Wikipedia

Ozeano Artikoa

ozeano
(«Ozeano Artiko» orritik birbideratua)

Ozeano Artikoa Lurreko bost ozeanoetatik txikiena da. 14 milioi kilometro koadro ditu luze-zabalean eta sakonera 2000 m eta 4000 m artekoa da erdialdean, eta 100 m artekoa plataforma kontinentalean. Batez besteko sakonera 1205 m-koa da[1]. Erdigunea Iparburuan du. Zirkulu polar artikoaren iparraldean dago nagusiki, eta Europa, Asia eta Ipar Amerikaren arteko eremua hartzen du[1]

Ozeano Artikoa
KontinenteaEuropa, Asia eta Amerika
Koordenatuak90°N 0°E / 90°N 0°E / 90; 0
Azalera14.090.000 km²
Sakonerabatez bestekoa: 1.038 m
handiena: 4.000 m

Ozeano Artikoak Atlantikoaren iparraldearekin egiten du muga, eta ur masa handiak jasotzen ditu Fram itsasartetik eta Barents itsasotik. Bering itsasarteak mugatzen du, Txukotka (Errusia) eta Alaska (AEB) artean, Ozeano Baretik banatzen duena Alaska eta Kanada iparraldeko kostaldetik. Europako eta Asiako itsasertz borealaren zati batekin ere egiten du muga.

Izotz-masa handiek urte osoan babesten dute ozeanoa atmosferaren eraginetatik. Erdialdean, lau metro arteko lodiera duten izotz-puskak aurki daitezke. Izotz geruza handiak sortzen dira izotz pakete handiak bata bestearen gainean irristatuz.

Neguko tenperaturak –50 °C ingurukoak izaten dira, Siberiatik (Errusia) datozen haize bortitzak direla eta; udan, berriz, nekez gainditu dezakete 0 °C; plataforma kontinentalean, ordea, 30 °C-rainoko tenperaturak eman daitezke.

Geografia

aldatu
 
Ozeano Artikoaren mapa

14.090.000 kilometro koadroko eremua hartzen du[1], ia Errusiaren tamaina[2]; kostaldeak 45.389 kilometro luze ditu[1]. Iparraldeko lurburu inguruko eskualde osoa hartzen du. Iparburua ozeanoaren erditsuan aurkitzen da. Errusia, Kanada, Groenlandia, Islandia, Norvegia eta Estatu Batuak (Alaska) ditu inguruan. Ozeanoaren kanpoaldean, badira zenbait uharte, baina erdian ez dago batere; erdian igeri dagoen izotz masa erraldoia da, hain zuzen ere, Ozeano Artikoa. Izotz masa poliki-poliki mugitzen da erlojuaren orratzen norabidean; hamar urte behar ditu itzuli osoa egiteko lurburuaren inguruan. Berez, ezin konta ahala izotz uharte erraldoi dira, etengabe elkar jotzen eta igurzten. Itsasoa agerian uzten duten tarte txiki asko ere badira.

Ozeano Artikotzat hartzen dira: Baffin badia, Barents itsasoa, Beaufort itsasoa, Txuktxien itsasoa, Ekialdeko Siberiako itsasoa, Groenlandiako itsasoa, Hudson badia, Hudson itsasartea, Kara itsasoa, Laptev itsasoa, Itsaso Zuria eta beste ur-multzo batzuk. Ozeano Barearekin, Bering itsasartearen bidez lotzen da, eta, Ozeano Atlantikoarekin, Groenlandiako itsasoaren eta Labrador itsasoaren bidez[3].

Ozeano Artikoko ur laster handiena Groenlandia eta Svalbord (Norvegia) uharteen artetik sartzen eta irteten da. Ur horren % 2 baizik ez da izotz gisa irteten ―izotz masa handitik askatutako puskak dira, izozmendiak―, baina, gutxi izanagatik, arazo asko eta handiak sortzen ditu. Nahiz eta izozmendien mugimenduak satelite eta radar bidez etengabe kontrolatzen diren, ontzi asko hondarazi dituzte.

