Wikipedia

Suezko kanala

Suezko kanala[1] (arabieraz: ‫ق ناة‬السويس‬‎, Qanāt al-Sūwais) Egipton dagoen kanal artifizial nabigagarria da, Afrika eta Asia, (Suezko istmoan zehar) banatzen eta Mediterraneoa (Atlantikoko ozeanoa) eta Itsaso Gorria (Indiako ozeanoa) batzen dituen ubide artifiziala da. Egipton dago, Mediterraneoko Port Said eta Itsaso Gorriko Suez lotzen ditu. Kanalak penintsula berri bihurtu zuen Sinai eskualdea, 163km luze (ipar eta hegoko sarbide kanalak kontuan hartu gabe) den kanal hau Europatik Asiara (edo alderantziz) doazen itsasontzientzako laguntza handia da, ez baitute Hegoafrikatik pasa beharrik.

Suezko kanala
قناة السويس
Kokapena
Estatu burujabe Egipto
Egiptoko gobernadore-herria Suez Governorate
Kokapen fisikoaSuezko istmoa
Koordenatuak30°42′18″N 32°20′39″E / 30.705°N 32.344166666667°E / 30.705; 32.344166666667
Map
Altitudea0 m, itsas mailaren gainetik
Historia eta erabilera
Eraikuntza1859ko apirilaren 25a - 1869
Sei Eguneko Gerra
Yom Kippurreko Gerra
Suezko krisialdia
Suezko kanalaren blokeoa 2021eana2021eko martxoaren 23a - 2021eko martxoaren 29a
Suez Canal Area Development Project
Egiptoko konkista musulmana
Inaugurazioa1869ko azaroaren 17a
KudeatzaileaSuez Canal Authority
Izenaren jatorriaSuez
Arkitektura
ArkitektoaFerdinand Marie Lesseps
Alois Negrelli (en) Itzuli
Dimentsioak193,3 (luzera) km
Webgune ofiziala

1859 eta 1869 artean, Ferdinand Marie Lessepsek bultzatu zuen Louis Maurice Adolphe Linant de Bellefonds ingeniariaren zuzendaritzapean. Egiptorena da 1956an «Suez Canal Company» konpainia franko-britainiarra nazionalizatu zenetik eta 1957an Sinaiko gerlaz geroztik[2].​ Kanala oso garrantzitsua da Europako petrolio-hornidurarako eta, oro har, munduko merkataritzarako, Europa eta Asiako hegoaldea komunikatzea ahalbidetzen baitu, Afrikako kontinentea Esperantza Oneko lurmuturretik[3] inguratu gabe.

Kanala 1869ko azaroaren 17an inauguratu zen ofizialki. Ipar Atlantikoaren eta Ipar Indiako ozeanoen arteko bide zuzena eskaintzen du Mediterraneo itsasoaren eta itsaso gorriaren bidez Hego Atlantikoa eta Hego Indiakoa saihestuz eta Arabiar Itsasotik Londresera egindako bidaien distantzia murriztuz, gutxi gorabehera, 8900 kilometro (5500 mi) edo 10 egun 20 korapilotara (37 km/h; 23 mph) 8 egun 24 korapilotara (44 km/h; 28 mph)[4].​ Kanala Port Said iparraldeko muturretik Port Tewfik hegoaldeko muturreraino hedatzen da, Suez hirian. Bere luzera 193,30 kilometrokoa da, ipar eta hegoko sarbide kanalak barne. 2020an, 18.500 itsasontzi baino gehiagok gurutzatu zuten kanala (batez beste 51,5 egunean)[5].

Jatorrizko kanalek errei ur bakarrekoa zen, eta gurutza-bideak zituen Ballah eraztunean eta Aintzira Mikatz Handian[6]. Alois Negrelliren planen arabera, ez zuen esklusa sistemarik, eta itsasoko ura aske zerabilen. Orokorrean, Aintzira Mikatzen iparraldean, kanalaren ura, neguan, iparralderantz isurtzen da, eta, udan, berriz, hegoalderantz. Aintziren hegoaldean, Suezen, itsaslasterra aldatu egiten da itsasaldiarekin[7].

