr Afsâna izeneko antzinako liburu batek osatzen du («mila kondaira», persieraz: حزار افسانه‎). Istorio horien biltzailea eta arabierara itzultzailea, ustez, Abu-Abd-Allah Muhammad ibn Abdús al-Jahxiyarí izan zen, IX. mendean bizi izan zena. Egiptoko materialekin egindako lehen arabiar bilduma modernoa Kairon argitaratu zen, 1835ean.

Istorioak oso desberdinak dira, alegia, amodiozko istorioak, tragediak, komediak, olerkiak, parodiak eta kondaira erlijioso musulmanak barne. Ipuin batzuek berezko ospea lortu dute, eta, batzuetan, bereizita argitaratu eta bilduma osoaren ordezkaritzat hartzen dira, hala nola Aladino eta kriseilu miragarria: Sindbad itsasgizona, eta Ali Baba eta berrogei lapurrak. Aladino eta Ali Baba eskuizkribu zaharrenetan agertzen ez ziren arren, Antoine Galland itzultzaile frantsesak XVIII. mendean gehitu zituen. Istorio askotan, benetako pertsona eta lekuekin nahasten diren jeinuak, izpiritu fantastikoak, morroiak eta leku mitikoak irudikatzen dira; Harun al-Rashid kalifa, ohiko protagonista, historikoa da. Askotan, pertsonaiaren bat beste pertsonaia baten istorio propio bat kontatzen hasten da, eta istorio horrek beste istorio bat sar dezake bere barnean, eta, ondorioz. narrazio-ehundura hierarkikoa bihurtzen da.

Ekintza gertatzen den marko geografiko txikiak kontrastatzen du parte hartzen duten pertsonaia eta gertakari kopuru handiarekin (Israelgo Salomon erregearen istorioetatik, Persia eta Mesopotamiako antzinako erregeetatik edo Alexandro Handitik musulmanak protagonista direnetaraino (Musa ibn Nusair, eta hainbat kalifa eta sultan).

Obraren egitura

aldatu

Mila gau eta bat gehiago ipuin-bilduma arabiarra da: moldeko lanok oso ohikoak izaten dira bai mundu arabiarrean, bai mendebaldean - ziur aski, lehenengoaren eraginez. Horrela, bada, oinarrizko gertabide-hari bat dago, non ehunka kontakizun txertatzen diren. Askotan, ipuin baten barruan beste bat edo beste batzuk aurki daitezke, elkarri lotuta. Liburuaren hasieran, Shanriar izeneko sultanak haren emazteak eta neskameek morroiekin harreman sexualak eduki dituztela konturatu denez, emakume guztiak berdinak direla ondorioztatu du. Horrenbestez, erabaki bat hartu du: gauero neska batekin ezkondu eta goizaldean hiltzea emakumeen berezko desleialtasuna saihestu nahian. Horretan hasi da, beraz, baina Xerezade bisirraren alaba agertu zaio bizitza salbatzeko eta, bide batez, heriotza horiek guztiak amaitzeko asmotan: sultanarekin ezkondu eta gauero berarekin larrua jo ondoren, goizak moztuko duen ipuin luze bat kontatuko dio, jakingurak jotako Shanriarrek hurrengo gauera arte itxaron dezan. Gazte ederrak behin eta berriro errepikatuko du gauza bera, arrakastatsu, eta sultanak bizirik uztea onartuko du mila gauren buruan. Xerezadek kontatutako istorioek, gainera, askotariko narrazioak ere gordeko dituzte: alegiak, umoristikoak, erotikoak, maitasunezkoak, poetikoak... Alabaina, denek daukate ezaugarri bat komunean, hain zuzen ere, osogai fantastikoak (izpirituak, mamuak, munstroak eta sorginak, besteak beste).

 
Azkenik Shanriarrek Xerezaderi bizitza barkatu zion.