Herrialderik gertuenak

aldatu

Uharteak

aldatu

Urpeko ezaugarriak

aldatu

Ozeano-dortsal batek, Lomonosoven dortsalak, bi ozeano arrotan banatzen du iparraldeko arro polar sakona: 4000 eta 4500 metro bitarteko sakonera duen Eurasiarra eta 4000 metro inguruko sakonera duen Asiar-amerikarra (batzuetan, Ipar Amerikakoa edo arro hiperboreala deitua). Hondo ozeanikoaren batimetria failen dortsalek, eremu abisaleko ordokiek, ozeanoaren sakonerek eta arroek markatzen dute. Ozeano Artikoaren batez besteko sakonera 1038 metro da. Punturik sakonena Eurasiar arroan dago[4], 5450 metro.

Bi arro handiak, aldi berean, banatuta daude azpi zatiketa dortsalengatik: Kanada arroan (Alaska/Kanada eta Alpha dortsalaren artean); Makarov arroan (Alpha eta Lomonósov gailurren artean); Fram arroan (Lomonosov dortsalaren eta Gakkel dortsalaren artean), eta Nansen arroan (Admunsen arroa) (Gakkel dortsalaren eta plataforma kontinentalaren artean, zeinak Frantzisko Josefen Lurraldea barne hartzen duen).

Historia

aldatu
 
Georg von Rosen-en olio-pintura, Adolf Erik Nordenskjöld esploratzaile suediarra irudikatzen duena, Artikoko espedizio batean.

Oxfordeko Unibertsitateko (Erresuma Batua) eta Herbehereetako Itsas Ikerketarako Errege Institutuko espezialistek egindako ikerketen arabera, Ozeano Artikoak, duela hirurogeita hamar milioi urte inguru, Mediterraneo itsasoan gaur egun dauden antzeko tenperaturak zituen, 15 °C inguru; eta 20 °C inguruko tenperaturak duela hogei milioi urte inguru.

Ikertzaileak ondorio horretara iritsi ziren Ozeano Artikoko izotz uhartetxoen lohian aurkitutako material organikoak aztertu ondoren. Oraindik ez dakite zergatik ematen ziren tenperatura horiek garai hartan, baina uste dute erantzulea atmosferako karbono dioxido kontzentrazio handi baten ondoriozko berotegi-efektua izan daitekeela (hipotesi horren arazoa da gas karbonikoaren berotegi-efektua guztiz minimoa dela).

Ipar Amerika

aldatu

Ipar Amerikako eskualde polarreko giza okupazioa duela 17.000-50.000 urte ingurukoa da gutxienez, Wisconsineko glaziazioan. Une horretan, itsas mailaren jaitsierak Siberia eta Alaska lotzen zituen Bering-eko lehorreko zubia gurutzatzeko aukera eman zien pertsonei, eta horrek Amerika populatzea ekarri zuen[5].

Lehenengo talde paleoeskimalek barne hartzen zuten Aurredorset-ak (K.a. 3200-850); Groenlandiako Saqqaq kultura (K.a. 2500-800), Kanada ipar-ekialdeko eta Groenlandiako Independentzia I eta Independentzia II kulturak (K.a. 2400-1800 k. eta K.a. 800-1 k.) eta Labrador eta Nunavikeko Groswaterrak. Dorset kultura Ipar Amerikako Artikoan zabaldu zen K.a. 500 eta K.o. 1500 bitartean. Dorseta izan zen Artikoko azken kultura paleoeskimal handia ekialderantz migratu baino lehen gaur egungo thuletarren Alaskatik, inuit modernoen arbasoak[6].

Thule tradizioak K.a. 200. urtetik K.o. 1600. urtera arte iraun zuen, Bering itsasartearen inguruan sortu zen, eta, geroago, Ipar Amerikako eskualde artiko ia osoa hartu zuen. Thule herria inuiten arbasoa izan zen, eta, gaur egun, Alaskan, Ipar-mendebaldeko Lurraldeetan, Nunavuten, Quebec iparraldean, Labradorren eta Groenlandian bizi dira[7].