Kanala Egiptoko gobernuarena zen arren, Europako akziodunak ziren, gehienak britainiarrak eta frantziarrak, 1956ko uztailera arte ustiatzen zuen enpresa emakidadunaren jabe. Gamal Abdel Nasser presidenteak nazionalizatu egin zuen, eta gertaera horrek 1956ko urria-azaroa bitarteko Suezeko krisia eragin zuen[8].​ Egiptoko Suezko Kanaleko Agintaritzak[9] (SCA) ustiatzen eta mantentzen du Estatuaren jabetzakoa den Suez kanala. Konstantinoplako Konbentzioaren arabera, «gerra-garaian zein bake-garaian erabil dezakete merkataritza- edo gerra-ontzi guztiek, bandera zein den bereizi gabe»[10]. Hala ere, kanalak eginkizun estrategiko militar garrantzitsua izan du itsas lasterbide eta itotze puntu gisa. Mediterraneo eta Itsaso Gorrian (Egipto eta Israel) kostaldeak eta baseak dituzten armadek interes berezia dute Suezko kanalean. Egiptok Suezko kanala Sei Eguneko Gerraren hasieran itxi ondoren, 1967ko ekainaren 5ean, zortzi urtez egon zen itxita, eta 1975eko ekainaren 5ean ireki zuten berriro[11].

2014an, Egiptoko gobernuak Ballah-ko ingurabidea 35 kilometrotan zabaltzeko lanak abiarazi zituen ubidearen iragaite-denbora azkartzeko. Hedapenak Suezko kanalaren edukiera ia bikoiztu nahi zuen, eguneko 49 itsasontzitik 97ra igaroz[12]. 59.400 milioi libra egiptoarren kostuarekin (9.000 milioi dolar), Egiptoko erakunde eta partikularrei jaulkitako interesak soilik zituzten inbertsio-ziurtagiriekin finantzatu zen proiektua. Zabalkuntza «Suezko Kanal Berria», deitu zitzaiona, 2015eko abuztuaren 6an inauguratu zen zeremonia batean[13].

Suezko Kanaleko Agintaritzak 2016an inauguratu zuen ofizialki alboko kanal berria. Alboko kanal hori Suezko ubidearen ekialdeko hedaduraren iparraldean dago, terminalak ontziak porturatzeko eta lehorreratzeko balio dio Ekialdeko Edukiontzien terminalari. Ekialdeko Edukiontzien terminala kanalean bertan dagoenez, alboko kanal berria eraiki aurretik, konboi bat martxan zegoen bitartean ezin zen ontzirik porturatu edo askatu terminalean[14].

Historia

aldatu

Aurrekariak

aldatu

Antzina, mendebalde-ekialde norabideko kanalak eraiki ziren Nilotik Itsaso Gorrirako pasabidea errazteko[15][16][17]. Sesostris II.aren edo Ramses II.aren babespean kanal txikiago bat eraiki zela uste da[18] o Ramsés II.[15][16][17][15][16]. Beste kanal bat, ziur aski lehenengoaren zati bat aprobetxatzen zuena[15][16], Nekao II.aren erregealdian eraiki zen (610–595 k.a.), baina Dario I.ak (522–486 k.a.) diseinatu eta osatu zuen erabat funtzionala zen kanal bakarra.[19][20][21]

K.a. lehen bi mila urtekoa

aldatu
 
Faraoien kanala

James Henry Breasteden arabera, Egiptoko VI. dinastiaren eta Egiptoko XII. dinastiako Sesostris III.aren amaiera arte (1878 – 1839 k.a.), kanal bat eraikitzeko saiakera egin zen lehen ur-jauzian, Aswandik gertu.[22]

Baliteke Sesostris ospetsuak (ziurrenik Sesostris III.ak, Egiptoko Hamabigarren Dinastiakoa) eraiki izana antzinako kanala, Faraoien kanala deiturikoa, Nilo eta Itsaso Gorria lotzen zituena (1897 – 1839 k.a.).[23] Ureztapen kanala egin zenean, nabigagarria izaten zen uholde garaian, eta Niloko deltaren ekialdean zegoen Wadi Tumilat bailara idorrera eramaten zuen (uste da, halaber, antzina, Itsaso Gorria Timsah aintziraraino eta Aintzira Mikatzetaraino iristen zela).[24][21][19]

Bere Meteorologian, Aristotelesek idatzi zuen:

« Bere erregeetako bat beregana jotzen zuen kanal bat egiten saiatu zen (izan ere, ez zen haientzat abantaila makala izango eskualde osoa nabigagarria izatea; esaten da Sesostris izan zela lehengo erregeen artean horretan saiatu zen lehena), baina itsasoa lurra baino garaiagoa zela iruditu zitzaion. Beraz, berak lehen eta Dariok gero, kanala egiteari utzi zioten itsasoko ura ibaikoarekin nahas eta hondatu ez zedin[25]. »

Estrabonek idatzi zuen Sesostris kanal bat eraikitzen hasi zela, eta Plinio Zaharrak idatzi zuen:

« 165. Gero, Tiro tribuak, eta Daneoiatarren portuak, nondik Sesostris Egiptoko erregeak itsasontzientzako kanal bat eraman nahi baitzuen, Nilo itsasoratzen den tokiraino, deltaraino; 60 milia baino gehiagoko distantzia da. Geroago, Persiako Dario erregeak ere ideia bera izan zuen, baita Ptolomeo II.ak ere, 100 oineko zabalera, 30 oineko sakonera eta 35 milia inguruko luzera zuen zanga egin baitzuen, Aintzira Minkatzeraino[26]. »

XX. mendean, Dario I.aren kanalaren iparraldeko hedadura aurkitu zen, Timsah aintziratik Ballah aintziretaraino. Egiptoko Inperio Ertainaren garaikoa zela uste izan zen inguruan topatutako beste aztarnei kasu eginda.[27]

Hatshepsut garaian, k.a. 1470 urteko erliebeek erakusten dute Puntera egindako espedizioko armada itsasontzi batzuk Puntetik itzultzen. Horrek esan nahi du bazegoela nabigaziorako lotura Itsaso Gorria eta Niloaren artean. Wadi Gawasisen egindako indusketek iradokitzen dute Egiptoko itsas merkataritza Itsaso Gorrian hasi zela kanalen beharrik gabe. Aurkikuntzen arabera, badirudi kanala k.a. XIII. mendean agertzen dela, Ramses II.aren garaian.[28][29]

Nekaok, Dariok eta Tolomeok induskatutako kanalak

aldatu

Bubastis, Pi-Rameses eta Pithom antzinako Egiptoko hiriak lotzen zituen mendebalde-ekialdeko noranzko antzinako kanal baten hondakinak aurkitu zituzten Napoleon Bonapartek eta haren ingeniari eta kartografoek 1799an.[21][30][31]

Herodoto greziar historialaren Historiak lanaren arabera, K.a. 600. urtearen inguruan, Nekao II.ak ekialde-mendebalde noranzko kanal bat egitea bultzatu zuen Wadi Tumilaten zehar eta Bubastis eta Herópolis hirien artean,[21] eta, agian, Heroopolite golkoraino eta Itsaso Gorriraino jarraituko ahal zuen. Hala ere, jakina da Nekaok ez zuela inoiz bere proiektua burutu.[28]

Herodotori kontatu ziotenaren arabera, lan horretan, 120.000 gizon hil ziren, baina, kopuru hori, zalantzarik gabe, neurriz kanpokoa da.[21] Plinio Zaharraren arabera, Nekaoren kanalak 92 kilometro inguru zituen, Bubastisen eta Aintzira Mikatz Handiaren arteko distantzia bera, eta horrek ibarretan zehar bokalea izatea ahalbidetzen du. Herodotok aipatutako 1.000 estadiotik gorako luzera (183 kilometro baino gehiago), une horretan Niloren eta Itsaso Gorriaren arteko distantzia osoa zela ulertu behar da.[21]

Nekaoren proiektua Antzinako Egipto gobernatu zuen Pertsiako Dario I.ak osatu zuen bere aurreko Kanbises II.ak konkistatu ondoren[32]. Baliteke Darioren garaian Heroopolita golkoaren eta Itsaso Gorriaren artean[16] pasabide natural bat egotea[33], Egiptoko Shaluf hiriaren inguruan[16],​ Aintzira Mikatz Handiaren hegoaldean[16][34],​​ baina hain zegoen trabatua[15] lohiarekin[16], ezen Dariok garbitu egin behar izan baitzuen berriro nabigagarri egin ahal izateko[16].​ Herodotoren arabera, Darioren kanala nahikoa zabala zen bi trirremek arraunak luzatuta bata bestea gainditzeko, eta lau egun behar zituen kanala zeharkatzeko. Dariok Niloren ibaiertzean ezarri zituen granitozko mugarri batzuekin ospatu zuen bere balentria, Kabret ondoko bat barne eta beste bat Suezetik iparraldera milia gutxitara. Dario Handiaren Suezko inskripzioek honela diote[35]:

« Dario erregeak dio: Persiarra naiz. Persiatik abiatuta, Egipto konkistatu nuen. Kanal hau Egipton dabilen Nilo izeneko ibaitik Persian jaiotzen den itsasoraino zulatzeko agindu nuen. Kanala nik agindu bezala zulatu zutenean, itsasontziak Egiptotik Pertsiara igaro ziren kanal horretatik, nik aurreikusi bezala. - Darioren idazkuna. »

Kanala Nilotik Bubastisen ateratzen zen. Pithoneko zutabe batean egindako inskripzio batek dio K.a. 270 edo 269an Ptolomeo II.a Filadelfoak berriro ireki zuela[36].​ Arsinoen[16], Ptolomeok esklusa nabigagarri bat eraiki zuen, Itsaso Gorriko Heroopolita golkoan[33], ontziak pasatzen uzten zuena baina Itsaso Gorriko ur gazia kanaleko ur gezarekin nahastea eragozten[37].

