Wikipedia

Ibai Horia

(«Huang Ho» orritik birbideratua)

Ibai Horia[1] edo Huang He[1] (txinera sinplifikatuz 黃河, txinera tradizionalez 黄河) Txina eta Asia osoko bigarren ibairik luzeena (lehenengoa Yangtze ibaia da) eta munduko seigarrena da Amazonas, Nilo, Yangtse, Mississippi Misouri|Mississippi-Missouri]] eta Yenise-Angara ibaien atzetik, 5.464 kilometroko luzerarekin[2].

Ibai Horia
黃河 (zh), 黄河 (zh), Huáng Hé (Hanyu Pinyin)
Datu orokorrak
Motaibai
Luzera5.464 km
Geografia
Map
Koordenatuak36°07′27″N 116°05′52″E / 36.12419°N 116.09767°E / 36.12419; 116.09767
Estatu burujabe Txinako Herri Errepublika
Txinako probintziaQinghai
Hidrografia
Ibaiadarrak
Arroaren azalera752.000 km²
Arro hidrografikoaYellow River Basin (en) Itzuli
Ur-emaria2.571 m³/s
LakuakCocha Lakes (en) Itzuli, Gyaring Lake (en) Itzuli, Ngoring Lake (en) Itzuli eta Hukou ur-jauzia
IturburuaKariqu (en) Itzuli eta Bayan Har Mountains (en) Itzuli
Bokalea
()		Bohai itsasoa

Ibai Horia, batez ere ekialderantz doa, Qinghai, Gansu, Henan, Shandong, Shanxi eta Shaanxi probintzien zehar, eta barrualdeko Mongolia eta Ningxia eskualde autonomoetatik Bohai itsasora iritsi arte[3]. Ibai Horiaren arroa 750 000 km²-koa da[2].

Historikoki, Txinako ibairik garrantzitsuena da, eta bere arroan hainbat aztarnategi arkeologiko aurkitu dira, historiaurretik gizakiaren etengabeko presentzia erakusten dutenak. Haren inguruan, Txinako iparraldeko lautadan, han zibilizazioa sortu zen, herrialdeko talde etniko nagusia, eta haren lurraldea hegoalderantz hedatuz joango zen gero. Ibai Horia, horregatik, «txinatar zibilizazioaren sorburua»[4] dela esaten da, haren arroa —zehazki, Ordoseko meandro luzean zehar ebakitzen duen Wei ibaiaren harana— Txinako antzinako zibilizazioen sorlekua eta Txinako historia goiztiarreko eskualderik oparoena izan zela. Hala ere, uholde ugari eta suntsitzaileak eta ibai-ohea etengabe goratzeak (batzuetan inguruko soroen mailaren gainetik) eragindako norabide-aldaketak balio izan dute «Txinako tristezia» eta «Hanen semeen zigorra» deitzeko[5].

2019an, ibaiak Txinako populazioaren % 12 inguru elikatzen zuen, eta BPG nazionalaren % 14 jasaten zuen, 60 hiriri baino gehiagori ura emanez[6].​ Horrez gain, 15 presa hidroelektriko zituen, eta 8 milioi hektarea ureztatzen zituen[7].

Izena aldatu

Lehengo txinatar literaturak Hura (河, ibai) izena baino ez zuen erabiltzen. Ibai Horia hitza erabili zuten lehendabiziko aldia Han Liburuan izan zen, han leinuaren garaian. Izena lohizko uretatik dator.

Izena zor zaio ur zurrunbilotsuak, lohiak eta loessak —harea-partikula oso finak, kuartzoa nagusi dutenak— arrastatzen dituzten esekidura-material ugariei. Kolore bereizgarria ematen diote material horiek, baita ehunka kilometrotan arto labore piloaren ondorioz ibilguaren inguruan dauden esekidura partikulak ere.

