Wikipedia

Bryce Canyon Parke Nazionala

estatubatuar parke nazionala

Bryce Arroilako Parke Nazionala Utah estatuko hego-mendebaldean kokatutako estatubatuar parke nazionala da. Parkearen ezaugarri nagusia Bryce Arroila da, eta izena emateaz gain, arroila soilik izan beharrean Paunsaugunt lautadaren ekialdeko aldean anfiteatro natural erraldoien bilduma da.

Bryce Canyon Parke Nazionala
II. maila: parke nazional
Datu orokorrak
Mendirik altuenaRainbow Point
MotaNational Park of the United States (en) Itzuli eta Parke nazional
Azalera145 km²
EponimoaBryce Canyon (en) Itzuli
Geografia
Map
Koordenatuak37°37′42″N 112°10′05″W / 37.6283°N 112.168°W / 37.6283; -112.168
Honen parte daMighty Five
Estatu burujabe Ameriketako Estatu Batuak
Estatua Utah
County of UtahKane konderria (Utah)

Ezaugarriak aldatu

Bryceko bereizgarritasun nabarmenena hoodoak (hoodoos) izeneko egitura geologikoengatik dator, izozteen meteorizazioak eta ibaiaren eta aintziraren oheko arroka sedimentarioen higadurak sortutakoak.[1] Arroken kolore gorri, laranja eta zuriek bista ikusgarriak eskaintzen dizkiete parkeko bisitariei. Bryce Arroilako Parke Nazionala askoz txikiagoa da inguruko Zion Parke Nazionala baino, eta kota altuagoan dago. Bryce-ko ertzak 2.400 eta 2.700 metroen artekoak dira.[2]

 
Bryce Arroilako Parke Nazionaleko Inspirazio Puntuaren lau segmentuko ikuspegia.

Bryce Arroila eremua, mormoien aitzindariek finkatu zuten 1850eko hamarkadan, eta 1874an bertan bizi zen Ebenezer Bryceren izena eman zioten. Bryce Arroilaren ingurua hasieran monumentu nazional bezala izendatu zuen Warren G. Harding presidenteak 1923an, eta izena aldatu zioten 1928an Kongresuan, parke nazionalarena jarriz. Parkeak 145,02 km2 hartzen ditu, eta neurri handi batean Bryceren kokapen urrunagoaren ondorioz bisitari gutxiago jasotzen ditu Zion Parke Nazionalak (ia 4,3 milioi 2016an) edo Arroila Handiaren Parke Nazionalak (6 milioi inguru 2016an) baino. Izan ere, 2018an Bryce Arroilak 2.679.478 aisialdiko bisitari jaso zituen, hau da, aurreko urtean baino 107.794 bisitari gehiago.[3] Kanab da gertuen dagoen hiria: Bryce Canyon, Zion Parke Nazionala eta Arroila Handia, hiru parke nazionalak bertatik bisitatzeko aukera ematen duen tokia da.[4]

Geografia aldatu

Bryce Arroila Parke Nazionala Ipar Amerikako Colorado Lautadako probintzia geografiko barruan dago, eta Paunsaugunt lautadaren hego-ekialdeko ertzean, Paunsaugunt failaren mendebaldean (pausauguntek bertako paiute hizkuntzaz ”kastorearen etxea" esan nahi du). Parkeko bisitariak goi-lautadatik iristen dira, eta mesetaren ertzetik begiratzen dute, faila eta Paria ibaia dituen haranerantz (paria paiute<, "ur lohitsua" da). Kaiparowits goi-lautadaren ertzak haranaren kontrako aldea mugatzen du.[4]

Bryce Arroila ez zen korronte zentral batetik hasitako higaduratik eratu: hortaz, teknikoki ez da arroila. Horren ordez, buruaren higadurak ezaugarri handiak hondeatu ditu anfiteatro gisa, Paunsaugunteko goi-lautadako arroka zahartuetan. Higadura hori "hoodoo" izeneko pinakulu fin eta koloretsuetan gertatu zen, 60 m. arteko altuerakoak. Zenbait anfiteatrok 30 km. baino gehiago dituzte iparraldetik hegoaldera, parkearen barruan. Handiena Bryce anfiteatroa da, 19 km. luze, 5 km. zabal, eta 240 m.-ko sakonera dituena. Formazio berean hoododun anfiteatroak dituzten adibide hurbilago bat, baina goragune altuago batean, Cedar Break National Monumentuan dago, Markagunteko mesetan mendebaldera 40 km.-ra.[4]

 
Bryce Canyonek izei-baso zabalak ditu.

