Artzibarrera

Artzibarrera (†)
	artzibarrera — euskara
	Artzibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Nafarrera
Zati-euskalkia	Hegoaldeko goi nafarrera
Azpieuskalkia	Sortaldeko nafarrera
Kokapena
Eskualdea	Arriasgoiti, Artzibar eta Esteribar,; Nafarroa Garaia
Egoera
Estatus	desagertua

Artzibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Artzibar, Arriasgoiti eta Esteribar (azken hau esteribarrerarekin) ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

2007ko udazkenean, ez zegoen artzibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Artzibarko, Arriasgoitiko eta Esteribarko toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia aldatu

XIX. mendearen hasieran auzi txiki bat izan zen Otsan apaizarekin. Eztabaida Orbaitzeko apaizaren eta Artziko apaizaren artean gertatu zen, Otsakoak Artzikoaren alde eginez, Longidakoaren hizkuntza "ulertzeko oso zaila zelako, herri honetakoaren oso desberdina zelako". Ez dakigu nongoa zen Orbaitzeko apaiza, baina ohikoena Artzibarkoa ez zela pentsatzea da, ez baitzuen artzibarrera hitz egiten.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Esteribarko herri guztiak Larsueindik hegoaldera, Artzibarko eta Arriasgoitiko herri guztiak eta Orotz-Betelu udalerria sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Artzibarrera azpieuskalkian.^[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 2 600 artzibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.^[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Artzibarrera hitz egiten zen hurrengo herrietan: Artzi, Arizkuren, Arrieta, Artozki, Asnotz, Azparren, Ekiza, Gorraitz, Gurpegi, Imizkotz, Lakabe, Lusarreta, Muniain, Nagore, Saragueta, Uloberri, Ulozi, Urdirotz, Usotz eta Zazpe Artzibarren; Aginaga, Galdurotz eta Zaldaitz Arriasgoitin; Antxoritz, Akarreta, Gendulain, Idoi, Ilurdotz, Irotz, Larsuein, Olloki, Sarasiber, Tirapegi eta Zuriain Esteribarran eta Orotz-Betelu udalerrian.

Aingeru Irigaraien 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan azpieuskalki hauko 710 euskaldun izango zirela, artzibarrera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Artzibarko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Artzibarko 27 eta Arriasgoitiko 1 euskaldun artzibarrera mintzo ziren.^[2]

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta hiru ibarretan artzibarrera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an jakin zen euskalki hori erabat desagertu zela, hiztun guztiak hil baitziren.

Kokapena aldatu

Artzibarrerako banaketa

Gaur egun, ez dago artzibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira hiru ibarretan, honako herri hauek barne:

Artzibar:

Arriasgoiti:

Esteribar:

Ezaugarriak aldatu

Ahoskera aldatu

Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
-on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)

Morfologia aldatu

Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin

Aldaerak aldatu

Artzibarrerak lau aldaera ditu.

Iparartzibartar aldaera aldatu

Aldaera honek Artzibarko iparraldeko herriak hartzen ditu: Lusarreta, Hiriberri, Arrieta, Saragueta, Gorraitz, Azparren. Gainera, aldaera hori Orotz-Betelu udalerrian dago (Orotz-Betelu eta Olaldea herriguneak). Gainerako aldaera eta azpieuskalkia bereizten dira -ako- eta -eko- formak erabiltzen direlako, Erroibarren bezala.

Kalkuluen arabera, 1870ean 1 220 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 450 eta 1970ean 24. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hegoartzibartar aldaera aldatu

Aldaera honek Artzibarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Uritz, Urdirotz, Espotz, Zandueta, Artzi, Nagore, Asnotz, Gurpegi, Zazpe, Lakabe, Muniain, Usotz, Artozki, Otsa, Ekiza, Arizkuren, Uloberri eta Ulozi. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 700 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 60 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Arriasgoitiko aldaera aldatu

Aldaera honek Arriasgoitiko herri guztak hartzen ditu: Zaldaitz, Urritzelki, Beorieta, Zuntzarren, Galdurotz, Aginaga, Ilotz, Leiun, Zalba eta Laboa. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 320 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 12 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hegoesteribartar aldaera aldatu

Aldaera honek Esteribarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Tirapegi, Larsuein, Sarasiber, Idoi, Akarreta, Gendulain, Zuriain, Ilurdotz, Antxoritz, Irotz, Zabaldike, Arleta eta Olloki. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoartzibartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 530 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 190 eta 1970ean 0. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hiztegia aldatu

Orreaga Ibarrak hainbat urtez jaso zituen artzibarreraren berezko hitz batzuk:^[3]

alegera: poza
altxatu: eskutatu
arrañatu: moldatu
baratu: gelditu
despeitu: agurru
elleba: iloba
fale: joale
gizeitsu: gixajo
hobenean: behar bada
izertu: tximistak izan
jinestatu: sinistru
kutxeta: ia
lekuttu: aldendu
makur: txarra
nion: inon
oiarka: abarka
potta: muxua
rakilikallu: ebakitzaile
sautsi: jatsi
tranka: enbor handia
tzitzar: karkarabarra
ukurtu: makurtu
zernahi: edozein

Gainera, herri gehienek artzibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

Akerreta: Akarreta
Aitzuriaga: Izuriaga
Biorreta: Beorieta
Ekieta: Egieta
Ilotz: Elotz
Larrasoaña: Larsuein
Olozi: Ulozi
Sarasibar: Sarasiber
Uliberri: Uloberri
Urritzelki: Urrizelki
Zabaldika: Zabaldike
Zaragueta: Saragueta

Hiztunak aldatu

Hizkera hori desagertua dago 2007tik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:


Hiztunak aldaeraren arabera	Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Iparartzibartar • Hegoartzibartar • Arriasgoiti • Hegoesteribartar	Artzibarrera

Azken hiztunak aldatu

Euskal Herriko Ahotsak proiektuaren bidez, hizkera honetako azken hiztunetako batzuk elkarrizketatu ahal izan dira, eremu honetako kulturaren eta hizkuntzaren zenbait alderdi zaindu ahal izateko. Hauek dira erroibarrerako azken euskaldun zaharrak:^[4]

Gregoria Bizkai Eskabel (Azparren, 1901-?)
Saturnino Etxamendi Larrea (Arrieta, 1901-?)
Ambrosio Usoz Imirizaldu (Hiriberri, 1901-?)
Agueda Bizkai Iribarren (Azparren, 1921-?)

Konparaketa aldatu

Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:

Euskara batua	Artzibarrera				Eguesibarrera	Aurizko hizkera
Euskara batua	Iparartzibartar	Hegoartzibartar	Arriasgoitikoa	Hegoesteribartar	Eguesibarrera	Aurizko hizkera
naiz zara da gara zarete dira	naiz zara da gara zate dire	naiz zara da gara zate dire	neiz zara da gera zate dire	neiz zera de gera zete dire	naiz zara da gara zarate dere	naiz zara da gira zate dire
nintzen ziren zen ginen zineten ziren	nintza zina zen gina zinate zire	nintze zine zen gine zinete zire	nintze zine ze ginde zinete ziren	nintze zine ze gintze zinete ziren	nitza zina ze gina zinate zere	nitzen zinden zen ginden zindeten ziren