XIX. mendearen bigarren erdian, kartografo frantsesek iparretik hegora zihoan antzinako kanal baten hondarrak aurkitu zituzten. Kanal hori Timsh aintziraren ekialdetik igarotzen zen, eta Aintzira Mikatz Handiaren iparraldeko muturretik hurbil amaitzen zen[38],​ eta Dario I.ak egindako bidea zela ziurtatu zen, bertan bere eraikuntzaren oroigarrizko estela aurkitu baitzuten. Baliteke bigarren kanal zahar horrek ibilbide bat egitea Itsaso Gorriaren kostan zehar, iparralderantz Timsh aintziraraino hedatzen zenean​​)[34][38]).

Itsaso Gorriaren atzeratzea eta Niloren beheratzea

aldatu

Historialari batzuek uste dute Itsaso Gorria pixkanaka atzeraka joan zela mendeetan zehar, eta bere kostaldea emeki-emeki hegoalderantz urruntzen joan zela Timshang aintzirarantz[15][16] eta Aintzira Mikatz Handirantz[39][34]. Niloko lohi pilaketa etengabeekin batera, Ptolomeoren ubidearen mantenua eta konponketa gero eta gogaikarriagoak bihurtu ziren mendeak pasa ahala.

Ptolomeoren ubidea eraiki eta berrehun urtera, badirudi Kleopatrak ez zuela mendebalde-ekialdeko ibai-pasabiderik izan[15][16],​ zeren Niloren Pelusiako adarra, Ptolomeoren mendebalde-ekialde kanala elikatzen zuena, ordurako gutxitua zen lohiarekin itota zegoelako[15][16].

Kairo zaharretik Itsaso Gorrira

aldatu

VIII. mendean bazegoen kanal nabigagarri bat Kairo zaharraren eta Itsaso Gorriaren artean[15][16], ​baina kontakizunak aldatu egiten dira eraikitzea nork agindu zuen: Trajano, Amr ibn al-As, edo Omar[15][16].​​ Kanal hori, ustez, Nilo ibaiarekin lotuta zegoen Kairo zaharrean[15], eta gaur egungo Suez hiritik gertu amaitzen zen[15][40].​​ De Mensura Orbis Terrae geografiari buruzko tratatua, Dicuil monje irlandarrak idatzia eta VIII. mendearen amaieran jaioa, beste monje batekin, Fidelisekin, izandako elkarrizketa kontatzen du, zeinak VIII. mendearen lehen erdian Nilotik Itsaso Gorrira zihoan ubidetik bidaiatu baitzuen Lurralde Santura egindako erromesaldi batean[41].

Esaten denez, Al-Mansur abbastar kalifak kanal hori ixtea agindu zuen 767. urtean, hornidurak aurkako arabiarrengana iristea saihesteko[15][16].​

al-Ḥākim-en konponketa

aldatu

Diotenez, Kairo eta Itsaso Gorriaren arteko pasabidea al-Hankim bi-Amrillah-k konpondu zuen, Kristau aroko 1000. urtearen inguruan, baina denbora laburrerako, laster hareaz ito baitzen[16].​ Hala ere, kanal horren zati batzuk urez betetzen jarraitu zuten Niloren urteroko uholdeetan[15][16].

Veneziaren asmakuntza

aldatu

Bartolomeu Diasek, 1488an, Afrikako hegoaldean egindako nabigazio arrakastatsuak Indiarako eta Espezien Uharteetarako itsas ibilbide komertzial zuzena ireki zuen, eta betiko aldatu zuen Mediterraneoko merkataritzaren oreka. Ordena berriaren galtzaile nagusietako bat, bitartekari ohi gisa, Veneziako espezien salerosketarako zentro zaharra izan zen.

« Veneziako agintariak, etsipenez jota, Itsaso Gorriaren eta Niloren artean ibai-bide bat zulatzeko aukera ikusi zuten –Suezko Kanalari aurrea hartuz ia 400 urtean– luxuzko merkataritzak bere ateak berriro bete zitzan. Baina hori ametsa izaten jarraitu zuen[42]. »

Egipton agintean zeuden mamelukoekin negoziazioak hasi arren, kanala eraikitzeko plan veneziarra berehala eten zen otomanek Egipto konkistatu zutenean, 1517an, Selim I.a sultanak zuzenduta[43].

