Letoniera
Letoniera[1] (latviešu valoda) indoeuropar hizkuntza bat da, hizkuntza baltikoen taldekoa. Batez ere Letonian mintzatzen da, hango hizkuntza ofizial bakarra baita. Guztira 1.400.000 hiztun ditu Letonian eta 150.000 kanpoan. Lituaniera ahaiderik hurbilena du. Nolanahi ere, bien hiztegia oso desberdina da eta hiztunek ezin dute elkar ulertu.
Letoniera | |
---|---|
latviešu valoda | |
Datu orokorrak | |
Lurralde eremua | Letonia, Abrene (Errusia) |
Hiztunak | lehen hizkuntza: 1,4 milioi Bigarren hizkuntza: 1-1,5 milioi Guztira: ~3,2 milioi |
Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
Ofizialtasuna | Letonia, Europar Batasuna |
Eskualdea | Iparraldeko Europa |
Araugilea | Ez du |
Hizkuntza sailkapena | |
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak balto-eslaviar hizkuntzak Hizkuntza baltikoak East Baltic (en) | |
Informazio filologikoa | |
Hizkuntza-tipologia | subjektu aditza objektua, register (en) , hizkuntza fusionatzailea, adjective-noun (en) , pitch accent (en) , hizkuntza sintetikoa eta nominatibo-akusatibo hizkuntza |
Denbora gramatikalak | orainaldia, lehenaldia eta geroaldia |
Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
Kasu gramatikalak | nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, instrumentala, lokatiboa eta bokatiboa |
Alfabetoa | latindar alfabetoa eta Latvian alphabet (en) |
Hizkuntza kodeak | |
ISO 639-1 | lv |
ISO 639-2 | lav |
ISO 639-3 | lav |
Ethnologue | lav |
Glottolog | latv1249 |
Wikipedia | lv |
Linguasphere | 54-AAB-a |
ASCL | 3101 |
IETF | lv |
Gramatika
aldatuLetoniera hizkuntza flexiboa da, hainbat forma analitiko dituena. Alemanaren sintaxiaren eragin handia du. Bi genero gramatikal ditu: maskulinoa eta femeninoa. Izen bakoitzak zazpi deklinabide kasu ditu: nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, instrumentala, lokatiboa eta bokatiboa.
Azentua, kasu bakan batzuk izan ezik, lehen silaban doa.
Ortografia
aldatuHistorikoki, letoniera idazteko, alemanaren ortografia sistema erabili zen. XX. mendearen hasieran, sistema fonetikoki egokiagoa erabiltzen hasi zen, latindar alfabeto eraldatu bat erabiliz. Gaur egun, letonieraren alfabeto estandarrak 33 letra ditu:
A | Ā | B | C | Č | D | E | Ē | F | G | Ģ | H | I | Ī | J | K | Ķ | L | Ļ | M | N | Ņ | O | P | R | S | Š | T | U | Ū | V | Z | Ž |
a | ā | b | c | č | d | e | ē | f | g | ģ | h | i | ī | j | k | ķ | l | ļ | m | n | ņ | o | p | r | s | š | t | u | ū | v | z | ž |
Ortografia aldaketa handi hori hurrengo testuan (Gure Aita) argi ikus daiteke. Hala ere, Interneten ortografia berri eta informala sortu da, mezu eta testuak laster idaztean sortua, azenturik gabea.