Ibai Horia kontrolatzen duenak, Txina kontrolatzen du

Etimologia aldatu

Txinako literatura goiztiarrak Ibai Horia, 河 izenez aipatzen du, besterik gabe, erabilera modernoan ibai besterik esan nahi ez duena (txino zaharrean: *C.gˤaj​[9]). 黄河 izen berriaren lehen agerpena (txino zaharrean: *N-kʷˤaŋ C.gˤaj; txinera ertainean: Hwang Ha) mendebaldeko han dinastiaren garaian (K.a. 206 - K.o. 9) idatzitako Han liburuan dago. Horia epitetoak ibaiaren behe aldeko ibilguko ur uherraren kolore iraunkorra deskribatzen du, zeina ibaiaren behe aldetik datozen urek dakartzaten loessagatik den. Beste istorio batek dio K'au-fu herensugea hamar eguzkietako baten gainean zerua zeharkatzen saiatu zela. Eguerdian, herensugea ikusi zuen lehen ibaian erori zen, eta azken tantaraino edan zuen; hala, buztin horizko ohantze luze bat baino ez zen geratu.

mongolierazko izen zaharrenetako bat Beltza ibaia zen[10], Loess goi lautadan sartu aurretik oso argi baitoa, baina, barrualdeko Mongoliako biztanleen artean, Ȟatan Gol (Хатан гол) «Erregina ibaia»[11] da.​ Mongolian bertan, Šar Mörön (Шар мөрөн, Ibai Horia) deitzen zaio.

Qinghain, ibaiaren izen tibetarra «Hegazterrenaren ibaia» da. (tibeteraz: རྨ་ཆུ, wylie: Ma Chu; txinera tradizionalean, 玛 曲; txinera sinplifikatuan, 玛 曲; pinyinez, Mǎ Qū).

Historia aldatu

 
Ibai horiak bere ur-lasterra hausten du, Ma Yuan-en lana (1160–1225), Song Dinastía.

3.000 urtez baino gehiagoz, Txinako historiako zenbait dinastiak ibaiaren arroan eraiki zituzten beren kapitalak, eta lurraldea herrialdearen politikaren, ekonomiaren eta kulturaren gune nagusi bihurtu zuten[12].

Antzinako aroa aldatu

 
Ibai Horia, Qing dinastiaren mapa ilustratu batean irudikatzen den gisa (ebaketak).
 
Ibai Horiaren ibilbidea irudikatzen duen XIX. mendearen hasierako Txinako mapa (urdinez maparen goiko aldean).

Enperadore Horia, txinatar guztien arbaso komuntzat hartutako bat, Xinzheng hirian jaio zen, Ibai Horiaren ertzean, duela 4.000 urte baino gehiago.

Udaberrien, Udazkenen eta Qin Dinastiaren garaiko zenbait mapa historikok erakusten dutenez, garai haietan, Ibai Horia gaur egungo ur-ibilgutik baino nabarmen iparralderago zihoan[13][14]. Mapa horiek digute ibaia, Luoyang hiria gainditu ondoren, gaur egungo Shanxi eta Henan probintzien arteko mugan barrena zihoala, gero, Hebei eta Shandong probintzien arteko mugan zehar jarraitzen eta, azkenik, Bohai badian amaitzen zuela, egungo Tianjinetik gertu. Ibaiaren beste bokale batek, funtsean, gaur egungo bideari jarraitzen zion[15].

Ibaiak K.a. 602. urtean utzi zituen ur-ibilgu horiek, eta erabat aldatu zen Shandong penintsularen hegoaldera[13][15]. Dike, ubide eta urtegien aurkako sabotajeak eta estatu aurkariek nahita eragindako uholdeak ohiko taktika militar bihurtu ziren Erresuma Borrokalarien garaian[16]. Egiaztatuta dago uholde handi bat izan zela K.a. 11. urtean —iraupen laburreko Xin dinastiaren erorketa egozten zaio—, eta beste bat K.o. 70. urtean, ibaia Shandong iparraldera itzuli zenean, funtsean, gaur egungo ur-ibilgura[15].

Erdi Aroa aldatu

923an, Liang jeneralak, etsita, dike guztiak eraitsi zituen berriro, eta 2600 km² inguru urpetu zituen, Liang hiriburua Tang dinastia berantiarretik babestu nahian. Song Li Chun ingeniariaren antzeko proposamen bat, ibaiaren behealdeak urez bete erdiko lautadak khitandarrengandik babesteko, 1020an baliogabetu zuten, bi estatuen arteko Shanyuango Itunak berariaz debekatzen baitzien Song-ei hobi berriak ezartzea edo ibaiaren ibilgua aldatzea[17].