Otomanen ahaleginak

aldatu

XVI. mendean, Sokollu Mehmet Bajá, bisir otoman handia, Itsaso Gorria eta Mediterraneoa lotuko zituen kanal bat eraikitzen saiatu zen. Arrazoia zen Konstantinopla Indiako ozeanoko merkataritza- eta erromes-ibilbideekin lotzeko nahia, baita arrazoi estrategikoengatik ere: gero eta presentzia handiagoa Europak Indiako ozeanoan; otomandar merkataritzaren interesak eta interes estrategikoak gero eta mehatxatuago zeuden, eta Ate Gorena gero eta hertsatuago zegoen bere jarrera finkatzera. Kanal nabigagarri batek Itsaso Gorriko, Itsaso Beltzeko eta Mediterraneoko flotak elkar lotzeko aukera emango lioke otomandar itsas armadari. Hala ere, proiektu hori garestiegia jo zen, eta ez zen inoiz gauzatu[44][45].

Napoleonen antzinako kanal baten aurkikuntza

aldatu
 
«Comp. Universelle du Canal Maritime de Suez»en akzioa, 1924ko ekainaren 2koa

Napoleonek Egipton eta Sirian egindako kanpainan, 1798. urtearen amaieran, ibai-pasabide zahar baten aztarnak aurkitzeko interesa adierazi zuen. Horren ondorioz, arkeologo, zientzialari, kartografo eta ingeniari talde batek Egiptoko iparraldea zeharkatu zuen[46][47].​​ Haien aurkikuntzak Description de l'Égypten deskribapenean erregistratuta daude, eta Itsaso Gorritik iparralderantz eta gero mendebalderantz, Nilorantz, hedatzen zen antzinako kanal baten aurkikuntza erakusten duten mapa zehatzak daude[46][48].

Beranduago, Napoleon, 1804an Frantziako enperadore bihurtu zena, Mediterraneo itsasoa eta Itsaso Gorria lotzeko ipar-hego ubide bat eraikitzea aztertu zuen. Baina plana bertan behera utzi zuten oker ondorioztatu zutelako ubideak funtzionatzeko esklusak beharko zituela, horien eraikuntza garestia izango zela eta denbora asko beharko zuela. Esklusen beharraren ustea oinarritzen zen Itsaso Gorria Mediterraneoa baino 8,5 m altuagoa zela uste okerrean. Estimazio hori gerra garaian Napoleonen Egiptoko Espedizioan egindako neurketa topografiko zatikatuen erabileraren emaitza zen[49].

1861ean, Napoleonek aurkitutako Bubastisetik Itsaso Gorriraino zihoan bide nabiga-ezin zaharrak ura bideratzen jarraitzen zuen Kassassin bezain ekialdeko puntuetan[16].

Suezko kanala

aldatu

Eraikuntza, 1859ko apirilaren 25ean hasi zen Ferdinand de Lesseps arkitektoaren agindupean, eta 1863ko abenduaren 29an inauguratu zuten; Giuseppe Verdik Aida opera prestatu zuen egun hartarako. Garaiko agintari egiptoarren oniritzia izan zuen, eta Egiptok akzioen % 40 zuen, geratzen zena 21.000 frantsesen artean banatzen zelarik.

Kanalak lurralde egiptoarra zeharkatzen zuen, eta Lesseps-ek Egiptoko gobernadorea zen Said Bajaren kontzesioa lortu zuen. Lurrak, harrobiak eta edateko ura emateaz gain, langileriaren lau bostenak emango zituen Egiptok, eta milaka fellah behartu zituen horretarako. Lan bortitza izan zen hura, hasieran behintzat makinaria falta handia baitzegoen eta eskuz egin behar baitzen asko. Miloi bat langilek baino gehiagok hartu zuten parte, eta[50], iturrien arabera, 125.000 hil ziren[51], ofizialki 20 baino ez bazuten esan ere. Frantziak bere interesei begira eraiki zuen arren, Erresuma Batuari ederki etorri zitzaion, metropolia eta Indiako koloniak batzen baitzituen.

1875ean, Egiptok, kanpo zorra arindu nahian, akzioen gehiengoaren salmenta egin zuen. Ingalaterrako Lehen Ministroa bizkor ibili zen, eta Viktoria erreginari erosketaren komenientzia erakutsi zion, Ingalaterrako kolonia zen Indiarako bidean oso egokia izango zela-eta. Rothschild bankuen maileguek erraztu zuten ingelesen kanalaren gaineko agintea.

1888an, Konstantinopoliseko Itunak kanalaren britainiarren babespeko neutraltasuna aldarrikatu zuen, eta Otomandar Inperioak, nola bake hala gerra garaian, nazioarteko nabigazio librea ziurtatu zuen.