Europa

aldatu

Europako historiaren zati handi batean, iparburuko eskualdeak esploratu gabe egon ziren hein handi batean, eta haien geografia aieruzkoa zen. K.a. 325ean, Piteas Massiliakoak iparralderantz egindako bidaia baten kontakizuna erregistratu zuen, «Eschate Thule» deitu zuen lurralde batera, non eguzkia egunean hiru orduz baino ez zen sartzen, eta ura gai izoztu batek ordezkatzen zuen, «non ezin den, ez ibili, ez nabigatu». Seguruenik izozmendiak deskribatzen ari zen, eta «Thule», Norvegia, baina Faroeak edo Shetland uharteak ere iradoki izan dira[8].

 
1780ko hamarkadako Emanuel Bowenen Artikoko mapa, «Ozeano boreala» irudikatzen duena.

Klima

aldatu

Artikoko glaziarra klima polar baten mende dago, eta klima horrek hotz iraunkorra eta urteko tenperatura-tarte nahiko estuak ditu ezaugarri. Gau polarra, muturreko hotza, tenperatura baxuetan maiz alderantzikatzea eta baldintza klimatiko egonkorrak dira neguen ezaugarri nagusiak[9]. Zikloiak alde atlantikoan bakarrik dira ohikoak[10].​ Udan, eguneko argi jarraitua (gauerdiko eguzkia) izaten da nagusi, eta airearen tenperatura 0 °C-tik zertxobait gora igo daiteke. Zikloiak ohikoagoak dira udan, eta euria edo elurra ekar dezakete[10]. Hodeiak izaten dira urte osoan, eta batez besteko hodeitza da: neguan % 60 eta udan % 80 baino gehiago[11].

Itsasoko uraren dentsitatea, ur gezarena ez bezala, handitu egiten da izozte-puntura hurbildu ahala, eta, beraz, hondoratzeko joera du. Oro har, beharrezkoa da ozeanoaren goiko 100-150 m urak izozte-punturaino hoztea itsasoko izotza sor dadin[12].

 
Itsas izotzaren jaitsiera Artikoan 1982-2007 bitartean.

Artikoko klima nabarmen aldatu da Lurraren historian zehar. Paleozeno-Eozenoko maximo termikoan, duela 55 milioi urte, klima globalak 5-8 °C inguruko beroketa izan zuenean, urteko batez besteko 10-20 °C igo zen tenperatura eskualdean[13][14][15]. Ozeano Artikoaren iparraldeko azaleko urak, urtaroaren arabera behintzat, 22 °C-tik gorako tenperatura behar duten bizi-forma tropikalak (Apectodinium augustum dinoflagelatuak) mantentzeko adina berotu ziren[16]. Gaur egun, Artikoko eskualdea planetako gainerako herrialdeak baino bi aldiz azkarrago ari da berotzen[17][18].

Ozeanografia

aldatu

Beste ozeanoetatik nahiko isolatuta dagoenez, Artikoko glaziarrak ur-fluxuaren sistema oso konplexua du. Mediterraneo itsasoaren zenbait ezaugarri hidrologikoren antzekoa da ur sakonei dagokionez, komunikazio mugatua baitute Fram itsasartearen eta arro atlantikoaren artean, eta, zirkulazioan, behartze termohalinoa da nagusi[19]. Ozeano Artikoak 18,07 × 106 km³ bolumena du guztira, hau da, munduko ozeanoaren % 1,3 gutxi gorabehera. Batez besteko azaleko zirkulazioa, nagusiki, ziklonikoa da alde eurasiarrean, eta antiziklonikoa Kanadako arroan[20].

Korronteak

aldatu
 
Ozeano Artikoko ur-masa handienen banaketa. Eskemak ur-masak zirriborratzen ditu sekzio bertikal batean, Bering itsasartetik (Iparburua) Fram itsasarteraino. Estratifikazioa egonkorra denez, ur-masa sakonenak goiko geruzak baino trinkoagoak dira.