Egiletzaren arazoa

aldatu

Egilearen anonimotasunari begira, urtetan eutsi zaio iritzi erromantikoari. zeinaren arabera liburuak ez du autore bakarra izan. Izan ere, ahoz aho transmititu eta jaso izan delako dauzka horrenbeste aldaketa eta elementu berri. Horiek horrela, denboraren joanean, idazle ugariren jardunari zor zaio Mila gau eta bat gehiago bilduma gaurdaino heldu izana. Liburuaren egitura irekiak berak ahalbideratuko luke horrelako prozesua. Beste eguneko hipotesi batzuek, ostera, hasierako testugile bat edo batzuk proposatu dituzte eta, ondorioz, zenbait izen ere bai, behintzat, hasierako zirriborrorako. Esaterako, René R. Khawamek [1] jazoera askoren oinarri herrikoia onartu eta oso idazki landuak ikusi ditu ahoz-ahozko jatorriari bete-betean baietza ematearren, oso ondo idatzita daude eta. Hots, bildumaren garaia eta lehenengo eskuizkribuaren data nahiko hurbilak izateak egile baten lanari buruzko teoria ziurtatuko luke. Oraindik orain, beraz, eztabaida irekia da.

Gaiak eta teknikak

aldatu

Bistaratze dramatikoa

aldatu

Bistaratze dramatikoa modu honetan defini daiteke: «detaile deskribatzaile ugari dituen objektu edo pertsonaia baten irudikapena edo keinuen eta elkarrizketaren irudikapen mimetikoa, ikusleek eszena bat hobeto ikus dezan edo imajina dezan». Teknika hori da Mila gau eta bat gehiago bildumarena[2]. Baliabide horren aplikazioaren adibide bat Hiru sagarrak ipuinean aurki daiteke.

Patua

aldatu

Mila gau eta bat gehiago bildumako ipuin askotan, ohikoa den gaia patua da. Pier Paolo Pasolini zinemagile italiarrak zera esan zuen[3]

« Mila gau eta bat gehiagoko ipuin bakoitza anomalia baten bidez agertzen den patuaren agerpen batekin hasten da, eta anomalia batek beti sortzen du beste bat. Horregatik, anomalien kate bat ezartzen da, eta zenbat eta logikoagoa, ondo lotua eta ezinbestekoa izan katea, orduan eta politagoa da istorioa. Ederra esan nahi dut: ezinbestekoa, xurgatzailea eta estimulagarria. Anomalien kateak normaltasunera itzultzeko joera du beti. Mila gau eta bat gehiagoren istorio bakoitzaren amaiera patuaren desagerpen batean datza, eguneroko bizitzako lozorroan hondoratzen dena... Istorioetako protagonista patua bera da, hain zuzen. »

Ikusezina bada ere, patua Mila gau eta bat gehiago bildumako pertsonaia nagusietako bat kontsidera daiteke[4]. Gai hori aurkezteko, sarritan erabilitako narrazio-trikimailuak dira: kasualitatea[5], atzerakausalitatea eta norbere burua betetzen duen profezia.

Aurreikuspena

aldatu

Izendapen errepikakorraren aurreikuspen-teknikaren lehen adibidea, gaur egun «Txekhov-en pistola» izenez ezagutzen dena, Mila gau eta bat gehiago bilduman agertzen da. Teknika hau honela defini daiteke: «behin eta berriz aipatzea hutsala dirudien pertsonaia edo objekturen bat lehen aldiz agertzen denean, baina, geroago, narrazioan eragin handia izango duena»[6]. Adibide nabarmen bat Hiru sagarrak ipuinean aurki daiteke.

Mila gau eta bat gehiago bilduman ere lehen aldiz erabiltzen den aurreikuspen-teknika «eredu formalak» dira, hau da, «narrazioa osatzen duten eta forma ematen dioten gertakari, ekintza eta keinuen egituraketa; ondo eginez gero, egituraketa horri esker, irakurleak argumentuaren egitura antzemateko eta aurrera ateratzeko plazera lor dezake»[7].

Beste aurreikuspen-modu bat da autobetetzen den iragarpena da, antzinako sanskritoko literaturan Krishnaren istoriora itzuli daitekeena. Mila gau eta bat gehiago bildumako hainbat istoriok baliabide hori erabiltzen dute gertatuko dena iragartzeko, literatur prolepsiaren forma berezi gisa. Adibide aipagarri bat Amets baten bidez berriro aberastu zen gizon hondatua da, non gizon batek Bagdad bere jaioterria utzi, Kairora bidaiatu eta ezkutuko altxor baten kokapena ezagutuko duela amesten duen. Gizonak hara bidaiatzen du; baina kartzelan amaituko du, eta, bertan, polizia bati bere ametsa azalduko dio. Ofizialak burla egiten du amets iragarleen ideiaz, eta protagonistari esaten dio berak amets bat izan zuela Bagdadeko patioa eta iturria dituen etxe bati buruz, non iturriaren azpian altxor bat lurperatuta dagoen. Gizonak lekua bere etxea dela igartzen du, eta, kartzelatik atera ondoren, etxera itzuli, eta han aurkitzen du altxorra. Beraz, amets iragarleak ez zuen etorkizuna soilik igarri, baizik ametsa zen iragarpena betearaztearen kausa. Istorio horren aldaerak, geroago, ingeles folklorean (Swaffham azokako saltzailea) eta Paulo Coelhoren Alkimistan aurkitzen dira[8]

