Boli Kosta

Boli Kostako Errepublika
	République de Côte d'Ivoire
	Ereserkia: L'Abidjanaise
	Goiburua: Unité, Discipline et Travail; ("Batasuna, Diziplina eta Lana")
; Côte d'Ivoireko bandera	; Côte d'Ivoireko armarriak
Geografia
Hiriburua	Jamusukro; 6°48′58″N 5°16′27″W
Azalera	322.463 km²
Punturik altuena	Nimba mendia
Punturik sakonena	Gineako golkoa (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Burkina Faso, Ghana, Ginea, Liberia eta Mali
Administrazioa
Gobernu-sistema	errepublika
Boli Kostako lehendakaria	Alassane Ouattara
Legebiltzarra	Côte d'Ivoireko parlamentua
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; African Continental Free Trade Area (en) ; Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Arma Nuklearren Ez Ugaritze Hitzarmena; Batzar Islamikoko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Conseil de l'Entente (en) ; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Mano River Union (en) ; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; OHADA (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	31.165.654
Dentsitatea	96,65 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi frantses ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Lakota Dida (en) , Bondoukou Kulango (en) , Western Wee (en) , Southern Wee (en) , Bouna Kulango (en) , Yocoboué Dida (en) , Dan (en) , Tiagba (en) , Mbre (en) , Western Krahn (en) , Cebaara (en) , Tonjon (en) , Wan (en) , Beng (en) , Gagu (en) , Lomakka (en) , Kwadia (en) , Wané (en) , Godié (en) , Yaure (en) , Khisa (en) , Wobé (en) , Daho-Doo (en) , Eotile (en) , Mbato (en) , Ega (en) , Glio-Ubi (en) , Tura (en) , Mwan (en) , Cerma (en) , Baoulé, Guro (en) , Djimini (en) , Krobu (en) , Kuya (en) , Mobu (en) , Lobi (en) , Nyarafolo (en) , Shempire (en) , Nzema (en) , Palaka (en) , Tagwana (en) , Lorhon (en) , Ebrié (en) , Neyo (en) , frantses, Dioula, Anyin (en) , Banbara hizkuntza, Nyabwa (en) , Abidji (en) , Avikam (en) , Alladian (en) , Adjukru (en) , Abé (en) , Bonol (en) , Attié (en) , Apro (en) , Bakwé (en) , Abure (en) , Anyin Morofo (en) , Mahou (en) , Gagnoa Bété (en) , Plapo Krumen (en) , Tepo Krumen (en) , Bete Guiberoua (en) , Bete Daloa (en) , Wojenaka (en) , Jeri Kuo (en) , Koyaga (en) , Worodougou (en) , Pye Krumen (en) , Koro (en) , Southern Birifor (en) eta Kla-Dan (en) ;
Ezkontzeko adina	gizonezko: 20; emakumezko: 18
Emankortasun-tasa	5,001 (2014)
Bizi-itxaropena	53,582 (2016)
Giniren koefizientea	37,2 (2018)
Giza garapen indizea	0,55 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	40.388.624.117,111 $ (2017)
BPG per capita	1.398,99 $ (2015)
BPG erosketa botere paritarioa	95.836.743.282 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	3.944,751 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	7,5 % (2016)
Inflazioa	1,2 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1960
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+225
ISO 3166-1 alpha-2	CI
ISO 3166-1 alpha-3	CIV
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 ; : Africa/Abidjan (en) ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta Type E (en)
Internet domeinua	.ci
	gouv.ci

Boli Kosta^[1] (frantsesez: Côte d'Ivoire, /'kot di'vwaʁ/ ahoskatua), izen ofiziala Boli Kostako Errepublika^[1] (frantsesez: République de Côte d'Ivoire), mendebaldeko Afrikako estatu burujabea da, Gineako golkoaren ipar-mendebaldean dagoena. 322.462 kilometro koadroko eremua hartzen du,^[2] eta 2018an 26,2 milioi biztanle zituen.^[3] Hiriburua Jamusukro da, hiri nagusia Abidjan den arren.

Etimologia

"Côte d'Ivoire" izena Costa do Marfim izen portugaldarra frantsesera itzultzea da, Indiarako bidean dauden merkatariek emana, XVII. mendearen amaieran portulano portugesetan agertzen dena.

1985eko urrian, Côte d'Ivoireko gobernuak herrialde guztiei eskatu zien frantsesezko "Côte d'Ivoire" izena erabil zezatela izen ofizial gisa (Costa Rica, Sierra Leona eta abar bezalako herrialde batzuen izenen antzekoa).