Ura Ozeano Baretik eta Atlantikotik sartzen da, eta hiru ur-masa bakanetan bana daiteke. Ur-masarik sakonenari Artikoaren hondoko ura deritzo, eta 900 m inguruko sakoneran hasten da. Munduko ozeanoaren urik trinkoenak osatzen du, eta bi iturri nagusi ditu: plataforma artikoko ura eta Groenlandiako itsasoko ur sakonak. Ura, plataformaren eskualdean, Pazifikoko sarreratik Bering itsasarte estutik igarotzen direnean hasten da, 0,8 Sverdrup-eko batez besteko abiaduran, eta Txuktxien itsasora iristen da[21]. Negu partean, Alaskako haize hotzak Txuktxien itsasoan jotzen dute gainazaleko ura izoztuz eta izotz sortu berri hori Ozeano Barerantz bultzatuz. Izotzaren desplazamenduaren abiadura 1 eta 4 cm/s bitartekoa da, gutxi gorabehera[20]. Prozesu horrek ur trinko eta gaziak uzten ditu itsasoan, plataforma kontinentalaren gainean hondoratzen direnak mendebaldeko Ozeano Artikoan, eta haloklina bat sortzen dute[22].

Ur horrek Groenlandiako itsasoko ur sakonarekin egiten du topo, eta neguko ekaitzak igarotzen direnean sortzen da. Neguan, tenperaturak izugarri hozten diren heinean, izotza sortzen da, eta, konbekzio bertikal biziari esker, ura nahiko trinko bihurtzen da, eta azpiko ur gazi beroaren azpian hondoratzen da[19]. Artikoaren hondoko urak garrantzi handia du, irteera-fluxua dela eta; izan ere, Atlantikoko ur sakonak sortzen laguntzen du. Ur horren iraulketak funtsezko zeregina du zirkulazio globalean eta klimaren moderazioan.

150 eta 900 m bitarteko sakoneran, Atlantikoko ura izeneko ur-masa bat dago. Ipar Atlantikoko korrontearen isuria Fram itsasartetik sartzen da, eta hoztu eta hondoratu egiten da haloklinaren geruzarik sakonena eratzeko; han, Artikoko arroa inguratzen du erloju-orratzen kontrako noranzkoan. Hori da Ozeano Artikora iristen den bolumetria-fluxurik handiena (Ozeano Barearen isuria halako 10, gutxi gorabehera), eta Ozeano Artikoaren muga-korrontea sortzen du[21].​ Poliki jariatzen da, 0,02 m/s inguruan[19].​ Atlantikoko urak Artikoaren hondoko uraren gazitasun bera du, baina askoz ere beroagoa da (31 °C-raino). Izan ere, ur-masa hori, berez, azaleko ura baino beroagoa da, eta gazitasunak dentsitatean duen paperagatik baino ez da urpean geratzen.​ Ura, arrora iristen denean, haize indartsuek Beauforteko Bira ozeanikoa izeneko korronte zirkular handi baterantz bultzatzen dute. Ura, Beauforten, Txuktxien itsasokoa baino askoz ere gezagoa da, Kanadako eta Siberiako ibai handien etorreragatik[22].

Ozeano Artikoan definitutako azken ur-masari Artikoko gainazaleko ura deritzo, eta 150 eta 200 m bitarteko sakoneran dago. Ur-masa horren ezaugarririk garrantzitsuena, lurrazpiko geruza izeneko sekzioa da. Kanoien bidez sartzen den Atlantikoko uraren produktu bat da, eta Siberiako plataforman nahasten da[19]. Arrastatu ahala, hoztuz joaten da, eta ezkutu termiko gisa jokatzen du gainazaleko geruzarentzat. Isolamendu horri esker, Atlantikoko ur beroak azaleko izotza urtzea saihesten du. Gainera, ur horrek Artikoko korronterik azkarrenak eratzen ditu, 0,3 eta 0,6 m/s arteko abiadurarekin[19]. Kanoietako ura osatuz, Ozeano Bareko ur pixka bat ere sartzen da ur-masa horretan, Bering itsasartetik igaro ondoren plataformaren eskualderaino hondoratzen ez dena.