Betetzen den iragarpenaren beste aldaera bat Attaf-en istorioan ikus daiteke, non Harun ar-Raixidek bere liburutegia (Jakituriaren etxea) kontsultatzen, liburu bat ausaz irakurtzen, barre eta negar egiten eta bere visir Jafar ibn Yahya irtenarazten duen. Jafarrek, asaldatuta eta atsekabetuta, Bagdadetik ihes egin, eta Damaskora doa, non izenburuko Attafekin abentura sorta bat biziko duen eta, azkenean, Attaf emakume batekin ezkontzen den. Bagdadera itzuli ondoren, Harunek negar eta barre egin zuen liburu bera irakurtzen du Jafarrek, eta Attafekin izandako abenturak deskribatzen dituela deskubrituko du. Alegia, liburuaren Harunen irakurketak eragin zituen bertan azaltzen diren abenturak. Hori alderantzizko kausaren adibide goiztiarra da. Ipuinaren amaiera aldera, Attafi heriotza-zigorra ezarriko diote berak egin ez zuen krimen batengatik, baina Harunek (liburua irakurri duelako egia dakienak) zigorra betetzea eragozten du, eta Attaf aske uzten du. XII.mendean, Petrus Alphonsi-k latinera itzuli zuen ipuin hori, eta Disciplina Clericalis liburuan sartu zuen[9], Sinbad itsasgizonaren istorioekin batera[10]. XIV.mendean, Gesta Romanorumen eta Giovanni Boccaccioren Decameronaren Attafen istorioaren bertsio bat ere agertzen da[9].

Errepikapena

aldatu

Literatura-lan jakin batean espresuki egindako hitzak errepikatzeak, «oro har, historiako arrazoi edo gai garrantzitsu bat adierazten du». Teknika hori Mila gau eta bat gehiago bilduman agertzen da, lehen aldiz, hainbat istorio lotzen dituen istorioen ziklo batean. Ipuin-kontalariek teknika hori «ipuinen zikloen osagaiak osotasun koherente batean biltzeko erabiltzen dute»[6]

Era berean, gai gidari bat erabiltzen da, hau da, «kontzeptu errepikakorrak eta motibo moralistak dituzten gaiak istorio baten gertakari eta esparru ezberdinen artean banatzea». Trebeziaz landutako istorio batean, marrazki tematiko horiek antola daitezke gertakari ezberdinek eta marko ezberdinek komunean duten tesi edo ideia nagusien bateratzea nabarmentzeko»[6]

Errauskineren istorioaren aldaera desberdinak, Egiptoko Rhodopis istorioan jatorria dutenak, Mila gau eta bat gehiago bilduman agertzen dira, horien artean Sheykh-en bigarren istorioa, Dama zaharraren ipuina eta Abdallah ibn Fádil eta bere anaia, ipuin hauek guztiak bi anaia nagusi jeloskor anaia gazte bati egiten dioten jazarpenari buruzkoak dira.Judar eta bere anaiaken, aurreko aldaeren amaiera zoriontsuetatik alde egiten du amaiera tragikoa emanez, bere anaia nagusiek anaia txikia pozoitzen baitute.

Satira eta parodia

aldatu

Gauak umore sexualaren adibide ugari ditu. Horietako batzuek satiraren muga gainditzen dute, adibidez, Ali «kide» handiarekin izeneko ipuinean, gizonezkoen zakilaren tamainaren obsesioaz barre egiten duena[11].

