Niagarako ur-jauziak
Niagarako ur-jauziak[1] (ingelesez: Niagara Falls, naɪˈæɡrə ahoskatua; cayugaz: Gahnawehtaˀ edo Tgahnawęhtaˀ[2]) Ameriketako Estatu Batuen eta Kanadaren artean kokatuta dauden ur-jauziak dira. Muga egiten dute Ontario eta New York estatuaren artean. Buffalotik 27 kilometrora eta Torontotik 120 km.ra hegoaldean. Iparralde eta hegoaldean izen bera duten bi herri daude: Niagara Falls (Ontario) eta Niagara Falls (New York).
| Niagarako ur-jauziak | |
|---|---|
| Niagara Falls | |
 | |
  Niagarako ur-jauziak Niagarako ur-jauziak (Ameriketako Estatu Batuak) | |
| Eskualdea | Ontario (Kanada) eta New York (AEB) |
| Koordenatuak | 43°04′48″N 79°04′16″W / 43.08°N 79.071°W |
| Garaiera | m. |
| Altuera | 51 m. |
| Zurrusten kopurua | 3 |
| Zurrustarik altuena | m. |
| Luzera osoa | m. |
| Betebidea | Niagara ibaia |
| Batez besteko emaria | 1.834 m³/s |
Bi sekzio ezberdin ditu eta erdian Ahuntzen Uhartea. Kanadako aldean Horseshoe ur-jauziak daude eta AEBetan Amerikar ur-jauziak. Txikiagoak diren Bridal Veil ur-jauziak AEBetako aldean daude. Bien artean Luna Uhartea dago.
Niagarako ur-jauziak sortu ziren Wisconsis glaziazioaren ondoren glaziarrak atzera bota zirenean eta sortu berriak ziren Amerikako Aintzira Handiak husteko bide berri bat sortu zenean. Ur-jauziak oso altuak ez diren arren oso zabalak dira. Minuturo 168.000 m³ ur erortzen dira bertatik ur asko dagoenean eta 110.000 m³ batez beste. Ipar Amerikako ur-jauzirik indartsuenak dira.
Aurrekari historikoak
aldatuEztabaida dago ur jauzien deskribapen idatzi bat eman zuen lehen europarraren identitatearen inguruan. Samuel Champlainek zonaldea bisitatu zuen 1604an eta bere taldeko gizon batzuek ur jauzi izugarri batzuei buruz informatu zuten. Hark bere bidaia egunerokoan aipatu zituen, baina ez zituen inoiz ikusi. Batzuek diotenez, Pehr Kalm naturalistak egin zuela lehenbiziko deskribapena XVIII. mende hasieran egin zuen espedizio batean. Hala ere, historiatzaileen gehiengoak Louis Hennepinek lehenago ikusi eta deskribatu zituela 1677an, Rene-Robert Cabelier de La Sallerekin hara bidaiatu ostean. Hennepin Minnesotako San Antonioko ur jauzien lehen deskribatzailea ere izan zen.
XIX. mendean zehar turismoak ospea eman dio zonaldeari, gune industrializatuena bilakatuz. 1848an oinezkoentzako zubia eraiki zen ur jauziak ikustego zegoen eskariaren ondorioz. Geroago Niagara Charles Ellet suspentsio zubia, John Augustus Roebling zubiak ordezkatu zuena 1855ean. 1886an Leffert Buck-ek, altzairuz eginikoak, Roebling zubia ordeztu zuen, harriz eta egurrez osatua zegoena. Ur jauziengandik gertu dagoen altzairuzko lehen zubia 1897an osatu zen, gaur egun Whirlpool Rapids Bridge bezala ezagutzen dena. Garraioentzako bidea dauka, trenak eta oinezkoak barne. 1941ean Rainbow Bridgera lotu zen.
Lehen Mundu Gerraren ondoren bereziki, turismoak gorakada bizia izan zuen; izan ere, automobilek erraztu egiten zuten ur jauzietaraino iristea. XX. Mendean ur jauziak izandako historia energia hidraulikoa aprobetxatzeko saiakerei esker eman zen. Biziki saiatu ziren Estatu Batuetan zein Kanadan ematen ari zen hazkuntza deskontrolatua kontrolatzen, lekuaren xarma eta edertasuna galdu ez zezan. 1980ko hamarkadaren hasieran, AEBko Armadako Ingeniariek terreno gehiago bete zituzten eta presa eta paretak eraiki uraren bidea aldatzeko. Guztira 120m ezabatu ziren Horseshoe ur jauzian.