Ozeano Barean eta Atlantikoan sortzen diren urak Fram itsasartetik ateratzen dira, Groenlandia eta Svalbard uhartearen artean. Gutxi gorabehera, 2700 m sakonera eta 350 km zabalera du. Irteera hori 9 sverdrup ingurukoa da[21].​ Fram itsasartearen zabalera da Ozeano Artikoaren alde atlantikoan sartzea eta irtetea ahalbidetzen duena. Hori dela eta, Coriolisen indarraren eragina du, Groenlandiako ekialdeko korrontearen irteera-fluxua mendebaldean kontzentratzen baitu, eta Norvegiako korrontearen sarrera-fluxua ekialdean[19].​ Ozeano Bareko ura Groenlandiako mendebaldeko kostan eta Hudson itsasartean zehar ere ateratzen da (1-2 sverdrup), eta mantenugaiak ematen dizkio Kanadako artxipelagoari[21].

Izotz masen eragina

aldatu

Lehen esan bezala, izotzaren eraketa eta mugimendu-prozesua funtsezko faktorea da Ozeano Artikoaren zirkulazioan eta ur-masen eraketan; mendekotasun horrekin, ozeanoak aldaketak jasaten ditu itsasoko izotz-geruzan gertatzen diren urtaro-aldaketen ondorioz. Itsasoko izotzaren mugimendua haizearen indarraren emaitza da, eta Artikoak urte osoan izaten dituen hainbat baldintza meteorologikorekin du zerikusia. Adibidez, Beauforteko antizikloia (Siberiako antizikloiaren sistemaren hedapen bat) da Beauforteko Giroko antizikloi mugimendua bultzatzen duen presio sistema bat[20].​ Udan presio handiko eremu hori gehiago hurbiltzen da Siberiako eta Kanadako aldeetara. Gainera, Groenlandian, itsasoaren mailako presio-gandor bat dago, Fram itsasartean zehar iparraldeko haize bortitzak bultzatzen dituena, eta horrek izotzaren esportazioa errazten du. Udan, presioaren kontrastea txikiagoa da, eta haize ahulagoak eragiten ditu. Urtaroko presio-sistemaren mugimenduaren azken adibide bat da Eskandinaviako eta Barents itsasoetan dagoen presio baxuko sistema da. Islandiako depresioaren hedadura bat da, eremu horretan zirkulazio ozeaniko ziklonikoa sortzen duena. Depresioa Iparburuaren erdialdera joaten da udan. Artikoko aldaketa horien guztien ondorioz, izotzaren jitea ahuldu egiten da udako hilabeteetan. Halaber, badago ebidentziarik jitea Artikoko oszilazioarekin eta Atlantikoko oszilazio multidekadalaren fasearekin lotuta dagoela adierazten duena[20].

Biologia

aldatu
 
Hartz zuria.

Laurehun animalia espezie inguru daude eremu horretan. Horietatik, ezagunena hartz polarra da, bertako haragijalerik handiena. 800 kg-ko pisua izatera iristen da, eta fokaz eta arrainez elikatzen da; hala ere, harrapatzea lortzen ez badu, goroldioz eta likenez ordezka ditzake une batez.

Sei foka-espezie bizi dira Artikoan, baina XIX. mendetik hona gero eta gutxiago dira, harrapari naturalaren (hartz zuria) eta gizakiaren bereizi gabeko ehizaren ondorioz, azalaren eta koipearen preziatuagatik. Inguruko beste populatzaile tipikoa balea da. Balea ere mehatxupean dago, baina, gaur egun, bereizi gabeko harrapaketatik babestuta dago.

Artikoko glaziarrean, gauerdiko eta gau polarreko 2 eta 6 hilabete bitarteko eguzki-urtaroa dela eta[23], organismo fotosintetizatzaileen ekoizpen primarioa udaberriko eta udako hilabeteetara mugatzen da[24]; adibidez, izotz algaren eta fitoplanktonaren ekoizpena.​ Erdialdeko Ozeano Artikoko autotrofoen eta ondoko plataformako itsasoen kontsumitzaile garrantzitsuek barne hartzen dute zooplanktona, bereziki kopepodoak (Calanus finmarchicus, Calanus glacialis eta Calanus hyperboreus)[25] eta eufusidoak[26], baita izotzarekin lotutako fauna ere (anfipodoak, adibidez)[25].​ Horiek lotura garrantzitsua osatzen dute lehen mailako ekoizleen eta goi mailako maila trofikoen artean. Ozeano Artikoko maila trofiko altuenen osaera aldatu egiten da eskualdearen (Atlantikoaren aldea eta Ozeano Barearen aldea) eta itsasoko izotz-geruzaren arabera. Barents itsasoko bigarren mailako kontsumitzaileak (eragin atlantikoa duen plataforma artikoko itsasoa) espezie subartikoak dira nagusiki, sardinzarra, bakailaoa eta paneka atlantikoa, besteak beste[26].​ Erdialdeko Ozeano Artikoko izotzez estalitako eskualdeetan, kontsumitzaile primarioen harraparia bakailao polarra da.

Ingurumen egoera

aldatu
 
Ozeano Artikoko itsasoaren batez besteko estalkia 2005ean eta 2007an.

Bankisa polarra argaltzen ari da, eta urte askoren buruan urtaro zulo bat egongo da ozono geruzan[27]. Ozeano Artikoan izotz-azalera murrizteak planetaren batez besteko albedoa murrizten du, eta horrek, ziur asko, berotze globala eragingo du, atzeraelikadura-mekanismo positibo batean[28].​ Ikerketak erakusten duenez, 2013. eta 2040. urteen artean, Artikoa izotzik gabe gera daiteke lehen aldiz gizateriaren historian[29].​ Zientzialari asko kezkatuta daude gaur egun Artikoko tenperaturen berotzearekin; izan ere, urtzen den ur fresko kantitate handiak Ipar Atlantikoan sartzea eragin lezake, eta horrek korronte ozeaniko globalen patroiak nahasi. Ondoren, Lurreko kliman aldaketa bortitzak gerta daitezke[28].

Ikertzaileen arabera, berrogeita hamar urte baino lehenago, Ozeano Artikoa guztiz nabigagarria izango da udan[30].​ Izan ere, masa ozeaniko hori estaltzen duen izotza gero eta meheagoa da tenperatura altuen iraupen denbora gero eta handiagoa delako. Azken urteetan, izotz-geruzaren fusioa ikusi da, eta, 2004ko abuztuan, ontzi batean zihoazen zientzialari estatubatuar eta errusiarrek salatu zuten urmael bat zegoela Iparburuan. Sateliteko irudiek ezin izan zuten baieztatu, baina komunitate zientifikoa ez zen harritu, berotze globalaren arriskuaz ohartarazten ari baitira.

Jakina da, beraz, Ozeano Artikoko izotz-geruzaren lodiera % 40 murriztu dela azken berrogeita hamar urteetan, eta, emaitzen arabera, horrek hala jarraituz gero, izotzen urtzea gero eta azkarragoa izango da, eta udan desagertu egingo dira. Horrek ondorio larriak izango ditu eremuko oreka ekologikoan eta zenbait espezieren habitatean, hala nola bizirauteko eta elikagaiak ehizatzeko izotz-geruza horiek behar dituen hartz zuriarengan.

Ingurumenari buruzko beste kezka batzuk dira Ozeano Artikoko erradiazio kutsadurari buruzkoak dira; adibidez, Karako itsasoko[31] hondakin erradioaktibo errusiarrak eta Gerra Hotzaren garaian Zembla Berrian eta beste leku batzuetan egindako proba nuklearrak[32].