Bigarren mundu gerran zehar, bere garrantzi estrategikoa zela eta, Adolf Hitlerrek garrantzi itzela eman zien bereganatzeari. Hala ere, El Alameingo guduan izandako arrakastaren ondoren, aliatuek kanala beren eskuetan mantentzea lortu zuten.

1956ko uztailaren 26an, Gamal Abdel Nasser Egiptoko presidenteak nazionalizatu egin zuen, Asuango urtegia egiteko dirua behar baitzuen. Frantzia eta Erresuma Batuak akziodun handienak ziren, eta onura handiak ateratzen zituzten petrolio ustiapenetik. Horregatik, suminduta, eskualdea inbaditzen saiatu ziren Israel inguruan, porrot handia jasanez. Egiptoren zigorrak ez zuen itxaron, eta 40 ontzi hondoratu zizkien kanalean blokeoa ezarriz.

1957an, NBEk Israel eta potentzia europarrak atzera egitea lortu zuen, eta kanala berriro ireki zuten. Orduz gero, Nasserrek administratu zuen Egipto eta Israelen arteko 1967ko Sei Eguneko Gerrara arte. 1956an itxi zen eran blokeatu zen oraingoan ere, ontziak hondoratuz.

1975eko ekainean ireki zuten berriro, eta gaur egun horrelaxe dago.

2014ko azaroaren 6an, polemikaz josita hasi ziren Suezko kanal berriko lanak. Proiektuak bikoiztu egin nahi zuen itsasartea pasatzen duten barkuen kopurua. Bigarren ubideak Egiptoren finantzaketa zeukan soilik. Dozena bat herri hustu zituzten lanak egiteko[52].