Eragina industria eta merkataritzan
aldatu
Laster deskubirtu zen ur jauziek energia iturri gisa izan zezaketen aplikazioa. Ezagutzen den lehen esfortzua 1759an egin zen, Daniel Joncairsek bere zerrategia hornitzeko ur jauzien gainean kanal txiki bat eraiki zuenean. Augustus eta Peter Porterrek ipar amerikako ur jauzi guztiak eta euren inguruak erosi zizkieten 1805ean New Yorkeko gobernuari. Euren irin errota hornitzeko energia hidraulikoa lortzeko, kanala luzatu zuten. 1853an, Niagara Falls Hydraulic Power and Mining Company kontratatu zuten elektrizitatea sortzeko kanalak eraikitzeko. 1881ean, Jacob Schoellkopfen gidaritzapean, ur jauziak eta inguruko herrixkak argiztatzeko nahikoa korronte jarrai sortzeko gai izan ziren.
Nikola Teslak, aurrerago ur jauzietan monumentu bat egin zitzaionak, korronte alternoa deskubritu zuenean energia distantzia batean zehar transferitzea posible bilakatu zen.
1893an, Niagara Falls Power Company konpainiak George Westinghouse kontratatu zuen korronte ez jarraia sor zezakeen Sistema diseinatzeko. 1896an, J.P. Morgan, John Jacob Astor IV eta Vanderbilt-en laguntza ekonomikoarekin, lur azpian bide eta turbina erraldoiak eraiki ziren, 100 000 HP baino gehiagokoak. Sistema hau gai zen 32 kilometrotara zegoen Buffalo hiriraino energia bidaltzeko. Kanadako gobernuak ere ur jauzien energia aprobetxatzeari ekin zion, firma nazional eta estatubatuarrak erabiliz. Gaur egun, Niagara ibaiko korrontearen %50 eta %75 artean lau tunel handiren bidez desbideratzen da eta Estatu Batuetako Robert Moses Niagara Hydroelectric Power Station eta Kanadako Sir Adam Beck Hydroelectric Power Stations plantetara eramaten da. Hauek Niagarako kanoian kokatuta daude, non ura berriro ere ibaira erortzen den turbina hidroelektrikoetatik igaro ondoren.
Itsasontziek Welland kanalaren bidez saihestu ditzakete ur jauziak. Kanala Saint Lawrence Seaway bidera gehitua izan zen hobekuntzak egin ondoren. Bide hau Buffalotik gertu igarotzen zen ur trafikoa desbideratu zuen eta inguruko grano eta altzairu industriak okertu zituen. Dena den, Niagara ibaiaren araneko beste industria asko loratu dira ibaiak sortutako energiari esker.
Ontarion eta New Yorken kokatzen diren Niagara hiriak hiru zubiren bitartez daude konektatuak; Rainbow zubia barne, ur jauziengandik gertuen dagoen ikuspegia eskaintzen duena. Bertatik gertu daude kokatuak Niagara Falls Aireportu Internazionala, Buffalo Niagarako Aireportu Internazionala eta Niagarako Unibertsitatea.
Babesteko ahalegina
aldatuEuroparrak bertan kokatu ziren lehen bi mendeetan, ur-jauzien bi aldetako lurrak jabetza pribatua ziren. Gertatzen ari zen garapenak lekuaren edertasuna eta xarma arriskuan jartzen ari zen, eta batzuetan, bisitariek zertxo bait ordaindu behar zuten ur-jauziak hesi baten egindako zulo batetik barrena ikusteko. 1885ean, Kanada eta Estatu Batuetako gobernuek inguruko lurrak erosten hasi ziren, lekua mantentzeko helburuarekin. New Yorken, Frederick Church artistak eta Frederic Law Olmsted paisajistak "Free Niagara" mugimendua abiarazi zuten, New Yorkeko estatua bertako lurrak erreserba natural bat egiteko helburuarekin eros zitzan konbentzitu zuena. Urte hartan bertan, Ontarioko probintzia kanadarrak Queen Victoria Niagara Falls Park parkea sortu zuen helburu berberarekin. Bi erakundeek arrakasta izan dute ur-jauzien mugetako garapena mugatzeko. Kanadako alderdian, Niagara Falls Commission-ek Niagara ibaiaren inguruko lurzoruaren erabilera erregulatzen du, Erie lakutik Ontario lakuraino.
Gaur egundaino, ur-jauziak hegoalderantz mugitzen jardun dute higaduraren ondorioz, 0,6-3,0 m bitartean urtero. Prozesu hau erritmo geldoan abiarazi zen Niagarako urak ibaiaren bi aldetako instalazio hidroelektrikoetara desbideratzeagatik. 1929ko urtarrilaren 2an Estatu Batuak eta Kanada akordio batera ailegatu ziren ur-jauziak babesteko. 1950ean Niagara River Water Diversion Treaty izeneko akordioa sinatu zuten, uraren desbideraketa ere barne hartzen duena.