Errepikapena umorezko gailu gisa ere erabiltzen da. Xerezadek istorio serio samarra jarraitzen du haren bertsio umoretsu eta arruntago batekin. Esate baterako, Warda Harakinaren abentura dama eta hezurrarekin eta Erregearen alaba eta tximinoa parekoak dira, baita Harun ar-Raixid eta bi esklabo neskak eta Harun ar-Raixid eta hiru esklabo neskak, eta Heriotzaren aingerua errege harroarekin eta gizon debotoarekin Heriotzaren aingerua eta errege aberatsarekin ere. Ipuin-bikote horiek autoparodiaren adibide gisa nahita erabiltzeko asmoa dutela proposatu da[12], nahiz eta horrek esan nahi duen historiaren idazle bakar baten kontrol editoriala handiagoa dela bildumak oro har adierazten duena baino.

Fidagarritasun gutxiko narratzailea

aldatu

Fidagarritasun gutxiko narratzailearen baliabidea erabiltzen da Erdi Aroko arabiar fikziozko hainbat ipuinetan erabiltzen da Mila gau eta bat gehiago bildumaren barruan. Zazpi bisirrak izeneko ipuin batean, gortesau eme batek erregearen seme bati eraso egin izana leporatzen dio, errealitatean mutila liluratzea lortu ez zuenean (Koranean inspiratua, Yusuf/Joseph-en istorio bibliakoa). Zazpi bisirrek printzearen bizitza salbatzen saiatzen dira, emakumeen fidagarritasun eza erakusteko zazpi istorio kontatuz; gortesauak berriro erantzuten du bisirren fidagarritasun eza erakusteko istorio bat kontatuz[13]. Ipuinetan badago baliabide hau ere: Hiru sagarrak suspensea sortzeko eta Konkorren istorioan, umorea sortzeko erabiltzen dena.

Nobela beltza

aldatu

Ezagutzen den lehen misterio-[14][15]eta suspense-istorioa trama anitz[16]eta detektibe-eleberriko elementuekin[16]Hiru sagarrak izan zen, Hikayat al-sabiyya 'l-muqtula (Hildako gazteen ipuina) izenez ere ezaguna, Xerazadek Mila gau eta bat gehiago bilduman kontatutako ipuinetako bat. Istorio horretan, arrantzale batek giltzapeko enbor astun bat aurkitzen du Tigris ibaian eta Harun ar-Raishid abasidar kalifari saltzen dio; hark ireki eta emakume gazte baten gorpu zatikatua aurkitzen du. Harunek, krimena konpontzeko eta hiltzailea hiru eguneko epean aurkitzeko aginduko dio bere bisirrari, Jafar ibn Yahya-ri; bestela exekutatu egingo du. Misterio hori detektibe-fikzioaren arketipotzat har daiteke. Jafarrek, ordea, ez du erruduna aurkitzen epea amaitu baino lehen[17][18]. Harun, bere porrotagatik, Jafar exekutatzear dagoenean, ustekabeko bira bat gertatzen da lursailean bi gizon agertzen direnean, gazte lirain bat eta agure bat, bakoitza hiltzailea dela esanez. Bi gizonek eztabaidan hasten dira, eta, elkarri, gezurti esaten diote, hilketaren ardura hartzen saiatzen diren bitartean[19]. Horrek gazteak hiltzailea dela frogatzen duen arte jarraitzen du emakume gaztea aurkitu zuten enborra xehetasunez deskribatuz[20].

Gazteak agerian uzten du hildako emakumearen senarra zela eta agurea haren aita eta errua beregain hartuz suhia salbatu nahian ari zela. Harunek emaztearen hilketaren arrazoiak ezagutu nahi ditu, eta gazteak itxitako kutxa aurkitu zuteneko gertakarien atzerabuelta baten bidez azalduko ditu. Bere hiru seme-alabentzat, emazte eta ama perfektu gisa deskribatzen du, eta, gaixo zegoenean, sagar arraro bat nola eskatu zuen deskribatzen du. Ondoren, Basorara egindako bi asteko bidaia deskribatzen du, eta, hartan, kalifaren baratzean, hark eskatutako hiru sagar aurkitzen ditu. Bagdadera itzulita, bere gaixotasuna dela eta, sagarrak ez dituela jan nahi ikusiko du. Bere dendara lanera itzultzen denean, esklabo bat aurkitzen du sagar berarekin pasatzen[21]. Sagarra nondik atera duen galdetzen dio, eta esklaboak bere maitalearengandik lortu duela erantzun dio, hark hiru sagar omen zituen senarrak hilabete erdiko bidaiaren ostean ekarri zituelako[22]. Emazteak desleial izan zaiola susmatu du gazteak, etxera korrika joan eta han zenbat sagar geratzen diren jakin nahi du. Bat desagertu dela ikusita, labana atera eta hil egin du emaztea. Ondoren, frogak ezkutatzen saiatu da bere gorputza zatituz eta txal eta alfonbra geruza askotan bilduz, bere gorputza giltzapeko kutxa batean ezkutatuz eta Tigris ibaian abandonatuz. Baina oraindik ustekabeko beste bira jazoko da etxera itzultzean eta semeak sagar bat lapurtu duela eta esklabo batek hura hartu eta ihes egin duela aitortzen dionean. Sagarrak aurkitzeko, esklaboari aitaren bidaiaren berri kontatu ziola ere aitortu dio mutikoak. Errudun sentituz, gazteak bere historiari amaiera emango dio Haruni bere hilketa bidegabeagatik hil dezala eskatuz. Harunek, ordea, uko egiten dio gaztea zigortzeari, gertatutakoa ulertzen duelako, eta, horren ordez, beste misio bat agintzen dio Jafarri: hiru egunetan tragedia eragin duen esklabo gezurtia aurkitzea, edo exekutatua izango da huts egiten badu[23][24].