Ozeano Artikoaren ustiaketa

aldatu

Zibilizazio modernoa eremu hartan indarrez sartu bada ere, eskualde artikoetako jatorrizko biztanleetako askok beren bizimodu tradizionalari eutsi diote, elur oreinen zaindari eta ehiztari gisa. Inuitak izotz eremuaren ertzean bizi dira, eta ehizatik eta arrantzatik ateratzen dute bizimodua.

Europako lehen esploratzaileak Ozeano Artikoan zehar Europa eta Sortaldea lotuko zituen pasabidea aurkitzen ahalegindu ziren, eta esploratzaile modernoek klima eta zientzia ikerketak egiten dituzte bertan. Ozeano Artikoa inguratzen duten lurretan, petrolioa, gasa eta beste zenbait mea aurkitu izanak interes ekonomiko handiak piztu zituen 1960 ondoko urteetan.

Errusiak du kosta zatirik luzeena Ozeano Artikoan, eta ustiatu gabeko bere petrolio baliabideen % 70 iparralde horretan ditu. Kanadak ere kosta zati luzea du Artikoan, eta petrolio, gas, ikatz eta beste mea baliabide ugari ditu. Alaskako kostalde artikoan petrolio erreserba erraldoiak aurkitu ondoren, Estatu Batuek oliobidea jarri zuten Prudhoe Badiatik (iparraldean) Valdez porturaino (hegoaldean).

Ozeano Artikoaren hondoa ere ustiatu gabe dago oraingoz. Jarduera horrek guztiak ingurumen arazo handiak sortu ditu animalien habitatean eta bizimoduan, eta petrolio isurien arriskua handia da. Artikoko ekosistema oso hauskorra da, eta kutsadurak ondorio ikaragarriak izango lituzke.