Geografia

Mugak

Boli Kosta mendebaldeko Afrikan dago, ipar latitudeko 4° eta 11° artean, eta mendebaldeko longitudeko 2° eta 9° artean. Mendebaldean, Liberia eta Ginearekin du muga, iparraldean Mali etaBurkina Fasorekin; ekialdean, Ghanarekin; eta hegoaldean, Gineako golkoarekin.

Eskualde naturalak

Hegoaldetik iparraldera, Boli Kosta hiru eskualde handitan bana daiteke:^[4]

Itsasertza estua da, 64 kilometro zabal gehienez ere. Erliebe leun eta erregularra dauka; ekialdean aintzirak daude, eta muino harritsuak eta labarrak mendebaldean.
Barnealdeko ordokia, gehienez 350 metroko garaiera duena; oihan tropikalez estalirik dago.
Iparraldeko goi-ordoki granitikoa (500-900 metro arteko garaiera). Sabana da bertako landaredia, ganadua bazkatzeko egokiak diren eremu eta lautada handiekin.

Mendigunerik aipagarriena mendebaldean dago, Gineako mugan. Gailurrik altuena Nimba mendia da (1.752 metro).

Hidrografia

Ibai nagusiek ipar-hego norabidea dute, eta Gineako golkoan daukate ahoa. Cavally, Sassandra, Bandama eta Komoe dira aipagarrienak.

Klima

Hegoaldean klima ekuatoriala dago, beroa eta hezea; hiru urtaro daude: epela euri gutxirekin (azarotik martxora), beroa eta lehorra (martxotik maiatzera), eta beroa eta euritsua (maiatzetik azarora). Iparraldean sabanako klima dago, bi urtarorekin: lehorra (abuztutik otsailera) eta euritsua (martxotik uztailera).^[5]

Historia

Independentziaren aurrekoa

XVI. mendean, portugaldarrak iritsi ziren eskualdera. 1840tik aurrera, frantziarrak kostaldean kokatu ziren. 1893an frantziar kolonia bilakatu zen, Mendebaldeko Afrika Frantsesaren barnean.^[6] 1958an, estatu autonomo bihurtu zen Frantziar Batasunaren barnean, eta independentzia 1960. urteko abuztuan lortu zuen.

Boli Kosta independentea

Félix Houphouët-Boigny

Independentziaren aldeko borrokaren buruzagi izandako Félix Houphouët-Boignyk hartu zuen Boli Kostaren agintaritza Frantziatik banandu ondoren. Alderdi bakarreko sistema autoritarioaren bidez gidatu zuen herrialdea urte askotan. Bi ezaugarri zituen erregimen hark: batetik, lotura estua zuen Frantziarekin; bestetik, paternalista eta populista izan zen bere herriarekiko. Beti ere, tentsio erlijiosoak eta etnikoak bare mantentzea lortu zuen. Gerra Hotza indarrean zegoen, eta Men-debaldeko herriek zilegi ikusten zuten erregimen diktatorialak bultzatzea mundua bitan banatzen zuen egoera hura nolabait orekatzeko. Sobietar Batasuna hondoratu ostean, ordea, alderdi ugariko sistema eskatzen zuten herritarren protestak hedatu eta gero, hauteskundeak egitea onartu behar izan zuen Houphouët-Boignyk. Alderdi ugariko lehenbiziko hauteskundeak 1990ean egin ziren, eta Houphouët-Boigny indarturik atera zen bozetatik, bera aukeratu baitzuten berriro ere lehendakari.^[7]

Houphouet-Boigny 1993an hil zen, eta haren ministroetako batek, Henri Konan Bédiék, hartu zuen gobernuaren gidaritza.^[8] Hark, bere agintea bermatzeko, hegoaldeko eta mendebaldeko elite kristauen babesa lortzearren, iparralde musulmana bizitza politikotik kanpo utzi zuen erabat. Ingurumari hartan, Robert Guéï jeneralak estatu kolpea eman zuen 1999ko abenduan. Bere helburua bazterketa eta ustelkeriarekin amaitzea zela adierazi bazuen ere, hark ere iparraldea baztertzen jarraitu zuen. Herritarren eta nazioartearen babesa galduta, hauteskundeak egitea onartu zuen 2000ko urrian, baina Alassane Ouattara iparraldeko oposizioaren buruzagiari debekatu egin zion bozetara aurkeztea, haren gurasoak jatorriz Burkina Fasokoak zirela argudiatuta.^[7]

Nazio Batuen kasko urdinak Bouakén; 2008.

2000ko hauteskundeen ondoren, irabazlea zela adierazi zuen Robert Guéïk, baina herritarrak ziren emaitza horien aurka matxinatu egin; azkenik, Laurent Gbagbo beste hautagaiaren garaipena onartu behar izan zuen. Gueik eta Gbagok elkarrekin adiskidetze nazionala bultzatu zuten arren, Ouattarak ordezkatzen zuen iparraldeko oposizioak bazterturik segitzen zuen. Horren ondorioz, 2002ko irailaren 19an estatu kolpea egiten saiatu ziren haren aldeko militarrak, Boli Kostako Mugimendu Abertzalea (MPCI) talde gerrillarian baturik. Oldarraldi horren ostean, Boli Kostako Lehen Gerra Zibila (2002-2007) hasi zen,^[7] 3.000 heriotza baino gehiago eragin zituena.^[9]

2007an bake akordioa sinatu bazen ere, Gbagbo presidentearen eta Guillaume Sororen arteko liskarren ondorioz —artean, Soro matxinoen buruzagia zen—, eta errolda ezartzeko izan zituzten arazoak zirela-eta, 2010eko azarora arte ezin izan zituzten hauteskundeak egin.^[10] Alassane Ouattarak irabazi zituen hauteskundeak, botoen % 54arekin, baina Gbagbok ez zituen emaitzak onartu.^[11] Horiek horrela, Boli Kostako Bigarren Gerra Zibila piztu zen, Laurent Gbagboren eta Alassane Ouattararen aldekoen artean.^[9] Ouattarak NBEren eta Frantziaren laguntza behar izan zuen Gbagbo mendean hartzeko. 2011ko apirilean, Gbagbo atxilotu zuten, eta Ouattara Boli Kostako presidente bilakatu zen.^[12]^[13] Sei hilabete iraun zuen gatazka horretan, 3.000 lagun hil ziren, eta bi aldeek egin zituzten gerra krimenak eta gizateriaren aurkako krimenak, Amnesty Internationalen arabera.^[14]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Boli Kosta errepublika presidentzialista da. Egungo konstituzioa 2016tik indarrean dago. Haren arabera, presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa, gobernuburua. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (99 kide) eta Nazio Biltzarra (255 kide).^[3]

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Boli Kostaren banaketa administratiboa»

Herrialdea 12 barruti eta bi hiri autonomotan banaturik dago. Barrutiak 31 eskualdetan zatitutik daude.

Boli Kostako barrutiak

	Barrutia	Hiriburua	Eremua (km²)^[2]	Biztanleria 2014an (errolda)^[2]	Dentsitatea 2014an (bizt/km²)^[2]
1	Abidjan District Autonome d'Abidjan	Abidjan	2.140	4.707.404	2.200
2	Bas-Sassandra District du Bas-Sassandra	San-Pédro	28.350	2.280.548	80,4
3	Comoé District du Comoé	Abengourou	14.150	1.203.052	85,0
4	Denguélé District du Denguélé	Odienné	20.900	289.779	13,9
5	Gôh-Djiboua District du Gôh-Djiboua	Gagnoa	15.700	1.605.286	102,2
6	Lacs District des Lacs	Dimbokro	26.100	1.258.604	48,2
7	Lagunes District des Lagunes	Dabou	20.450	1.478.047	72,3
8	Montagnes District des Montagnes	Man	30.825	2.371.920	76,9
9	Sassandra-Marahoué District du Sassandra-Marahoué	Daloa	23.950	2.293.304	95,7
10	Savanes District des Savanes	Korhogo	40.200	1.607.497	40,0
11	Vallée du Bandama District de la Vallée du Bandama	Bouaké	28.300	1.440.826	50,9
12	Woroba District du Woroba	Séguéla	31.100	845.139	27,2
13	Jamusukro District Autonome du Yamoussoukro	Jamusukro	2.075	355.573	171,4
14	Zanzan District du Zanzan	Bondoukou	38.200	934.352	24,5

Demografia

Biztanleria

22.671.331 biztanle zituen 2014an.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 38,5 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20,2, 25-54 urte bitartekoak % 34,9, 55-64 urte bitartekoak % 3,5, eta 65 urtetik gorakoak % 2,8. Bizi itxaropena 61,3 urtekoa da; 59,2 urtekoa gizonezkoena eta 63,6 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).^[3]

Banaketa etnikoa

Akan (% 28,9), gur (% 16,1), ipar-mande (% 14,5), kru (% 8,5) eta hego-mande (% 6,9) etniak Boli Kostako nagusiak dira.^[3]

Hizkuntzak

Frantsesa mintzaira ofiziala da, baina 60 hizkuntza indigena inguru daude; hedatuena dioula da.^[3]

Erlijioa

2014an, musulmanak ziren biztanleen % 42,9, kristauak % 33,9 (katolikoak eta ebanjelikoak batez ere), erlijiorik gabeak % 19,1, eta erlijio tradizionalen jarraitzaileak % 3,6.^[3]

Hiri nagusiak

Ekonomia

Fruitu saltzailea Abidjanen.

Ekonomia jarduera nagusia nekazaritza bada ere (kakaoa, kafea, bananak, kotoia, kokoa, arroza, artoa, manioka). Diamante ekoizpena murrizten ari da, baina burdin eta tantalio meatze berriak aurkitu dituzte. Estatuaren erdialdeko Kassou urtegiak lurralde zabala ureztatzeko aukera ematen du. Industria gehiena Abidjan hirian biltzen da. Gerra zibila amaitu zenetik ekonomiak hazkunde handia izan du, atzerriko inbertsioei esker (BPGa % 8,3 handitu zen 2016an, eta 2017an, % 7,8).^[3]

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ivory Coast: Districts, Major Cities & Localities - Population. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ivory Coast. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).
↑ Costa de Marfil. casafrica.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).
↑ Costa de Marfil. exteriores.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).
↑ Boli Kosta. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).
↑ ^a ^b ^c Eskisabel, Idurre. Paradisuaren gainbehera. Euskaldunon Egunkaria, 2003ko urtarrilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).
↑ Boli Kostako lehendakaria hil da prostatako minbiziak jota. Euskaldunon Egunkaria, 1993ko abenduak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).
↑ ^a ^b Zubiria Kamino, Pello. Boli Kostako 'mikrobio' gazteak ez dira beldur ez hiltzeko, ez erailtzeko. Argia astekaria, 2017ko otsailak 12, CC BY-SA 3.0, argia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).
↑ Mujika, Amagoia. Abidjanen aurrez aurre. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 1, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).
↑ Gbagbo presidente ohiaren aldekoek Ouattara presidentearen egoitza inguratu dute. Berria egunkaria, 2010eko abenduak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).
↑ Epelde, Elixabet. Gbagbo atxilotu dute Boli Kostan, eta Ouattararen indarren esku dago. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).
↑ Ouattara Boli Kostako presidente izendatu dute. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 22, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).
↑ Gbagbok eta Ouattarak gerra krimenak egin zituztela salatu du Amnestyk. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 26, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

Kanpo estekak

Arbelbide, Xipri Boli Kosta: 50 urte mundualizazioan sartua, Argia astekaria, 2010eko azaroak 17, argia.eus
(Frantsesez) Boli Kostako gobernuaren webgune ofiziala

Datuak: Q1008
Multimedia: Ivory Coast / Q1008

[euskaltzaindia-1] 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).

[cityp-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ivory Coast: Districts, Major Cities & Localities - Population. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).

[cia-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ivory Coast. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).

[4] Costa de Marfil. casafrica.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).

[5] Costa de Marfil. exteriores.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).

[harluxet-6] Boli Kosta. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2020-1-23).

[egunkaria1-7] Eskisabel, Idurre. Paradisuaren gainbehera. Euskaldunon Egunkaria, 2003ko urtarrilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).

[8] Boli Kostako lehendakaria hil da prostatako minbiziak jota. Euskaldunon Egunkaria, 1993ko abenduak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).

[argia1-9] Zubiria Kamino, Pello. Boli Kostako 'mikrobio' gazteak ez dira beldur ez hiltzeko, ez erailtzeko. Argia astekaria, 2017ko otsailak 12, CC BY-SA 3.0, argia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-24).

[10] Mujika, Amagoia. Abidjanen aurrez aurre. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 1, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

[11] Gbagbo presidente ohiaren aldekoek Ouattara presidentearen egoitza inguratu dute. Berria egunkaria, 2010eko abenduak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

[12] Epelde, Elixabet. Gbagbo atxilotu dute Boli Kostan, eta Ouattararen indarren esku dago. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

[13] Ouattara Boli Kostako presidente izendatu dute. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 22, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

[14] Gbagbok eta Ouattarak gerra krimenak egin zituztela salatu du Amnestyk. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 26, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-25).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]