Jafarrek, berriro ere, ez du erruduna aurkitzen epea amaitu baino lehen. Epea amaitutakoan, exekutatzeko deia egiten dute. Bere familiako kide guztiek agurtzen ditu; bere alaba txikiena besarkatzen du azkenik. Orduan, kasualitatez, objektu biribil bat aurkitzen du poltsikoan, eta Kalifaren izena idatzita duen sagarra dela erakusten du. Istorioaren azken txanpan, neskak bere esklaboak, Rayhanek, ekarri zuela agerian uzten du. Horrela, Jafar konturatzen da erruduna bere esklaboa izan dela. Beraz, Rayhan aurkitzen du, eta kasua ebazten du[18][25]. Jàfarrek, ordea, bere esklaboa barkatzeko eskatzen dio Haruni, eta, horren truke, Nuradin Ali eta bere anaia Xamsaddinen istorioa kontatzen dio[26].

Hiru sagarrak istorioak Hugo von Hofmannsthalen Urrezko sagarra inspiratu zuen (Der Goldene Apfel) (1897)[27]. Ikusi izan da, gainera, gazteak Hiru sagarrak ipuian kontatzen duen flashbackak Shakespeareren Oteloren (1603) azken zatiaren antza duela, zeina «Kapitain mairua», Giovanni Battista Giraldiren lana, Gli Hecatommithietako (1565) ipuin batean oinarrituta zegoen[28].

Misterioko elementuak dituen Mila gau eta bat gehiago bildumako beste ipuin bat Konkordunaren ipuina ipuin-zikloa da, zeina Hiru sagarrak ez bezala misterio eta komedia judiziala baino gehiago den. Istorioa fikziozko Txina batean kokatzen da, eta konkordun batekin hasten da, enperadorearen komediante gogokoena, jostun bikote batek afaltzera gonbidatu dutena. Konkorduna janariaz ito egiten da barre eginez, eta bikoteak, enperadorearen haserrearen beldurrez, gorpua mediku judu baten klinikara eraman, eta bertan uzten dute. Horrek zikloko hurrengo ipuinera darama, Doktore juduaren ipuina, non medikuak, ustekabean, estropezu egiten duen konkordunaren gorpuarekin; harekin batera eskaileretan behera erori, eta hilda aurkitzen du, eta erorketaren ondorioz hil dela sinesten du. Medikuak gorpua tximiniatik behera botatzen du, eta horrek zikloko beste istorio batera eramaten du, guztira hamabi istoriotara iristen dena; azkenean, gertakari horretan parte hartzen duten guztiak epaitegian daude, eta bakoitzak istorio desberdinak kontatzen ditu konkorduna nola hil den azaltzeko[29]. Detektibe-fikzioko elementuak ere badaude Attaf-en istorioaren amaiera aldera.