Portu nagusiak

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c d CIA. Océano Ártico - Geografía - Libro Mundial de Hechos. .
  2. ↑ Wright, John W. (ed.); Editors and reporters of The New York Times. (2006). The New York Times Almanac. (2007. argitaraldia) Nueva York: Penguin Books ISBN 0-14-303820-6..
  3. ↑ Michael Pidwirny. (2006). Introduction to the Oceans. Fundamentals of Physical Geography, 2nd Edition.
  4. ↑ «The Mariana Trench - Oceanography» www.marianatrench.com 4 de abril de 2003.
  5. ↑ «The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas» Science 319 (5869): 1497–502.  doi:10.1126/science.1153569. PMID 18339930. Bibcode: 2008Sci...319.1497G..
  6. ↑ "The Prehistory of Greenland" 20100214172407., Greenland Research Centre, National Museum of Denmark, accedido el 14 de abril de 2010.
  7. ↑ Park, Robert W.. Thule Tradition. .
  8. ↑ Pytheas 20080918073035. Andre Engels. Archivo del 16 de diciembre de 2006.
  9. ↑ Serreze, Mark C; Barry, Roger G. (2014). The Arctic Climate System. (2nd. argitaraldia) New York, 168–172 or. ISBN 978-1-107-03717-5..
  10. ↑ a b Simmonds, Ian; Burke, Craig; Keay, Kevin. (2008). «Arctic climate change as manifest in cyclone behavior» Journal of Climate 21 (22): 5777.  doi:10.1175/2008JCLI2366.1. Bibcode: 2008JCli...21.5777S..
  11. ↑ {{Erreferentzia|abizena1=Serreze|izena1=Mark C|abizena2=Barry|izena2=Roger G|izenburua=The Arctic Climate System|url=https://archive.org/details/arcticclimatesys0000serr%7Cdata=2014%7CargitaletxeaCambridge University Press|lekua=New York|isbn=978-1-107-03717-5|orrialdea=56–59|edizioa=2.}
  12. ↑ NSIDC sea ice. .
  13. ↑ McInerney, Francesca A.; Wing, Scott L.. (2011-04-25). «The Paleocene-Eocene Thermal Maximum: A Perturbation of Carbon Cycle, Climate, and Biosphere with Implications for the Future» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 39 (1): 489–516.  doi:10.1146/annurev-earth-040610-133431. ISSN 0084-6597. Bibcode: 2011AREPS..39..489M..
  14. ↑ Nunes, Flavia; Norris, Richard D.. (2006-01-01). «Abrupt reversal in ocean overturning during the Palaeocene/Eocene warm period» Nature 439 (7072): 60–63.  doi:10.1038/nature04386. PMID 16397495. Bibcode: 2006Natur.439...60N..
  15. ↑ 3= Huber, M.. (2003). «Climate model sensitivity to atmospheric Txantiloi:CO2 levels in the Early-Middle Paleogene» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 193 (1): 113–123.  doi:10.1016/S0031-0182(02)00718-6. Bibcode: 2003PPP...193..113S..
  16. ↑ 10=Stein, R.. (2006). «Subtropical Arctic Ocean temperatures during the Palaeocene/Eocene thermal maximum» Nature 441 (7093): 610–613.  doi:10.1038/nature04668. PMID 16752441. Bibcode: 2006Natur.441..610S..
  17. ↑ (Ingelesez) Pierre-Louis, Kendra. (2019-12-10). «Climate Change Is Ravaging the Arctic, Report Finds» The New York Times ISSN 0362-4331..
  18. ↑ (Ingelesez) Crew, Bec. The Arctic Is Warming Twice as Fast as The Rest of The Planet. .
  19. ↑ a b c d e f [Regional Oceanography: An Introduction. Tomczak, Godfrey. Archivado el 18 de noviembre de 2013.]
  20. ↑ a b c d 2=Emery, William J.. (1982). Descriptive Physical Oceanography. ISBN 978-1-4832-7877-3..
  21. ↑ a b c d Arctic Ocean Circulation: Going Around at the Top of the World. Archivado el 2 de noviembre de 2013.
  22. ↑ a b Arctic Ocean Circulation. Polar Discovery
  23. ↑ Berge, J.; Renaud, P. E.. (2015). «In the dark: A review of ecosystem processes during the Arctic polar night» Progress in Oceanography 139: 258–271.  doi:10.1016/j.pocean.2015.08.005. Bibcode: 2015PrOce.139..258B..
  24. ↑ Leu, E.; Søreide, J. E.; Hessen, D. O.. (2011). «Consequences of changing sea-ice cover for primary and secondary producers in the European Arctic shelf seas: Timing, quantity, and quality» Progress of Oceanography 90 (1–4): 18–32.  doi:10.1016/j.pocean.2011.02.004. Bibcode: 2011PrOce..90...18L..
  25. ↑ a b Kosobokova, K. N.; Hopcroft, R. R.. (2011). «Patterns of zooplankton diversity through the depths of the Arctic's central basins» Marine Biodiversity 41: 29–50.  doi:10.1007/s12526-010-0057-9..
  26. ↑ a b Dalpadado, P.; Ingvaldsen, R. B.. (2012). «Climate effects on Barents Sea ecosystem dynamics» ICES Journal of Marine Science 69 (7): 1303–1316.  doi:10.1093/icesjms/fss063..
  27. ↑ [Esteka hautsia]
  28. ↑ a b Earth - melting in the heat? Richard Black, 7 de octubre de 2005. BBC News. Acceso 7 de diciembre de 2006.
  29. ↑ Russia the next climate recalcitrant 20090105065714. Peter Wilson, 17 de noviembre de 2008, The Australian. Acceso 2 de febrero de 2009.
  30. ↑ ¿Nuevas rutas marítimas por el Ártico?. Deutsche Welle 20 de abril de 2007.
  31. ↑ 400 million cubic meters of radioactive waste threaten the Arctic area Thomas Nilsen, Bellona, 24 de agosto de 2001. Acceso 7 de diciembre de 2006.
  32. ↑ Plutonium in the Russian Arctic, or How We Learned to Love the Bomb 20170202051233. Bradley Moran, John N. Smith. Acceso 7 de diciembre de 2006.

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ozeano_Artikoa&oldid=9942679"(e)tik eskuratuta