Ostadar Puntua, parkearen alderik altuena da 2.775 m.-rekin, eta 29 km.-ko ibilbide eszenikoaren amaieran dago. Handik, Aquarius lautada, Bryce anfiteatroa, Henryren mendiak, Vermilion labarrak eta itsaslabar zuriak ikus daitezke. Ipar-ekialdeko parketik irteten den Creek Horia da parkearen alderik baxuena, 2.020 m.[5]

Klima aldatu

Köppen klima sailkapen sistemaren arabera, Bryce Arroila Parke Nazionalak klima kontinentala du, uda epel eta lehorrekin. Klimaren bere hilabeterik hotzena 0 °C azpitik batez besteko tenperatura duela definitzen da, hilabete guztiak batez besteko tenperatura 22 °C azpitik, eta gutxienez lau hilabete batez besteko tenperatura 10 °C baino gehiagorekin. Bestalde, hiru aldiz prezipitazio handiagoa dago neguko hilabeterik hezeenean, udako hilabete lehorrenarekin alderatuta. Bisitarien zentroko landareen gogortasun-eremua 5b-koa da, urteko batez besteko muturreko -23,3 °C, aire-tenperatura minimoarekin.[6]

Historia aldatu

Amerikako indigenen bizilekua aldatu

Bryce Arroila eremuan gizakiaren hasierako bizilekuari buruz ezer gutxi ezagutzen da. Bryce Arroila Parke Nazionaleko eta Paunsaugunt Lautadako azterketa arkeologikoek, jendea gutxienez 10.000 urtez egon zela inguru horretan erakusten dute. Anasazi saskigileen hainbat milaka urteko tresnak aurkitu dira parkeko hegoaldean. Pueblo garaiko Anasazi eta Fremont (XII. mendearen erdialdera arte) kulturako beste tresna batzuk ere aurkitu dira.[7]

 
Bryce Anfiteatroaren azpian bizi izan ziren Ebenezer Bryce eta bere familia (1881ko argazkia).

Europar amerikar esplorazioa eta asentamendua aldatu

XVIII. mendearen amaierara eta XIX. mendearen hasierara arte ez zuten lehen europar amerikarrek esploratu urruneko eta iristeko zaila zen eremua. Mormon Scouts-ek 1850eko hamarkadan inguru bisitatu zuten nekazaritza garapenerako, artzaintzarako erabiltzeko, eta asentamendurako zuen potentziala neurtzeko.[8]

Eremurako lehen espedizio zientifiko handia John Wesley Powell AEBetako armadako nagusiak zuzendu zuen 1872an. Powell-ek, mapagile eta geologo talde batekin batera, Sevier eta Virgin ibaien eremua miatu zuen, Coloradoko goi-ordokiaren azterketa handiago baten barruan. Bere mapagileek Paiute leku-izen asko mantendu zituzten. Mormon aitzindari talde txikiak jarraitu zuten, eta Paria ibaian zehar Bryce Arroilaren ekialdean finkatzen saiatu ziren. 1873an, Kanarra Ganadu Konpainiak eremua behien bazkarako erabiltzen hasi zen.[9]

Parkearen sorrera aldatu

Bisitariak eta batez ere basozaina J.W. Humphrey tokiaren edertasunaren oroitzapenak Estatu osoan zabaltzen hasi zen. 1918an inguruko interesa areagotu zuten hainbat artikulu argitaratu ziren. Hala ere, ingururako sarbide eskasak eta gaueko ostaturik ezak bisitak gutxienera eraman zituzten.

Ruby Syrett, Harold Bowman eta Perry anaiek ostatu txiki bat eraiki zuten gero turistentzako zerbitzu ugari. Syrett Bryce Canyon Post Officeko lehen burua izan zen. Bisitak esponentzialki handitu ziren, eta 1920 inguruan, trenbideak Utah hegoaldera hedatu ziren turistei errazteko. Data horien inguruan, kontserbazionistak kezkatzen hasi ziren eremuak jasaten zuen narriaduragatik. Eremuaren babesa lortzeko mugimendu bat sortu zen eta Stephen Mather Parke Nazionaleko Zerbitzuko zuzendariak Bryce Canyon estatu parke bihurtzea proposatu zuen. Utahko gobernadoreak eta Estatuko Kongresuak parke nazional bat egiteko ideia onartzen zuten. Matherren iritzia aldatzea lortu zuten, eta Warren G. Harding presidenteari monumentu nazional izendapena proposatu zion, 1923ko ekainaren 8an 1906ko Antzinateen Legea bereganatzen zuen agintepean egin zuen aldarrikapena.