Irudi galeria

aldatu
  •  
    Suezko kanala 1934ko otsailean. Walter Mittelholzer pilotu eta argazkilari suitzarrak egindako airetiko argazkia.
  •  
    USS America (CV-66), AEBko hegazkin-ontzi bat Suezko Kanalean.
  •  
    Hanjin Kaohsiung kontainer-ontzia Suezko Kanaletik igarotzen.
  •  
    2015ean kanala handitu ondoren, granel garraiolari ontzi bat Suezko Kanaleko zubira hurbiltzen.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
  2. ↑ Torre Gómez, Hipólito de la; Alted Vigil, Alicia; Pardo Sanz, Rosa María; Herrerín López, Ángel; Jiménez Redondo, Juan Carlos; Valdivieso Royo, Alejandro. (2019). Historia contemporánea (1914-1989). (3. ed.. argitaraldia), 264-265 or. ISBN 978-84-9961-315-4. OCLC .1107144346.
  3. ↑ Euskaltzaindia, Esperantza Oneko lurmuturra, 167. araua
  4. ↑ The Suez Canal – A vital shortcut for global commerce. World Shipping Council.
  5. ↑ Yeung, Jessie. (2021-03-26). «Suez Canal authorities need to remove up to 706,000 cubic feet of sand to free the Ever Given» CNN.
  6. ↑ Suez Canal Authority. .
  7. ↑ Elaine Morgan; Stephen Davies. (1995). The Red Sea Pilot. Imray Laurie Norie & Wilson, 266 or. ISBN 9780852885543..
  8. ↑ Suez Crisis. A&E Television Networks 2009-11-09.
  9. ↑ SCA Overview. Suez Canal Authority.
  10. ↑ Constantinople Convention of the Suez Canal of 2 March 1888 still in force and specifically maintained in Nasser's Nationalization Act.
  11. ↑ Feyrer, James. Distance, Trade, and Income – The 1967 to 1975 Closing of the Suez Canal as a Natural Experiment. National Bureau of Economic Research.
  12. ↑ New Suez Canal project proposed by Egypt to boost trade. caironews.net.
  13. ↑ Tadros, Sherine. (2015-08-06). Egypt Opens New £6bn Suez Canal. Sky News.
  14. ↑ Egypt opens East Port Said side channel for navigation. Xinhua.
  15. ↑ a b c d e f g h i j k l m n 26, 22–25 or..
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Rappoport, S. (Doctor of Philosophy, Basel). History of Egypt (undated, early 20th century), Volume 12, Part B, Chapter V: "The Waterways of Egypt", pp. 248–257. London: The Grolier Society.
  17. ↑ a b Hassan, F. A. & Tassie, G. J. Site location and history (2003). Kafr Hassan Dawood On-Line, Egyptian Cultural Heritage Organization 20050416092045.. Retrieved 8 August 2008.
  18. ↑ Please refer to Sesostris#Modern research.
  19. ↑ a b (Ingelesez) Entziklopedia Britanikoa. (1911). (kontsulta data: 2024-02-25).
  20. ↑ web.archive.org (kontsulta data: 2024-02-25).
  21. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Rappoport, S. (Doctor of Philosophy, Basel). History of Egypt (undated, early 20th century), Volume 12, Part B, Chapter V: "The Waterways of Egypt", pp. 248–257. London: The Grolier Society.
  22. ↑ (Ingelesez) Breasted, James Henry. (1906). Ancient records of Egypt; historical documents from the earliest times to the Persian conquest. Chicago, The University of Chicago Press; [etc., etc.] (kontsulta data: 2024-02-26).
  23. ↑ (Ingelesez) «Suez Canal | History, Map, Importance, Length, Depth, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-03-05 (kontsulta data: 2024-03-07).
  24. ↑ (Ingelesez) Naville, Édouard. (1885). Map of the Wadi Tumilat in The Store-City of Pithom and the Route of the Exodus. London: Trubner and Company..
  25. ↑ Meteorology (1.15). Ebooks.adelaide.edu.au 2010-08-25.
  26. ↑ The Elder Pliny and John Healey Natural History (6.33.165) Penguin Classics; Reprint edition (5 February 2004) ISBN 978-0-14-044413-1 p. 70 books.google.com Artxibatua 2016-04-24 hemen: Wayback Machine
  27. ↑ (Ingelesez) Shea, William H. "A Date for the Recently Discovered Eastern Canal of Egypt", in Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 226 zki. (1977, apirila), 31–38 orr.
  28. ↑ a b (Ingelesez) «1911 Encyclopædia Britannica/Suez Canal - Wikisource, the free online library» en.wikisource.org (kontsulta data: 2024-03-20).
  29. ↑ «Denver Journal - 1:0114» web.archive.org 2005-04-29 (kontsulta data: 2024-03-20).
  30. ↑ «Description de l'Égypte: ou, Recueil des observations et des recherches qui ... - Google Books» web.archive.org 2020-08-19 (kontsulta data: 2024-03-20).
  31. ↑ «ANCIENT ECONOMIES II» web.archive.org 2015-10-21 (kontsulta data: 2024-03-20).
  32. ↑ Cambyses II – King of Persia. .
  33. ↑ a b Apparently, Ptolemy considered the Great Bitter Lake as a northern extension of the Red Sea, whereas Darius had not, because Arsinoe is located north of Shaluf. (See Naville, "Map of the Wadi Tumilat", referenced above.)
  34. ↑ a b c Naville, Édouard. "Map of the Wadi Tumilat" (plate image), in The Store-City of Pithom and the Route of the Exodus (1885). London: Trubner and Company.
  35. ↑ Jona Lendering. Darius' Suez Inscriptions. Livius.org.
  36. ↑ Pithom Stele – translation of inscription. .
  37. ↑ R. E. Gmirkin, "Berossus and Genesis, Manetho and Exodus: Hellenistic Histories and the Date of the Pentateuch", p. 236
  38. ↑ a b Carte hydrographique de l'Basse Egypte et d'une partie de l'Isthme de Suez (1855, 1882). Volume 87, page 803. Paris. See [1] 20090213232635..
  39. ↑ The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, s.v. "Suez Canal" Archivado el 14 de febrero de 2009 en Wayback Machine.. Retrieved 14 May 2008.
  40. ↑ Petermann, A. Karte Der Bai Von Súes (1856). Nach der Engl. Aufnahme v. Comm. Mansell.
  41. ↑ Tuchman, Barbara Bible and Sword: How the British came to Palestine MacMillan, London (1987) ISBN 0-333-33414-0
  42. ↑ Colin Thubron, Seafarers: The Venetians (1980), p. 102
  43. ↑ Starthern, P. (2013) "The Venetians" p. 175
  44. ↑ Ortega, Stephen (2012). "The Ottoman Age of Exploration". The Historian. 74 (1): 89.
  45. ↑ Rossi, N.; Rosand, David (2013). "Italian Renaissance Depictions of the Ottoman Sultan: Nuances in the Function of Early Modern Italian Portraiture". ProQuest.
  46. ↑ a b Hall, Linda. The Search for the Ancient Suez Canal. Kansas City, Missouri.
  47. ↑ Please refer to Description de l'Égypte.
  48. ↑ Descriptions de l'Égypte, Volume 11 (État Moderne) 20200819064603., containing Mémoire sur la communication de la mer des Indes à la Méditerranée par la mer Rouge et l'Isthme de Sueys, par M. J.M. Le Père, ingénieur en chef, inspecteur divisionnaire au corps impérial des ponts et chaussées, membre de l'Institut d'Égypte, pp. 21–186
  49. ↑ Wilson 1939.
  50. ↑ Wilson Sir Arnold T.. (1939). The Suez Canal. Oxford University Press. (kontsulta data: 2024-11-18).
  51. ↑ Wilson Sir Arnold T.. (1939). The Suez Canal. Oxford University Press. (kontsulta data: 2024-11-18).
  52. ↑ Irazabal, Ane. (2014-11-07). «Al-Sisiren egitasmo faraonikoa» Berria.