Izua

aldatu

Aztikeria fikzio-gotiko eta- beldurrezko argumentuetan erabiltzen da normalean, baita fikzio-paranormal modernoan ere. Literaturan, etxe sorginduei buruzko kondairak aspalditik agertu dira. Zehazki, Mila gau eta bat gehiago bilduman, Alí kairotarra eta Bagdadeko etxe sorgindua ipuinak jinnek sorgindutako etxe bati buruz ari da[30]. Ipuin askotan, gulo izeneko munstroak ere agertzen dira, eta ia ziurra da haiek aipatzen diren literaturarik zaharrena dela. Adibide ona da Gherib eta bere anaia Agib-en istorioa ipuina, non Gherib, desohoratuta dagoen printze batek, gose diren gulo familia baten aurka borrokatzen du, eta, azkenean, esklabo bihurtu, eta Islamera bihurtzen ditu[31].

Izuaren elementuak ere badaude Kobrezko hirian, herri mamu batean zentratuta dagoena[32].

Xerezaden ematen den antzeko egoera beldurgarria gertatzen da Stephen King-en Misery eleberrian, non protagonista nobela bat idaztera behartuta dagoen bere bahitzaileak torturatu eta hil ez dezan. H. P. Lovecraft-en lanean ere, nabaria da Mila gau eta bat gehiago bildumaren eragina beldurrezko fikzio modernoan. Txikitan, han kontatzen ziren abenturekin liluratuta geratu omen zen, eta bere sorkuntza batzuk lan honenganako maitasunari egotzi zizkion[33].

Zientzia-fikzioa

aldatu

Mila gau eta bat gehiago bildumako istorio batzuek zientzia-fikziozko elementu nagusiak dituzte. Adibide bat da Bulukiyaren abenturak izeneko ipuina, non Bulukiya protagonista hilezkortasunaren landarearen bilaketak itsasoak arakatzera; Edengo lorategira eta Jahannamera (islamiar munduan infernuaren baliokidea) bidaiatzera, eta kosmosa zeharkatzean berea baino askoz ere handiagoak diren mundu ezberdinak ikustera daraman, zientzia-fikzio galaktikoko elementuak aurreikusiz[34], bidean, jeinuak[35], sugeak eta mintzatzen diren zuhaitzak eta beste bizimodu batzuk aurkitzen ditu[34]. Abu al-Husn eta bere esklabo gazte Tawadduden, Tawaddud emakume heroiak astrologiari buruzko hitzaldi bat inprobisatzen du Ilargiaren jauregiez eta planeten alderdi onbera eta maltzurrei buruz hitz eginez[36].

 
Mila gau eta bat gehiago, Kobrezko hiria, William Harvey-en ilustrazioa (1841)

Beste ipuin batean, Abdullah arrantzalea eta Abdullah sirena-gizona, Abdullah arrantzalea protagonistak urpean arnasteko gaitasuna lortzen du, eta lurreko gizartearen alderantzizko gisa deskribatzen den urpeko gizartea aurkitzen du, urpeko gizarteak komunismo primitibo baten forma jarraitzen duena, non dirua eta arropa gisako kontzeptuak ez diren existitzen. Beste istorio batzuetan, emakume-amazonak agintzen duten gizarteak dira; galdutako teknologia zaharrak eta desagertu ziren antzinako zibilizazio oso aurreratuak eta haiek eraitsitako hondamendiak ere deskribatzen dituzte[37]. Kobrezko hiria ipuinean, Saharan zehar, bidaiari talde bat espedizio arkeologiko batean abiatu zen galdutako hiri bat aurkitzeko[38], eta Salomon erregeak jeinua[39]harrapatzeko erabili zuen kobrezko ontzi bat berreskuratzen saiatzeko[40], eta, bidean aurkitzen dute: erregina momifikatu bat, harri bihurtutako biztanleak[41], robot humanoideak eta automata oso errealistak, haririk gabe dantzatzen duten txotxongilo liluragarriak[42]eta zaldi baten gainean doan kobrezko robot bat, eta antzinako herrira[42](orain herri fantasma bihurtu dena[32])gidatzen ditu. Ebanozko zaldia ipuinak zaldi mekaniko hegalari baten itxura duen robot bat[42]aurkezten du, teklekin kontrolatzen dena eta kanpoko espaziora eta Eguzkirantz hegan egin dezakeena[43]. Izenburuko ebanozko zaldiak urtebeteko distantziaren baliokidea dena egin dezake egun bakarrean, eta Qamar al-Aqmar persiar printzeak Persia, Arabia eta Ekialdeko Erromatar Inperioan zehar egiten dituen abenturetan erabiltzen du. Istorio horrek geroko Europako kontakizunetan eragina izan duela dirudi, hala nola Adenet Le Roiren Cleomades eta Geoffrey Chaucerren[44]Eskutaria Canterburyko ipuinaren hitzaurre eta ipuina. Kobrezko hiria eta Ebanozko zaldia proto-zientzia fikzioaren lehen adibidetzat har daitezke[45]. Qalandarreko hirugarren ipuinan, ere robot baten itxura duen naturaz gaindiko txalupa baten gidaria agertzen da[42].