Urte horretan bertan errepide bat eraiki zen goi-ordokian, anfiteatroaren goiko gunera sarbide hobea izateko. 1924 eta 1925 artean, Bryce Canyon Shelter eraiki zuten inguruko egurrez eta arrokekin. 1924ko ekainaren 7an, Estatu Batuetako Kongresuak eremuaren babes-maila areagotzea erabaki zuen legez, parke nazional bihurtzeko (Utah Parke Nazionala), baina legean eskakizun bat sartu zen. eremuko jabetza pribatu guztiak (“aipatutako bidearen kanpoko mugen barruan dauden lurrak Estatu Batuen jabetza bihurtuko dira lehenik”) 1928ko otsailaren 25ean amaitu zirenean, Kongresuko lege berri batek Bryce Canyon Parke Nazionala behin betiko izendatu zuenean.

1931n, Herbert Hoover presidenteak parkea handitu zuen hegoaldeko lurrekin. 1942an 2,57 km²-ko beste hedapen bat izan zen. Azken hedapen honekin, parkeak guztira 145,02 km²-ko azalera zuen. Rim Road, oraindik erabiltzen den errepidea, 1934an eraiki zen. 1956ra arte, parkearen administrazioa inguruko Zion Parke Nazionaletik egiten zen.

Historia berriena aldatu

"USS Bryce Arroila" parkearen izena eman zioten itsasontzi bati, eta AEBetako Pazifikoko Flotan hornikuntza eta konponketa ontzi gisa aritu izan zen 1950eko irailetik 1981eko ekainera arte.[10]

 
Bryce Anfiteatroa, Egunsentia Puntutik.

Bryce Arroilaren Historia Naturaleko Elkartea (Bryce Canyon Natural History Association - BCNHA) 1961ean sortu zen. Parkearen bisita-zentroaren barruan dagoen liburu-denda kudeatzen du, irabazi-asmorik gabeko erakunde bat izanik. Bryce Arroilaren Parke Nazionaleko Zerbitzuaren interpretazio-, hezkuntza- eta zientzia-jarduerei laguntzeko eratu zen. Liburu dendako salmenta guztien irabazien zati bat lursail publikoei ematen zaie.[11]

Bisita eta trafiko pilaketa areagotuari erantzunez, Parke Nazionaleko Zerbitzuak 2000ko ekainean parke barruko autobus garraio sistema bat ezarri zuen, udarako soilik. Halaber, 2004an, parkeko errepide sistema zahartu eta desegokiaren berreraikuntza hasi zen. 2020ko apirilean, Bryce Arroila Parke Nazionala itxi egin zuten COVID-19aren hedapena saihesten laguntzeko. Eta Parkea berriro ireki zuten era mailakatuan 2020ko maiatzean.[12]

Geologia aldatu

Bryce Arroila eremuak Kretazeoaren azken zatitik eta Zenozoikoko aroaren lehen erditik hartzen dituen jalkitze-erregistroa erakusten du. Gaur egun parkea denaren inguruko eskualdeko antzinako deposizio-ingurunea askotarikoa da. Dakotako hareharria eta eskisto tropikala, kretazeoko itsasbidearen aurrera eta atzera egiten ari ziren ur epel eta azalekoetan jalki ziren (harri horien azaleratzeak parkeen mugetatik kanpo aurkitzen dira). Claron Formazio koloretsua, non parkeko hoodoo delikatuak zizelkatzen diren, sedimentu gisa ezarri zen duela 63 eta 40 milioi urte inguru (Paleozenotik Eozenoko aroetara) egon ziren erreka eta aintzira freskoen sistema batean. Sedimentu mota desberdinak ezarri ziren aintziren sakonera txikiagotu ahala, eta itsasertza eta ibai-deltak migratu zutenean.[13]

 
Arroka sedimentarioen higadurak arku naturalak sortu ditu.

Beste hainbat formazio ere sortu ziren, baina gehienetan higatu egin ziren bi altxatze garai nagusien ondoren. Laramide orogeniak duela 70 milioi eta 50 milioi urte inguru hasita Ipar Amerika izango zenaren mendebaldeko zati osoan eragin zuen. Gertaera horrek Mendi Harritsuak eraikitzen lagundu zuen, eta prozesu horretan kretazeoko Itsasbidea itxi zuen. Straight Cliffs, Wahweap eta Kaiparowits formazioak igoera honen emaitza izan ziren. Coloradoko goi-ordokiak duela 16 milioi urte altxatu ziren, eta goi-ordoki ezberdinetan banatuta zeuden, bakoitza bere inguruko failen bidez bereizita eta bakoitzak bere igoera-tasa zuela. Boat Mesa konglomeratua eta Sevier ibaiaren formazioa, igoera honen ondoren higaduraz kendu ziren.[14]

Altxatze horrek juntura bertikalak sortu zituen, denboraren poderioz higatzen zirenak. Claron Formazioko Harkaitz Arrosa bigunek, higatu egin ziren hoodoos izeneko badlandetan pinakulu independenteak sortzeko, eta White Cliff erresistenteagoek monolitoak sortu zituzten. Kolore marroia, arrosa eta gorriak hematitakoak dira (burdin oxidoa; Fe2O3); limonitatik (FeO(OH)·nH) horiak 2O); eta moreak pirolusitakoak dira (MnO2). Halaber arkuak, zubi naturalak, hormak eta leihoak ere sortu ziren. Hoodooak arroka sedimentario leunez osatuta daude, eta zutabea elementuetatik babesten duen harri gogorrago eta errazago higatzen duen zati batek babesten du. Bryce Arroilak munduko edozein lekutako hoodoos kontzentrazio handienetakoa du.[14]

 
Paria behatokitik ibaira doan aldizkako korrontea, 13 km. ekialderantz.

Parkearen eremuan agerian dauden formazioak Eskailera Handiaren parte dira. Arroka-unitateen gain-sekuentzia honetako kide zaharrenak Arroila Handian daude ikusgai, tartekoak Zion Parke Nazionalean, eta bere zati gazteenak Bryce Arroila eremuan daude. Parke bakoitzean eta inguruan gainjartze txiki bat gertatzen da.[13]

Ekologia aldatu

Parkean bertako 400 landare espezie baino gehiago bizi dira. Hiru bizi-eremu daude kotaren arabera: parkeko gune baxuenetan pinion pinu eta ipuru baso nanoak dira nagusi, manzanita, serviceberry eta antilope bitterbrush tartean. Aspen, kotoia, ur-urkia eta sahatsa hazten dira erreketan zehar. Ponderosa pinudiek erdialdeko altuerak izei urdinez eta Douglas izeiz estaltzen dituzte ur aberatseko eremuak, eta manzanita eta sastraka mingotsak sastraka gisa. Douglas izeiak eta izei zuriak, aspen eta Engelmann izeiarekin batera, Paunsaugunt goi-ordokiko basoak osatzen dituzte. Eremurik gogorrenak limber pinua eta Great Basin antzinako bristlecone pinua dituzte, batzuk 1.600 urte baino gehiagokoak.[15]

Bryce Arroilako baso eta belardiek hainbat animalia bizitzeko habitata eskaintzen dute, besteak beste azeriak, azkonarrak, porcupinesak, altzeak, hartz beltzak, katamotzak eta okilak. Mando-oreinak dira parkeko ugaztun handi ohikoenak. Inguruan berriro agertu diren altze eta berredoak, batzuetan parkera sartzen ausartzen dira.[16]

 
Oreinkume bat.

Bryce Arroilako Parke Nazionala arriskuan dauden Espezieen Legearen arabera zerrendatutako hiru fauna espezieren habitata da: Utahko belardi txakurra, Kaliforniako kondorra eta hego-mendebaldeko sahats euli-harrapatzailea. Utahko belardi txakurra kontserbaziorako parkera berriro sartu zen mehatxatutako espeziea zelako, eta babestutako populazio handiena parkearen mugetan aurkitzen da.[17]

Urtero 170 hegazti-espezie inguruk bisitatzen dute parkea, txinboak eta enarak barne. Espezie gehienek neguan eskualde epeletara migratzen dute eta horien artean jaiak, beleak, txigorak, arranoak eta hontzak daude. Neguan, mando-oreinak, pumak eta koioteak altuera baxuetara migratzen dute. Lurreko urtxintxak eta marmotak hibernazioan pasatzen dute negua.[16]

Parkean hamaika narrasti espezie eta lau anfibio espezie aurkitu dira. Narrastien artean, Great Basin sugea, adar motzak, alboko sugandila, marradun sugea eta anfibioen artean tigre arrabioa daude. Bestalde, lur kriptobiotikoko kolonia beltzak, korapilatsuak eta hazten oso motelak direnak daude, hala nola likenak, algak, onddoak, zianobakterioe-ekin nahastuta. Organismo hauek elkarrekin higadura moteltzen dute, nitrogenoa gehitzen diote lurrari, eta hezetasuna mantentzen laguntzen dute.[2]

 
Zaldizko taldea parkean.

Jarduerak aldatu

Parkeko bisitari gehienek bisita eszenikoa erabiltzen dute, anfiteatroen gaineko hamairu behatokietara sarbidea eskaintzen duena. Bryce Arroilak zortzi mendi-bide markatuta mantentzen ditu, egun batean baino gutxiagoan egin daitezkeenak. Ondorengo zerrendak joan-etorriko denbora eta ibilbidea biltzen ditu parentesi artean.[18]

Hainbat goiko bide gurutzatzen dira, mendizaleei ibilbideak konbinatzeko aukera emanez. Halaber, parkeak gaueko ibilaldietarako izendatutako bi bide ditu: 14 km-ko Riggs Spring Loop Trail, eta 37 km-ko Under-the-Rim Trail. Biek kanpatzeko baimena behar dute. Guztira 80 km-ko ibilbideak daude parkean.[19]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) Kiver, Eugene P.; Harris, David V.. (1999). Geology of U.S. parklands (5th ed.). New York: J. Wiley ISBN 9780471332183..
  2. ↑ a b (Ingelesez) Tufts, Lorraine Salem. (1998). Secrets in The Grand Canyon, Zion and Bryce Canyon National Parks (3rd ed.). North Palm Beach, Florida: National Photographic Collections ISBN 0-9620255-3-4..
  3. ↑ (Ingelesez) "Listing of acreage – December 31, 2011" (XLSX). Land Resource Division, National Park Service. (National Park Service Acreage Reports).
  4. ↑ a b c (Ingelesez) "NPS Annual Recreation Visits Report". National Park Service, 44 or..
  5. ↑ (Ingelesez) "The Hoodoo". Park Newspaper.
  6. ↑ (Ingelesez) "USDA Interactive Plant Hardiness Map". United States Department of Agriculture.
  7. ↑ (Ingelesez) Tufts, Lorraine Salem. (1998). Secrets in The Grand Canyon, Zion and Bryce Canyon National Parks (3rd ed.). North Palm Beach, Florida: National Photographic Collections, 73 or. ISBN 0-9620255-3-4..
  8. ↑ (Ingelesez) National Park Service. Bryce Canyon visitors guide. Washington, D.C..
  9. ↑ (Ingelesez) Kiver, Eugene P.; Harris, David V. (1999). Geology of U.S. Parklands (5th ed.). New York: Jonh Wiley & Sons, 574 or. ISBN 0-471-33218-6..
  10. ↑ (Ingelesez) "Bryce Canyon (AD-36)". Dictionary of American Naval Fighting Ships. Navy Department, Naval History and Heritage Command.
  11. ↑ (Ingelesez) "About Us". Bryce Canyon Natural History Association.
  12. ↑ (Ingelesez) O'Donoghue, Amy Joi. (2020). "Bryce Canyon joins list of closed national parks in Utah". Deseret News.
  13. ↑ a b (Ingelesez) Harris, Ann G.; Tuttle, Esther; Tuttle, Sherwood D. (1997). Geology of National Parks (5th ed.). Iowa: Kendall/Hunt Publishing, 50 or. ISBN 0-7872-5353-7..
  14. ↑ a b (Ingelesez) Kiver, Eugene P.; Harris, David V.. (1999). Geology of U.S. parklands (5th ed.). New York: J. Wiley, 524 or. ISBN 9780471332183..
  15. ↑ (Ingelesez) Sprinkel, Douglas A.; Chidsey, Thomas C., Jr.; Anderson, Paul B.. (2010). Geology of Utah's parks and monuments (Third ed.). Salt Lake City, Utah: Utah Geological Association ISBN 9780980048919..
  16. ↑ a b (Ingelesez) National Park Service. Bryce Canyon visitors guide. Washington, D.C..
  17. ↑ (Ingelesez) "Bryce Canyon National Park: Utah Prairie Dog". National Park website. National Park Service, US Department of the Interior.
  18. ↑ (Ingelesez) "Bryce Canyon National Park official website". National Park Service. Washington, D.C.
  19. ↑ (Ingelesez) "Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (45001)-(50000)". IAU: Minor Planet Center.

Ikus gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

  • (Ingelesez) Mapak
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bryce_Canyon_Parke_Nazionala&oldid=9088949"(e)tik eskuratuta