Hala ere, hausturak gertatu ziren: bat, 1034an, Henglong-en, ur-ibilgua hirutan banatu zuen, eta Dezhou eta Bozhou (Song)[17], iparraldeko eskualdeak, urez bete zituen behin eta berriz. Songtarrek bost urtez lan egin zuten alferrik —35.000 langile baino gehiagorekin, 100.000 errekruta eta 220.000 tona zur eta banbu urte bakar batean—[17], eta aurreko ur-ibilgua berrezartzen saiatu ziren, 1041ean proiektua utzi aurretik. Orduan, motelago zen ibaiak ebaki bat eragin zuen Shanghu-n, eta, ondorioz, 1048an, irteera nagusiak iparralderantz egin zuen, Tianjinerantz, eta, 1194an, Huai ibaiaren bokalea blokeatu zuen[15].

1344an, uholde batek Ibai Horia Shandong hegoaldera itzuli zuen. Ur-ibilgua berriro aldatu zen 1391n, ibaia Kaifeng-etik Fengyangera urpetu zuenean, Anhuin. Azkenik, Li Xing eunukoak egonkortu zuen, 1494ko uholdearen ondorengo herri-lanetan[18].

1642ko uholdea gizakiak eragin zuen, Li Zicheng buru zuten nekazari menderakaitzak suntsitzeko ahaleginean, Kaigengo Ming gobernadorearen ondorioz, sei hilabete lehenagotik hiria setiaturik baitzuten[19]. Bere gizonak dikeak haustera zuzendu zituen matxinatuak itotzeko, baina, haiek ordez, hiria suntsitu zuen. Horren ondorioz sortutako uholde, gosete eta izurriteak 378.000 biztanle zituen hiriko 300.000 pertsona inguru hil zituen[20].​ Ordura arte hiri oparoa zena, ia abandonatu egin zuten, Qing dinastiako Kangxi enperadorearen agintearen mendean berreraiki arte.

Aro Garaikidea aldatu

 
Soldaduak Ibai Horiaren uholdean (1938).

1851n, 1853an eta 1855ean[15][18], ibaiak iparralderantz egin zuen berriro, Nian matxinadak (1851–1868) eragindako uholdeen erdian. 1887ko uholdean, 900.000 eta 2.000.000 pertsona[21] artean hil zituela zenbatetsi da, eta uste da historian izan den bigarren hondamendi natural okerrena izan zela (goseteak eta epidemiak salbu). Ibai Horiak, funtsean, 1897ko uholdean hartu zuen gaur egungo bidea[22].

1931ko uholdeak, kalkuluen arabera, 1.000.000-4.000.000 pertsona hil zituela uste da[21], eta erregistratutako hondamendi natural okerrena da, gosete eta epidemiak salbu.

Bigarren Txina-Japonia Gerran, 1938ko ekainaren 9an, Chiang Kai-Shek-en tropa nazionalistek berriro hautsi zituzten ibaia atxikitzen zuten dikeak, Huayuankou herrixkatik gertu, Henan-en eta «gerrak eragindako hondamendi natural» deritzona eragin zuten. Operazioaren helburua aurrera zihoazen tropa japoniarrak geldiaraztea zen, «ura soldaduen ordezko gisa erabiltze» estrategiari jarraituz (yishui daibing). Urpean, 54.000.000 km² inguruko azalera geratu zen, eta 500.000 eta 900.000 txinatar artean hil zen, soldadu japoniarren kopuru ezezagun batekin batera. Uholdeak Zhengzhou hiria hartzea eragotzi zion Japoniako armadari, baina ez zien haien jomuga zen Wuhan hiria harrapatzea eragotzi, Txinako behin-behineko hiriburua[23].

Geografia aldatu

 
Zoigê, Sichuan.
 
Guide, Qinghai probintzia, Loesko goi-lautadatik gora.

Ibai Horiaren iturburua Bayan Har mendietan[2] dago, Tibeteko Yushuko prefektura autonomoaren ekialdeko ertzetik gertu (34°29'31,1"N, 96°20'24,6"E). Iturri nagusiak Zaling aintziran eta Eling aintziran drainatzen dira, Gouluo Tibeteko Prefektura autonomoaren mendebaldeko muturrean, Bayan Har mendietan, Qinghai probintzian, Txinako mendebaldeko muturrean. Zoigeren arroan, Gansu probintziaren mugan zehar, Ibai Horiak meandro bat deskribatzen du ipar-mendebalderantz eta ondoren ipar-ekialderantz hegoalderantz biratu baino lehen. Ordos meandro deritzona sortuz, eta, gero, normalean, ekialderantz jotzen du, Txinako iparraldean zehar Bohaiko golkoraino, 752.443 km²-ko ur edangarriko arroa drainatuz, 140 miloi pertsona elikatzen dituena[24].

Ibai Horiak zazpi probintzia eta gaur egungo bi eskualde autonomo zeharkatzen ditu, mendebaldetik ekialdera: Qinghai, Gansu, Ningxia, Barne Mongolia, Shaanxi, Shanxi, Henan eta Shandong. Ibai Horiaren gaur egungo ibilbidean aurki daitezkeen hiri nagusiak hauek dira: Lanzhou, Yinchuan, Wuhai, Baotou, Luoyang, Zhengzhou, Kaifeng eta Jinan. Ibai Horiaren gaur egungo bokalea Dongying-en (Shandong) dago.

Ibaia, normalean, hiru zatitan banatzen da: Tibeteko goi-lautadaren ipar-ekialdearekin, Ordos meandroarekin eta Txinako iparraldeko lautadarekin bat egiten dutenak, gutxi gorabehera[2].

Goiko ur-ibilgua aldatu

 
Xunhua inguruan, Qinghai probintziaren ekialdean.
 
Liujiaxia, Gansu probintzia.
 
Lanzhou herria, Gansu probintziako hiriburua, goi-ibilguaren zati menditsuaren amaieran.
 
Ibaia Shapotoun, Ningxia.

Ibai Horiaren goi ibilgua Bayan Har mendietan hasten den zatia da, Tibeteko goi-lautadaren mugan, eta Hekou hirian (Togtoh konderria) amaitzen da, Barne Mongolian, Ordos meandroa deritzon tartean, ibaia hegoalderantz bat-batean biratu aurretik. Zati horrek 3.472 km-ko luzera du guztira, eta drainatutako arroaren azalera, guztira, 386.000 km² da, arro osoaren % 51,4. Ibilbide horretan, ibaiak 3.496 m egiten du behera, eta, batez besteko aldapa % 0,10 da[25].

Ibai Horiko iturburuak Tibeteko goi-lautadaren ipar-erdigunean daude, Bayan Har mendien (hego-mendebaldean eta NE-SO norabidean) eta Anemaqen mendien (Amne Machin) artean dagoen larre, zingira eta muinoetan, ipar-mendebaldetik aurrekoen paraleloan. Iturburu horien ura argia da, eta etengabe jariatzen da. Berehala, aintzira gardenetan biltzen dira. Aintzira horiek goiko arroaren zati horretan ohikoak dira, eta, oro har, Ibai Horirantz drainatzen dira kanal txikien bidez. Gainera, aintzira horietako batzuk ibaiak berak zeharkatzen ditu, hala nola Zaling aintzira —526 km²-ko azalera eta 4.700 hm³-ko bolumena dituena— eta Eling aintzira —610 km²-koa eta 10.800 hm³-koa—, eta 4.250 m-ko altuera baino gehiagora kokatuta, herrialdeko ur gezako goi-lautadako aintzira handienak dira. Ibai Horiaren jatorrizko eremuko eskualde garrantzitsu bat Natura erreserba izendatu dute beste bi ibai handi, Yangtse eta Mekong, jaiotzen diren eremua babesteko[26].