Ortografia zaharra (alemanetikoa) |
Ortografia modernoa | Interneteko ortografia | |
---|---|---|---|
Muuße Thews exkan tho Debbes | Mūsu Tēvs Debesīs, | Muusu teevs debesiis | |
Sweetytcz thopetows Wärdtez | Svētīts lai top Tavs Vārds, | Sveetiits lai top tavs vaards | |
Enakas mums touwe Walſtibe. | Lai nāk Tava valstība. | Lai naak tava valstiiba | |
Tows prätcznotecke | Tavs prāts lai notiek | Tavs praats lai notiek | |
kha exkan Debbes tha arridtczan wűrßon Semmes | kā debesīs, tā arī virs zemes. | kaa debesiis taa arii virs zemes | |
Muſſe deniſke mayſe dode mums ſchoden. | Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien. | Muusu dienishkjo maizi dod mums shodien | |
Vnde pam̃et mums muſſe parräde | Un piedod mums mūsu parādus, | Un piedod mums muusu paraadus | |
ka mhes pammettammuſſims parradenekims | kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem | kaa arii mees piedodam saviem paraadniekiem | |
Vnde nhe wedde mums exkâ kärdenaſchenne | Un neieved mūs kārdināšanā, | Un neieved muus kaardinaashanaa | |
Beth atpeſtimums no to loune | bet atpestī mūs no ļauna | bet atpestii muus no ljauna | |
Aiſto thouwagir tha Walſtibe | Jo Tev pieder valstība | Jo tev pieder valstiiba. | |
Vnde tas ſpeex vnd tas Goodtcz tur muſſige | spēks un gods mūžīgi | speeks un gods muuzhiigi | |
Amen | Āmen. | Aamen |
Letoniera modernoaren arazoak
aldatuHizkuntzak dituen bi arazo nagusiak gimalajiešu lāči (mordoilokeria) eta garbizalekeria dira.
Gimalajiešu lāči
aldatuGimalajiešu lāči esamoldea hizkuntza akats mota bat adierazteko erabiltzen da, beste hizkuntzen eraginak sortzen dituen hizkuntza akatsak, sarri barregarriak direnak. Esamoldea Asiako hartz beltza izendatzeko hitz okerra da. Akats horiek gramatika eta estilo akatsak dira, batez ere. Gehiengo errusiarra duten guneetan eta lituaniarren kate-dendetan daude.
Euskararekin gertatzen denaren antzekoa da, erdaretako itzulpen traketsak aurkezten direnean (adibidez, *hizkuntza saltsan okerra, lengua en salsa / langue en sauce adierazteko).
Gazbizalekeria
aldatuSarri, sortutako neologismoak zailtasunez bereganatzen ditu biztanleriak, aurretik beste hitzen bat erabiltzen dutelako. Adibidea telefono hitza da, gaur egun bi hitz erabiltzen baitira gauzaki bera izendatzeko: "tālrunis" eta "telefons". Euskaraz antzekoa gertatzen da batzuetan, adibide berari jarraitzeko telefono eta urritizkin baitaude (nahiz eta azken hori ia ez den erabiltzen).
Hizkuntza eta politika
aldatuLetoniak harreman zaila izan du historian zehar Alemania, Suedia, Errusia eta Poloniarekin, eta herrialde kulturaniztuna izan da beti. Hala ere, Sobietar okupazio garaian (1940-1941; 1945-1991) errusiartze prozesuak eragin izugarria izan zuen letonieran. Bi garai horietan 340.000 letoniar inguru deportatuak izan ziren —biztanleriaren herena— eta herrialdean bertan jazarriak. Itzeleko immigrazioa izan zen halaber Errusia, Ukraina eta Bielorrusia sobiet errepubliketatik eta, horren ondorioz, berezko letoniar biztanleria ikaragarri murriztu zen, % 80 ingurutik 1935ean % 52 ingurura 1985ean. Etorkin gehienak Letonian finkatu ziren, letoniera ikasi gabe. Egun, letoniera biztanleriaren % 60ren ama hizkuntza baino ez da.
1991n independentziaren berrezarri zenean, hizkuntz politika berria abian jarri zen. Oraingo helburu nagusia biztanle guztien integrazioan datza, Letoniako hizkuntza gutxituei ere babesa eta garapean aukera eskainiz.
Erreferentziak
aldatuKanpo estekak
aldatu- Letoniera entzun eta irakurtzeko Europar Batasunaren gunean
- Estatuaren Hizkuntza Komisioa
- (Ingelesez) 1999ko Hizkuntz Legea
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |