Txerriki
Txerrikia, urdaia ere deitua Ipar Euskal Herrian, gizakiak jateko prestatzen den txerriaren haragia da. Prestaketarako aukeratzen den haragia eta prestatzeko modua zein diren, txerri-solomoa, urdaia, lukainka, txistorra, odolkia (txerriaren odolarekin egiten da, haragirik gabe), urdaiazpikoa, txorizoa, saltxitxoia, saltxitxa eta beste zenbait produktu biltzen dira txerrikien multzoan. Munduan gehien kontsumitzen den haragietako bat da. Nahiz eta erlijio batzuk debekatua izan, animali honen kontsumoa debekatua izan, islamismoak adibidez . Gainera, gehien aprobetxatzen deen okeletako bat da, izan ere, animaliaren gorputzeko atal gehienak erabiltzen dira.
| Txerriki | |
|---|---|
Haragi eta red meat (en)  | |
 | |
| Historia | |
| Honen produktua | Txerri |
HistoriaAldatu
Txerriak lehen aldiz Mesopotamian etxekotu ziren K.A. 13.000. urtean.
Txarkuteria da okelaz arduratzen den sukaldaritzaren adarra txerritik adibidez, hirugiharra, urdaiazpikoa, saltxitxak... Produktu hauek berez haragiak gehiago irauteko asmatu ziren, hozte sistemak asmatu baino lehen. XV. mendean, Frantzian, tokiko gremioek merkatariak arautu zituzten hiri bakoitzeko elikagaien industrian. Txarkuteria produzitzen zuten gremioei charcutiers deritzo. Gremio honetako partaideek jaki prestatuak, gazituak edo lehortuak saltzen zituzten, hau eskualdetik eskualdera aldatzen zen. Charcutier-ek hainbat jaki prestatzen zituzten, saltxitxak eta hirugiharra adibidez.
ZatikatzeaAldatu
- Txerri burua. hainbat zati jangarri ditu belarria adibidez.
- Kokospea.
- Solomoa. Seigarren gerri ornotik haratago kokatua.
- Bularra
- Saiheskia
- Txuleta
- Azpizuna. Gerrialdeko saihetsetan kokatua, osorik saltzen den zatia da, nerbiorik gabe ateratzen den zati urtsu da
- Urdaia
- Besoa
- Urdaiazpikoa
- Ukondoa
- Eskua. Zati likatsuena kontsideratua.
- Txintxorta
KontsumoaAldatu
Lehen aipatu bezala, txerria munduan gehien kontsumitzen den haragietako bat da. Ondorioz munduan zehar errezeta pila bat daude, famatuena Espainiako urdaiazpikoa, txerriaren atzeko hankez eginikoa. Feijoada, Brasilgo plater nazionala (Portugalen ere egiten dena).
| Maila | Herrialdea | Produkzioa
(t-etan) |
|---|---|---|
| 1 | Txina | 54518000 |
| 2 | Estatu Batuak | 11611177 |
| 3 | Alemania | 5505572 |
| 4 | Espainia | 4298893 |
| 5 | Brasil | 3824682 |
| 6 | Vietnam | 3733349 |
| 7 | Errusia | 3529610 |
| 8 | Kanada | 2141807 |
| 9 | Frantzia | 2136276 |
| 10 | Polonia | 2047800 |
| 11 | Filipinak | 1837273 |
| 12 | Danimarka | 1532387 |
| 13 | Italia | 1466949 |
| 14 | Herbehereak | 1455677 |
| 15 | Mexiko | 1441851 |
| 16 | Hego Korea | 1280000 |
| 17 | Japonia | 1272257 |
| 18 | Belgika | 1044561 |
| 19 | Birmania | 960555 |
| 20 | Thailandia | 902330 |
SukaldaritzanAldatu
Txerrikiak kozinatzeko modu desberdin asko ditu, kultura bakoitzak bere moduan kozinatzen du.
KetutaAldatu
Ketutako txerri haragiaren hainbat adibide daude, urdaiazpikoa, (Ohian Beltzeko urdaiazpikoa), hirugiharra, eta txuletak ketu daitezke.
LabeanAldatu
Labean kozinatzeko modu asko ezagutzen dira, horietako oso ezaguna Gaztela eta Leoneko gastronomian, txerri-kume gazte oso bat erabiltzen da, labean sartuta.
ErretaAldatu
Xerrak, eskalopeak, gehienetan parrilan, erreta, beteta edo zartaginean frijitua egiten dira.
HestebeteakAldatu
Txerri haragi gehienetan hestebete moduan jaten da, saltxitxak, txorizoa, salamia, eta odolkia adibidez.
FrijituaAldatu
Venezuelan, oso ohikoa da txerri frijitzea, eta beste hainbat janarik lagunduta. Baina bestela txuletak askotan frijitzen dira.
GatzetanAldatu
Txerri okela gatzetan jartzea kontserbazio metodo bezala oso erabilia izan zen XVIII. mendeko marinel europarren artean. Gaur egun gatzetan aurkitzen diren janari gehienak saiheskia eta urdaia dira.
GisatuaAldatu
Txerri haragia, batzuetan ere gisatzen da, hainbat barazkirekin.
BaporeanAldatu
Kozinatzeko modu hau Txileko gastronomian oso erabilia da
ElikaduraAldatu
Haragiaren mioglobinaren kantitatearen ondorioz, haragia gorri ikusten dugu kozinatu aurretik. Baina tenperatura altuetan jarri eta gero zuriagoa bihurtzen da.
GaixotasunakAldatu
Txerrikia kontsumitzeagatik gaixotasun batzuk har litezke txerri-tenia eta trikinosia adibidez. Gaixotasun hauek txerri produktuak gordinik kontsumituz gero har daitezke, baina txerria gordinik kontsumitzen da Erdialdeko Europan, eta Ekialdeko Europan horregatik Ekialdeko Europako herrialdeetan trikinosia hartzeko arrisku gehiago dago.[2]
- Txerri-tenia: Txerri tenia edo zizare nagusia, txerrien hesteetan ahazten den parasito bat da. Tenperatura altuetan kozinatuz gero hiltzen da, horregatik gordinik janez gero, edo kontrol sanitariorik ez badu pasa parasito hau gizakien hesteetara igaro daiteke
- Trikinosia: Txerri okela gordinik, gutxi kozinatua eta osasun kontrolik igaro ez duenik jan ez gero gaixotasun hau har daiteke. Okela irakiten dagoen uretan sartzea gomendatzen da guztiz kozinatu arte, izan ere, honela bakarrik hilko da Trichinella (gaixotasuna sortzen duen parasitoa). Haragia zuzenean frijitzeak ez du parasitoa hilko.
Bi gaixotasun horietaz aparte, txerriek beste hainbat gaixotasun eduki ditzakete, Yersinia enterocolitica,adibidez, gastroenteritisaren kausa nagusia. Horretaz aparte, zerriek ere hepatisis E ere eduki dezakete, hau normalen normalean klima epela duten herrialdeetan gertatzen da. Gaixotasun hau txerrietatik gizakietara transmititu daiteke.[3]
Erlijio-debekuakAldatu
Txerri haragia jatea erlijio abrahamikoetan dago debekatua. Esandakoa nagusiki ondorengoek dute debekatua:
- Judaismoan, Levitarrenaren (11. atala) eta Deuteronomioa (14. atala, 3-21) jan daitezkeen eta debekatuak daudenak zehazten dituzte (kaxrut)
- Islamean, Koranaren arabera (2, 2,173; 5, 3; 6, 145; eta 16, 115), halal (baimenduta) eta haraam (debekatuta) bertan odola, sarraskia eta txerria jatea debekatzen da.
Kristautasunari dagokionez, Biblian txerria jatea ere debekatzen da,izan ere, 14:3-8 Deuteronimoaren arabera "Ez duzu ezer nazkagarririk jango. Hauek dira jan ditzakezuen animaliak: idia, ardia, ahuntza, oreina, gazela, orkatza, basahuntza, antilopea eta basharia. Eta apatx zatitua duen edozein animalia, bi zatitan hazia duena eta hausnartzen duena, jan ahal izango duzue. Baina hauek ez duzue jaten hausnarketan ari direnen artean edo bular-muturra bitan zatituta dutenen artean: gamelua, untxia eta damana; izan ere, hausnarketan ari diren arren, ez dute bular-muturra zatituta; zuentzat, berriz, lohiak izango dira. Eta txerriak, apatxak zatituta dituen arren, ez du zurrumurrurik egiten, mundiala izango da zuentzat. Ez duzue haren haragia jango, ezta haren gorpuak ukituko ere".
Baina, kristau askorentzat, bai protestanteentzat eta katolikoentzat Paulok Kolosarrei Gutunean (2-16) esandako esaldi bat erabakigarria da, honakoa: "Inork ez zaitzala jan-edanean epaitu". Baina bazegoen lege bat kristauei haragia urteko ostiral guztietan jatea debekatzen ziena (txerriarena barne). Gaur egun debeku hori Ostiral santuan, Hausterre-egunean eta Garizuman.
Eliza protestante batzuk (Zazpigarren Eguneko Eliza Adbentistak adibidez) ez dute txerri haragia kontsumitzen uzten.
ErreferentziakAldatu
- ↑ «FAOSTAT» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-05).
- ↑ «Risk of trichinosis from locally produced raw sausages from Eastern Europe - BfR» www.bfr.bund.de (Noiz kontsultatua: 2021-05-07).
- ↑ Satou, Kunio; Nishiura, Hiroshi. (2007-05-10). «Transmission dynamics of hepatitis E among swine: potential impact upon human infection» BMC Veterinary Research 3 (1): 9. doi:. ISSN 1746-6148. PMID 17493260. PMC PMC1885244. (Noiz kontsultatua: 2021-05-07).