Uraren desbideraketaren ondorioez gain, higadura kontrolatzeko esfortzuen barnean ur-azpiko dike batzuen eraikuntza ere sartzen da, korronte okerrenak desbideratzeko. 1969an eraman zen aurrera lanik konplexuena, Niagarako ibaia guztiz desbideratua izan zenean hilabete batzuetan zehar eta ur-jauzietako bat eten zenean. Ur-jauzi kanadiarrak ur gehigarriaren fluxua hartu zutenean, ingeniari talde batek ibaiaren ibilbidea ikertu zuen eta higadura atzerateko lan egin zuten bertan. 1954an arroka multzo handiak kentzeko proiektua bertan behera utzi zen prozesuaren kostu altuagatik.
Ur-jauziak bisitatzen
aldatuEstatu Batuetako alderdian, Haizearen kobak bisitariak ur-jauziaren azpiko puntu batera bideratzen ditu. Niagara Scenic Trolley-ek bisita gidatuak eskaintzen ditu estatubatuar zatian.
Kanadiar aldean, Queen Victoria Park parkeak plataformak ditu ur-jauziak bistaratu ahal izateko. Bestalde, begiralekuetara daramaten bide zidorrak ere badaude, ur-jauziaren azpian egotearen inpresioa eragiten dutenak. Skylon dorretik gertu dagoen balkoiak ur-jauzien ikuspegi altuena eskaintzen du, Toronto hiriko ikuspegi ederrez gain.
Niagara ibaiean berriz, Niagara RIver Recreational Trail enpresak 32 kilometroko ibilbidea dauka, 1812ko gerrarekin lotutako leku historiko asko barne hartzen dituelarik. Maid of the Mist itsas bidaiek 1846tik daramate bidaiariak ur-jauzien azpitik eramaten. Spanish Aerocar-a, Leonardo Torres Quevedo ingeniari espainiarraren diseinutik abiatuta 1916an eraiki zena, kabledun karril moduko bat da bisitariak kanadar alderditik ur-jauzien azpialderaino eramaten dituena.
Ur-jauziak denbora libre eta kultura herrikoiean
aldatu1829ko urrian Sam Patch izan zen ur-jauzietatik salto egin eta bizirik atera zela ezagutzen den lehen pertsona. Honekin batera, pertsona askok nahi izan zuten haren eredua jarraitu. 1901ean Annie Taylor, 63 urteko emakumea, izan zen lehen pertsona ur-jauziak “pertsona bala” moduan zeharkatzen eta kalterik gabe ateratzea lortu zuen. Handik gaurdaino, beste 14 pertsona saiatu dira horixe bera egiten; batzuk kalterik gabe lortu dute, baina beste batzuk itota edo kolpeen ondorioz hil dira saiakeran. Bizirauten duten pertsonek euren aurkako karguak eta multak izan dituzte, ez baita legala ur-jauziak zeharkatzen saiatzea. David Copperfield ilusionista da zerrendan sartu zen azkenetakoa 1990ean.
Beste pertsona batzuek ur-jauzia alde batetik bestera zeharkatzea izan dute helburu. Horien artean kokatzen da Jean Francois “Blondin” Gravelet 1859an, lehenengo saiakera egin zuen ekilibrista.
Matthew Webb ingelesa, Mantxako kanala igerian zeharkatu zuen lehena, 1883ko ekainaren 24an igerian zeharkatu nahi izan zituen, baina 10 minuturen ondoren ito egin zen zurrunbilo batek harrapatu.[3]
Ur-jauziak atrakzio turistikoa eta eztei-bidaiak ospatzeko leku oso ospetsua ziren honezkero, baina 1953an bisitari kopuruak gorakada izugarria eman zuen Marilyn Monroek protagonizatutako Niagara filma estreinatu ostean. 1980ko hamarkadan, ur-jauziak Superman II filmeko eszena batzuk grabatzeko lekua izan zen. Bestalde, Wonderfalls telesaia ere bertan grabatu zen 2004 hasieran. Horiez gain, turistak ere erakarri dituzte Pirates of the Caribbean edo Chucky’s Girlfriend filmen grabketak bertan egin zirelako.
2014an turista asko erakarri zituen fenomenoa ur-jauzien izoztea izan zen, urte askotan gertatzen ez baitzen gertakaria baitzen, 30 gradu zero azpitik izan zen tenperatura. Turismo internazionalaren gorakadarekin, 2003an 14 milioi bisitari baino gehiago izan ziren ur-jauzietan. Niagarako alderdi kanadarra oso bisitatua izaten da gauez; izan ere, argi artifizialen bidez argiztatzen baitituzte ordu batzuetan zehar.
Erreferentziak
aldatu- ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
- ↑ Cayuga: Our Oral Legacy - Home. Cayuga Digital Dictionary. .
- ↑ (Ingelesez) Neal, Toby. (2021). «The tragic Niagara Falls death of the first person to swim the English Channel» www.shropshirestar.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-04).
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q34221
Multimedia: Niagara Falls / Q34221