Eskuizkribuak

aldatu

Alf Leyla (Mila gau) bilduma, 850 urtean dago datatuta, Persian egindako beste bilduma baten itzulpena izan zen, Hezâr Afsâna (Mila kondaira) izenekoa; azken honen jatorria Indian egon zitekeen. Geroztik beste eskuizkribu asko ezagutu dira eta horietako batzuk Vaticanoan, Bartzelonan, Madrilen, Parisen, Istanbulen...

 
Parisen gordetzen den XIV. mendeko eskuizkribu siriarra.

Edizio ezagunenak

aldatu
  • Antoine Galland (1646-1715). Europan egin zen lehen edizioa, Les Mille et une nuits, contes árabes traduits en français izenburupean. Lehenengo liburukia 1704an agertu zen eta azkena 1717an. Modu batez edizio honek tradizio bat ireki zuen: liburuan pasarte gordinak, erotikoak eta odoltsuak ugariak dira eta horietako asko Gallandek ezabatu zituen. Edizio honek arrakasta handia izan zuen eta idazleak, publikoari asetzeko asmoz, jatorrizko bilduman ez zeuden ipuinak sartu zituen, bestean beste, Simbadenak, liburu hau baino zaharragoak direnak, Aladino eta kriseilu miragarriarena e.a. Osoan hamabi liburuki argitaratu zituen. Edizio hau oso plagiatua izan zen Europa osoan eta, ondorioz, gaur egun liburuaren inguruan zabalduta dauden oker asko edizio horren ondorioak izan dira. Dena dela, Gallanden edizioak hain balore handia izan zuen ezen liburu honen ospea zabaldu baitzuen.
  • Francis Burton (1821-1890). Aurrekoa baino fidagarriagoa, behintzat ez zuen Gallanden puritanismoa erakutsi (garaiak desberdinak ziren). Edizio hau ingelesez eta hamasei liburukietan 1885tik 1888ra agertu zen.
  • Boulaq edizioa (Boulaq Egiptoko herri bat da). Hau Kairon agertu zen, 1835an. Antza denez edizio horren egileak unibertsitate islamikoaren klerigoen presiopean lan egin zuen eta horregatik, aintzinako bertsioak erabili beharrean, beste berriagoak erabili zituen, berriagoak eta doktrinaren ikuspuntutik egokiagoak. Edizio hau izan da arabiar munduan gehien zabaldu dena.
  • J. C. Mardrus idazlearen edizioa frantsesez agertu zen eta, antza, ausartagoa zen. Edizio hau 1899tik 1904ra kaleratu zen.
  • Max Henningek (1861-1927) alemanierazko edizioa egin zuen, 1895-1897 urteetan kaleratuta.
  • Rafael Cansinos Assensek (Sevilla, 1882-Madril, 1964) gaztelaniazko edizio bat kaleratu zuen 1954an. Ez zen izan gaztelaniazko argitaratutako lehendabizikoa baina honek berezitasun batzuk zituen: arabieratik zuzenean eratorria zen eta, bestetik, zentzu okultistak erabili zituen ipuinak ulertzerko; horretan Mario Roso de Luna teosofo ospetsuak argitaratutako El velo de Isis o Las mil y una noches ocultistas (1923) liburuan oinarritu zen.
  • René R. Khawam (Alepo, 1917- Paris, 2004) arabistak frantsesez egindako itzulpena 1986-1987an argitaratutako edizioa. Irakasle hori iturrietan bilatzen saiatu zen, itzulpen zuzen bat egiteko, aldi berean irizpide moralak eta erlijiosoak saihestuz. Khawamek itzulpen kritikoa egin zuen, jatorriz liburukoak ez ziren pasarteak kenduz eta denborarekin baztertuak berriro ere liburuan sartuz.
 
 

Liburuaren eragina

aldatu

Ez da beharrezkoa esatea oso handia izan dela liburuaren eragina. Liburuak bertsio oso desberdinak ezagutu ditu (umeentzako moldaketak, bertsio puritanoagoak, gaur egungo islamarekin talka egiten ez duten bertsioak, gordinagoak...) eta, ondorioz, oso publiko desberdinek ezagutzeko aukera izan dute. Gaur egun kultura arabiarraren benetako ikurra da liburu hau eta asko izan dira haren itzalean sortu diren lanak eta liburuak:

Zerrenda bukaezina izan daiteke. Horrek erakusten digu liburu hori benetako erreferentzia kulturala dela mundu osoan.

Pertsonaiak

aldatu

Iruditegia

aldatu

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Les milles et une Nuits, Editions Phébus, Paris, 1986, hitzaurrean
  2. ↑ Health 1994, 359-360 orr. .
  3. ↑ Irwin 2003, 200 orr. .
  4. ↑ Irwin 2003, 198 orr. .
  5. ↑ Irwin 2003, 199-200 orr. .
  6. ↑ a b c Heath 1994, 359-360 orr. .
  7. ↑ Heath 1994, 359 orr. .
  8. ↑ Irwin 2003, 193-194 orr. .
  9. ↑ a b Marzolph, Van Leeuwen & Wassouf 2004, 109 orr. .
  10. ↑ Irwin 2003, 93 orr. .
  11. ↑ Marzolph, Van Leeuwen & Wassouf 2004, 97-98 orr. .
  12. ↑ Yamanaka; Nishio 2006, 81 orr. .
  13. ↑ Pinault 1992, 59 orr. .
  14. ↑ Marzolph 2006, 240, 242 orr. .
  15. ↑ Marzolph|, Van Leeuwen & Wassouf| 2004, 414 orr. .
  16. ↑ a b Pinault| 1992, 92-93 orr. .
  17. ↑ Pinault 1992, 86, 91 orr. .
  18. ↑ a b Marzolph 2006, 241-242 orr. .
  19. ↑ Pinault 1992, 92-93 orr. .
  20. ↑ Pinault 1992, 93-94 orr. .
  21. ↑ Pinault 1992, 94 orr. .
  22. ↑ Pinault 1992, 94-95 orr. .
  23. ↑ Pinault 1992, 95 orr. .
  24. ↑ Marzolph 2006, 241 orr. .
  25. ↑ Pinault 1992, 95-96 orr. .
  26. ↑ Marzolph 2006, 243 orr. .
  27. ↑ Marzolph, Van Leeuwen & Wassouf 2004, 414 orr. .
  28. ↑ (Ingelesez) «Adventuresincreativity.net» www.adventuresincreativity.net (kontsulta data: 2023-07-20).
  29. ↑ Marzolph, Van Leeuwen & Wassouf 2004, 2-4 orr. .
  30. ↑ Yamanaka; Nishio 2006, 83 orr. .
  31. ↑ «Al- Hakawati» web.archive.org 2008-12-21 (kontsulta data: 2023-07-20).
  32. ↑ a b Hamori 1971, 10 orr. .
  33. ↑ Harms, Daniel; John Wisdom Gonce III. The Necronomicon Files: The Truth Behind Lovecraft's Legend. Weiser, 2003, p. 87–90. ISBN 1578632692, 9781578632695
  34. ↑ a b Irwin 2003, 209 orr. .
  35. ↑ Irwin 2003, 204 orr. .
  36. ↑ Irwin 2003, 190 orr. .
  37. ↑ Irwin 2003, 211-212 orr. .
  38. ↑ Hamori 1971, 9 orr. .
  39. ↑ Pinault 1992, 148-149 eta 217-219 orr. .
  40. ↑ Irwin 2003, 213 orr. .
  41. ↑ Hamori 1971, 12-13 orr. .
  42. ↑ a b c d Pinault 1992, 10-11 orr. .
  43. ↑ McCaughrean, Geraldine; Fowler, Rosamund. One Thousand and One Arabian Nights. Oxford University Press, 1999, p. 247–51. ISBN 0192750135
  44. ↑ Marzolph, Van Leeuwen & Wassouf 2004, 172-174 orr. .
  45. ↑ (Ingelesez) Islam and Science Fiction – On Science Fiction, Islam and Muslims. 2020-08-22 (kontsulta data: 2023-07-21).

Bibliografia

aldatu


Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Mila_gau_eta_bat_gehiago&oldid=10036680"(e)tik eskuratuta