Hasieran, ibaia hego-ekialderantz doa, eta ehunka kilometro egiten ditu Amne Machin mendien hego-mendebaldeko isurialdetik, Guoluo Tibetar Prefektura autonomoan zehar. Maduotik (Darlag) igaroz, Qinghaiko hego-ekialdeko mugara iristen da, tarte labur batean Gansu probintzian barneratzeko. Tarte horretan, Gannan Tibetar Prefektura autonomoan, ibaiak ia 180º-ko bihurgune itxi bat deskribatzen du, ipar-mendebalderantz bideratzen duena, eta, zenbait zatitan, probintziako muga ibaia da: Qinghai-Gansú eta, batzuetan, Gansú-Sichuan artean. Ibaiak ipar-mendebalderantz jarraitzen du, Maqu zeharkatuz eta Qinghai probintziara itzuliz. Lehen, Amne Machin mendien ipar-ekialdeko isurialdeko ibarraren hondotik igarotzen da, eta, gero, mendi-zintzur itxietatik zeharkatzen ditu. 200–300 km-ko tartea da, Huangnan, Hainan eta Haidongeko prefekturetatik barna, ibaiaren bi aldeetan labar malkartsu eta altuak izanik. Ibilgua estua da, eta batez besteko jaitsiera handia da; beraz, zati horretako fluxua zurrunbilotsua da. Gainera, 20 erreka-zintzur ditu tartean[27], non ibaiak ipar-ekialderantz biratzen duen, Amne Machin mendiak zeharkatuz eta zenbait presa eraiki diren eremu batean sartuz.

Berriro Gansun, ibaiak mendialdean jarraitzen du, eta Bingling tenpluaren eremua iristen da, non harkaitzean egindako eskultura budistak dituzten haitzuloak dauden[28]. Berehala iritsiko da zati horretako azken presara, Yongjing konderrian. Eskuinetik, Daxia ibaia jasotzen du, eta, berehala, Tao, ibai luzea[29].

Ekialderantz jarraitzen du, Lanzhou hiriburura iritsi arte, Gansuko probintzia-hiriburura, 2010ean, 3.616.163 biztanle zituena, ibaiaren goi-ibilguko hiririk handiena. Xiningetik iparraldera, Hexi edo Gansu korridorea Tibeteko goi-lautadaren iparraldeko mugan zehar igarotzen da, eta, Wei haranarekin batera, zetaren bide nagusia izan zen, barruko Txinatik Tarim arrora iritsi arte, gero mendebalderantz egiteko. Lanzhoutik behera, Ibai horia iparralderantz doa, Gaolan, Baiyin, Jingyuan eta Jingtai konderriak zeharkatzen dituen mendi-zintzurretik. Oraindik, eremu menditsuan, Ningxia Hui eskualde autonomoan sartzen da.

Nixian sartu, eta, handik gutxira, menditik sortzen da, eta Zhongwei hirira iristen. Ekialderantz jarraitzen du tarte labur batean, Tenggerko basamortua (Barne Mongolia) eta muinoak hegoaldera dituela. Iparralderantz biratzen du, lautada alubial handiko eremu zabal batean, Hetao goi-lautadan, 900 km luze eta 30-50 km zabal den goi-lautadako eskualde basamortuan. Herrialde lehorrean zehar egiten du aurrera, Qingtongxiako presa (Qingtongeko mendi-zintzurra) igaro arte. Presa horrek ureztatze-eremu zabalak hartzen ditu Wuzhong hiriaren inguruan. Iparralderantz jarraitzen du Yinchuango lautadatik, eta atzean uzten du Yinchuan hiria, Ningxiako hiriburua, Helan mendiak mendebaldean, eta Ordos basamortu handia, ekialdean. Ibaia Ningxiako iparraldeko puntatik igarotzen da, eta Shizuishan hiritik igaro, eta Helan mendien azken mendi-adarrak gurutzatu ondoren, Barne Mongolia eskualde autonomoan sartzen da[30].

Hetaoko goi-lautadan sartzen da, basamortu eta belardi eremu batean. Oso ibaiadar gutxi, eta ibilbide mantsoz, laster, Wuhai hiri handira iritsiko da, aireportu garrantzitsu bat eta Barne Mongoliako gainerako hiriekin lotzen duen trenbide-lotunearekin. Ondoren, iparralderantz jarraitzen du, Dengkou eta Bayan Nur-en inguruan ureztatutako eremu handi baten bidez. Bayan Nur hiri garrantzitsua da, eta, 2010ean, 520.300 biztanle zituen. Ibaiak, gero, ekialdera jotzen du Linhetik gertu, ipar-mendebaldetik ixten duten Lang mendiekin topo egitean. Gero, ekialderantz jarraitzen du, Ulansuhai Nur aintziraren (233 km²) hegoaldera pasatuz eta mendien eta basamortuaren arteko beste eremu ureztatu batetik hego-ekialderantz. Zerrenda horren erdian, Baotou hiria dago, Gobiko basamortuaren ondoan[31].

Ibaian behera, oraindik ekialderantz joanda, Ibai Horia goi-ibilguaren amaierara iristen da, justu Hekou hiria (Togtoh konderria) igarotzean; han, ibaia hegoalderantz itzultzen da, eta, bat-batean, Loesko goi-lautadan sartzen da.

Erdiko ur-ibilgua aldatu

 
Hukou ur-jauzia erdiko ibilguan.
 
Sanmenxia presa, Sanmenxiatik beherantz.
 
Ibaia Luoyangen, Henan probintzian.

Ibai Horiaren erdiko ibilgua Hekou hiriaren (Togtoh konderria) eta Zhengzhou hiriaren (Henan) arteko zatia da. 1.206 km luze da, 344.000 km² -ko arroa du (osoaren % 45,7), eta 890 m-ko desnibel metatua. Batez besteko malda % 0,074 da. Erdiko tarte horretan, ibaiak 30 ur-ordain handi jasotzen ditu, eta emaria % 43,5 handitzen da. Batez besteko ibilguan, ibaiaren sedimentuen % 92 sortzen ditu[32].

Erdiko ibilgua hasten da Ibai Horia Loesko goi-lautadan sartzen denean, hegoalderantz joanda, inguruko muinoak baino gutxienez 60 m beheragoko mendi-zintzur batetik, ia hiri garrantzitsurik ez dagoen eskualde batean. Ibaia laster iristen da probintziako mugara, zeina tarte batean Barne Mongoliaren eta Shaanxi probintziaren arteko muga den. Mugako tarte horretan, lehenik Wanjiako urtegira iristen da, non ur-adar bat dagoen ekialdeko Taiyuan, Shuozhou eta Datong hirietara ura zerbitzatzeko, eta, gero, Longkouko urtegira. Mendi-zintzur luzea igaro ondoren, eremu zabal batean, zubi luze eta garrantzitsu bat dago, Longkoukoa, ibaia gurutzatzen duena. Ondoren, beste tarte bat hasten da. Tarte horretan, Ibai Horiak muga egiten du, oraingoan, Shanxi eta Shaanxi probintzien artean[2].

Hegoalderantz jarraitzen du Lüliang mendien mendebaldeko isurialdetik, eta Jia Xian eta Wubu hiri txikietatik igarotzen da. Gero, eskuinetik, 170 km duen Wuding ibaira iristen da. Hegoaldera jarraitzen du bere ibilgu nagusiko haranen segida jarraitu luzeenetik, kolektiboki Jinshan bailara deiturikoetatik. Hukou ur-jauzia, ur bolumenaren arabera herrialdeko bigarren handiena, haranaren behealdean dago.

Ibaia mendi-zintzurretik eta eremu menditsutik, Hancheng hiritik hurbil ateratzen da, eta Guanzhong lautadan barneratzen da. Sunji hiritik igarotzen da, eta, ondoren, Fen ibaia jasotzen du eskuinetik, ipar-mendebaldetik datorrena, eta, geroxeago, Wei ibaia, bere ur-emaile guztien luzeena eta mendebaldetik iristen dena. Wei-rekin elkartzen denean, Ibai Horia ekialdera biratzen da, eta, ia berehala, tripuntu batera iristen da, Shanxi, Shaanxi eta Henan probintzien artean. Ibaiak muga izaten jarraitzen du, Shanxi eta Henanen artean, eta, laster, Hanguko igarobidera iristen da, Txina zaharrean, Qin estatuko antzinako lurren eta antzinako borroka famatu asko egin ziren herrialdeko erdialdeko lautaden artean. Gero, Sanmenxiara iristen da ibaia, Sanmenxiako urtegiaren isatsean (250 km ingurukoa).