Bibliografia

aldatu
  • Bogaars, George. "The Effect of the Opening of the Suez Canal on the Trade and Development of Singapore." Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society 28.1 (1955): 99–143. online
  • Bonin, Hubert. History of the Suez Canal Company 1858–2008 (Librairie Droz, 2010).
  • Britannica (2007) "Suez Canal", in: The new Encyclopædia Britannica, 15th ed., 28, Chicago: Encyclopædia Britannica, ISBN 1-59339-292-3
  • Bulfin, Ailise. "The Fiction of Gothic Egypt and British Imperial Paranoia: The Curse of the Suez Canal." English Literature in Transition, 1880–1920 54.4 (2011): 411–443. online[Betiko hautsitako esteka]
  • Burchell, S.C. Getting to Know The Suez Canal (1971), for middle schools online
  • Carminati, Lucia. Seeking Bread and Fortune in Port Said: Labor Migration and the Making of the Suez Canal, 1859–1906 (University of California Press, 2023) see also review of this book
  • Farnie, D.A. East and West of Suez: Suez Canal in History, 1854–1956 (1969), a standard scholarly history; 870 pp
  • Fletcher, Max E. "The Suez Canal and world shipping, 1869–1914." Journal of Economic History 18.4 (1958): 556–573.
  • Galil, B.S. and Zenetos, A. (2002). "A sea change: exotics in the eastern Mediterranean Sea", in: Leppäkoski, E., Gollasch, S. and Olenin, S. (eds), Invasive aquatic species of Europe : distribution, impacts, and management, Dordrecht; Boston : Kluwer Academic, ISBN 1-4020-0837-6, pp. 325–336
  • Garrison, Ervan G. (1999) A history of engineering and technology : artful methods, 2nd ed., Boca Raton, Fla.; London : CRC Press, ISBN 0-8493-9810-X
  • Hallberg, Charles W. The Suez Canal: Its History and Diplomatic Importance (1931), a standard scholarly history; 440 pp; online
  • Huber, Valeska. "Connecting colonial seas: the 'international colonisation' of Port Said and the Suez Canal during and after the First World War." European Review of History: Revue europeenne d'histoire 19.1 (2012): 141–161. [https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13507486.2012.643612
  • Karabell, Zachary (2003) Parting the Desert: The Creation of the Suez Canal, Knopf, ISBN 978-0-375-40883-0 online
  • Obieta, Joseph A. The international status of the Suez canal (Springer Science & Business Media, 2012).
  • Pudney, John. Suez; De Lesseps' Canal (Praeger, 1969).
  • Rathbone, William. (1882). Great Britain and the Suez Canal. Chapman and Hall, Limited.
  • Sanford, Eva Matthews (1938) The Mediterranean world in ancient times, Ronald series in history, New York : The Ronald Press Company, 618 p.
  • Wilson, Arnold T.. (1939). The Suez Canal. Its Past, Present, and Future. (2. ed. argitaraldia) Oxford University Press.
  • Wilson, Arnold. "The Suez Canal." International Affairs 18#3, (1939), pp. 380–95. online

Historiografia eta memoria

aldatu
  • Carminati, Lucia. "Suez: A hollow canal in need of peopling. Currents and stoppages in the historiography, 1859–1956." History Compass 19.5 (2021): 1–14. online[Betiko hautsitako esteka]
  • Curli, Barbara. "Italy and the Suez Canal: Historical and Historiographical Passages from a Euro-Mediterranean Perspective." in Italy and the Suez Canal, from the Mid-nineteenth Century to the Cold War: A Mediterranean History (Springer International Publishing, 2022) pp. 1–26.
  • Oster, Uwe (2006) Le fabuleux destin des inventions : le canal de Suez, TV documentary produced by ZDF and directed by Axel Engstfeld (Germany)
  • Searight, S. "A dismal but Profitable Ditch: The Suez Canal Then and now" Asian Affairs, (2016) 47, 93–100. https://doi.org/10.1080/03068374.2015.1129870 online]

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Suezko_kanala&oldid=10124453"(e)tik eskuratuta