Ibaia beste zati menditsu batean sartzen da, eta, haren erdian, muga izateari utzi, eta Henan probintzian sartzen da. Ur-bilgarri eremu berri batera iristen da, Xiaolangdiko presara, 130 km-ko isatsarekin. Mendialdetik irten, eta Txinako iparraldeko lautadan sartzen da. Gero, eskuinetik Luo ibaia hartu, eta Chenggao hiri zaharretik pasatzen da. Ibaia, jada erabat ordokian, ibai-uharte handiak eta aldakorrak izaten hasten da ibilbidean, eta Zhengzhou hiriburura iristen da, Henanen hiriburua, zeinak erdiko ibilguaren amaiera ematen dion.

Beheko ur-ibilgua aldatu

Behe ibilguan edo behealdean, Zhengzhoutik itsasora 786 km-ko distantzia dago. Bohaiko golkora iritsi baino lehen, ibaia sartuta dago Txinako lautadan barrena ipar-ekialdera joan ahala dikeek osatzen duten arroan. Tarte horretan, arroaren azalera 23.000 km² -koa da, osoaren % 3 baino ez, eta adar gutxi batzuk besterik ez zaizkio gehitzen korronte nagusiari. Hegoalderantz husten duten inguruko ia ibai guztiak Huai ibaian isurtzen dira; iparralderantz doazenak, berriz, Hai ibaian. Behe-ibilguaren erorketa, guztira, 93 m-koa da, % 0,012ko maldarekin, batez beste.

Erdiko ibilgutik jasotako lohiek, hemen, jalkinak sortzen dituzte, eta ibaiaren hondoa igotzen dute. Dikeak eraiki zirenetik 2.000 urte igaro direnean, jalkinen metaketa handiegiak ibaiaren hondoa metro batzuk gorago jarri du inguruko lurzorua baino.

Beheko zatia Zhengzhou ondoren hasten da, ibaiak ekialderantz mantenduz ibilbidea, eta Kaifeng-era iristen da berehala. Hemen, ibilgua inguruko lurzoruaren maila baino 10 m gorago dago[33].​ Gero, ibaiak ipar-ekialderantz jotzen du, eta norabide horrek, oro har, bokaleraino jarraituko du. Handik gutxira, probintziako muga bihurtzen da berriro, orain, Henan (NO) eta Shandong (NE) artean, eta, han, barneratu egingo da. Probintziako mugatik hurbil, Ibai Horia oso gertu igarotzen da, ipar-mendebaldetik, Dongping aintziratik (148 km²-koa), eta, luzera laburreko hustubide batetik, Ibai Horian isurtzen du. Ibaia ipar-ekialderantz jarraitzen du, eta Jinan hiri handira iristen da, probintziako hiriburura. Gero, Binzhou hirira eta, handik gutxira, Lijin hirira iristen da, eta, zertxobait Dongying hiriaren iparraldetik pasatu ondoren, Laizhou badian itsasoratzen da, Bohai itsasoan[34].

Ibaiadarrak aldatu

Ikus, gainera aldatu

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-10).
  2. ↑ a b c d e (Ingelesez) «Yellow River | Location, Map, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-02-22 (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  3. ↑ (Ingelesez) «The 10 Longest Rivers In The World» WorldAtlas 2022-11-22 (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  4. ↑ Press, Europa. (2008-11-24). «China.- Sólo el 16 por ciento de las aguas del Río Amarillo están libres de contaminación» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  5. ↑ (Ingelesez) Yardley, Jim. (2006-11-19). «China’s Path to Modernity, Mirrored in a Troubled River» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  6. ↑ «China focus: Why the Yellow River so matters - Xinhua | English.news.cn» www.xinhuanet.com (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Telemadrid. (2019-03-28). «El río Amarillo se deshiela» Telemadrid (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  8. ↑ (Ingelesez) Lorenz, Andreas. (2012-05-31). «A Journey along China's Yellow River» Der Spiegel ISSN 2195-1349. (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  9. ↑ Baxter, Wm. H. & Sagart, Laurent. Baxter–Sagart Old Chinese Reconstruction — PDF (1.93 MB), p. 41. 2011. Consultado el 11 de octubre de 2011.
  10. ↑ Parker, Edward Harper. (1917). China, her history, diplomacy, and commerce, from the earliest times to the present day. N.Y. : Dutton (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  11. ↑ Austin, William M. (2017). Routledge, ed. Mongol Reader (en inglés). p. 251. ISBN 1134895674
  12. ↑ «China Focus: The Yellow River, mother river of Chinese nation - Xinhua | English.news.cn» web.archive.org 2020-08-09 (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  13. ↑ a b (Ingelesez) Gernet, Jacques. (1996-05-31). A History of Chinese Civilization. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-49781-7. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  14. ↑ «Qin Dynasty Map (221-204 B.C.)». Saint Martin's University (en inglés). Archivado desde el original el 5 de enero de 2015. Consultado el 24 de abril de 2020.
  15. ↑ a b c d e (Ingelesez) Tregear, T. R.. (2017-07-12). A Geography of China. Routledge ISBN 978-1-351-53547-2. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  16. ↑ Allaby, Michael & Garrat, Richard. Facts on File Dangerous Weather Series: Floods, p. 142. Infobase Pub., 2003. ISBN 0-8160-5282-4. Accessed 15 October 2011
  17. ↑ a b c (Ingelesez) Elvin, Mark; Liu, Cuirong. (1998-01-13). Sediments of Time: Environment and Society in Chinese History. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-56381-9. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  18. ↑ a b (Ingelesez) Tsai, Shih-shan Henry. (1996-01-01). The Eunuchs in the Ming Dynasty. SUNY Press ISBN 978-0-7914-2687-6. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  19. ↑ (Ingelesez) Lorge, Peter. (2005-10-25). War, Politics and Society in Early Modern China, 900 1795. Taylor & Francis ISBN 978-0-203-96929-8. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  20. ↑ (Ingelesez) Xu, Xin. (2003). The Jews of Kaifeng, China: History, Culture, and Religion. KTAV Publishing House, Inc. ISBN 978-0-88125-791-5. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  21. ↑ a b International Rivers Report. "Before the Deluge". 2007.
  22. ↑ Needham, Joseph. Science and Civilization in China. Vol. 1. Introductory Orientations, p. 68. Caves Books Ltd. (Taipei), 1986.
  23. ↑ Lary, Diana. The Waters Covered the Earth: China's War-Induced Natural Disaster. Op. cit. in Selden, Mark & So, Alvin Y., eds. War and State Terrorism: The United States, Japan, and the Asia-Pacific in the Long Twentieth Century, pp. 143–170. Rowman & Littlefield, 2004
  24. ↑ (Ingelesez) «Video: China's Yellow River, Part 1» The New York Times 2006-11-18 ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  25. ↑ (Ingelesez) Brierley, Gary John; Li, Xilai; Cullum, Carola; Gao, Jay. (2016-05-23). Landscape and Ecosystem Diversity, Dynamics and Management in the Yellow River Source Zone. Springer ISBN 978-3-319-30475-5. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  26. ↑ «Enfoque de China: China planea parque nacional para proteger nacimiento de ríos | Spanish.xinhuanet.com» spanish.xinhuanet.com (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  27. ↑ Pelleschi, Andrea (2011). ABDO, ed. China (en inglés). p. 22. ISBN 1617876216
  28. ↑ «Bingling Temple Grottoes _ China.org.cn» www.china.org.cn (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  29. ↑ 江巍. «A splash of scenery at Liujiaxia Dam in Gansu» www.chinadaily.com.cn (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  30. ↑ «2010 Third Annual Rock Art Festival & Seminar - Yinchuan Museum, China» Bradshaw Foundation (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  31. ↑ Martí, Miriam (20 de julio de 2012). «Un recorrido por la histórica Baotou». Sobre China. Consultado el 25 de abril de 2020
  32. ↑ Bianchi, Thomas (2014). «6». En Cambridge University Press, ed. Biogeochemical Dynamics at Major River-Coastal Interfaces: Linkages with Global Change (en inglés). p. 138. ISBN 1107022576
  33. ↑ «geofo\geogren.html» web.archive.org 2010-10-30 (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  34. ↑ «Espectacular contraste de colores en el encuentro del Río Amarillo con el Mar de Bohai en China». Antena 3. 13 de julio de 2018. Consultado el 25 de abril de 2020.

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibai_Horia&oldid=9671786"(e)tik eskuratuta