Swahili

Artikulu hau hizkuntzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Swahili (argipena)».

Swahilia (Kiswahili) niger-kongo familiako hizkuntza da, Afrikako hizkuntza nagusietarikoa, ingelesa, frantsesa, portugesa eta arabierarekin batera. Bost milioi pertsonak lehen hizkuntzatzat daukate eta beste 30-50 milioik bigarren hizkuntzatzat. Bantu hizkuntza da, zulua, xhosa, lingala, kikongoa eta sothoa bezala.

Swahilia
Kiswahili
Swahili hiztunen lurraldea.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Tanzania, Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo (KED), Somalia, Komoreak (Mayotte barne), Mozambike, Malawi, Oman
Hiztunak	~5 milioi lehen hizkuntza ~30-50 milioi 2. hizkuntza
Ofizialtasuna	Tanzania, Kenya, Uganda(2005tik)
Eskualdea	Afrika ekialdea
Araugilea	Baraza la Kiswahili la Taifa (Tanzania)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza Niger-Kongo hizkuntzak Atlantic–Congo (en) Volta–Congo (en) Benue–Congo (en) Bantoid (en) Southern Bantoid languages (en) Bantu hizkuntzak Northeast Bantu languages (en) Northeast Coast Bantu languages (en) Sabaki languages (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektua aditza objektua eta hizkuntza eranskaria
Alfabetoa	latindar alfabetoa eta Arabic script (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	sw
ISO 639-2	swa
ISO 639-3	swa
Ethnologue	swa
Glottolog	swah1254
Wikipedia	sw
Linguasphere	99-AUS-m
ASCL	9211
IETF	sw

Afrikako ekialdean mintzatzen da (bertako zenbait herrialdetako "lingua franca" da) eta Tanzania, Kenya eta Ugandan ofiziala da.

Jatorria

Jatorria ez da zehatza, baina Afrika kostaldean kokatu behar da, Indiako ozeanoak ukitzen duen kostaldean. Komunitate bantu, arabiar eta pertsiarrek osatzen duten Zanzibar uhartean kokatu behar da bereziki, VIII. eta XII. mendeen artean swahili zibilizazioa sortu baitzen bertan. Kristau aroko XVIII. mendetik aurrera, alfabeto arabiarrez idatzitako literatura du swahili hizkuntzak, eta ezagutzen den lehen lanetako bat hau da: “Utenzi wa Tambuka” ("Tambukaren kantua") izeneko olerki epikoa, 1728. urtean datatua.

Egungo egoera

Uganda, Tanzania eta Kenyako hizkuntza ofiziala da, baita Afrikako Batasunekoa ere (ingelesa, frantsesa, arabiera, gaztelania eta portugesarekin batera). Kongoko Errepublika Demokratikoan hizkuntza nazionaltzat hartzen da. 80 milioi pertsonek erabiltzen dute Ekialdeko Afrikan, eta "Lingua franca"-tzat dute beste hizkuntza batzuk hitz egiten diren arren. Bitxia bada ere, inkesta soziolinguistikoek erakutsi dute bertako biztanleen % 2k soilik duela ama-hizkuntzatzat. Kalkuluen arabera, swahilia hitz egiten dutenak 120 eta 150 milioi pertsona inguru dira.

Swahili hiztun-komunitatea etengabe haztea aurreikusten da, batez ere, Kenya eta Tanzaniako hezkuntza-erakundeek emandako garrantziagatik. Izan ere, bertako hizkuntza ofiziala da, eta komunitate afroamerikarrak interes handia du panafrikar eraikuntzan bertako hizkuntza gisa zabaltzeko.

Hiztunen geografia

• Tanzania 540.837 hiztun
• Kenya 131.000
• Somalia 40.000
• Mozambike 9.232
• Burundi 6.356
• Komoreak 2.744
• Uganda 2.330
• Hegoafrika 1.000
• Ruanda
• Kongo (KED)
• Malawi
• Oman

Hizkuntzaren deskribapena

Swahili hizkuntza eranskaria eta malgua da, eta horrek esan nahi du hitz bakoitza argi eta garbi bana daitekeela esanahi gramatikal zehatz samarra duten hizkietan.

Etimologia

Swahili hitza arabieran duen baliokide fonetikotik datorrela ontzat emanez gero, hitzak "kostaldeak" esan nahi bide du.

Alfabetoa

Swahilia alfabeto arabiarraz idatzi zen XVIII. mendera arte baina, gaur egun, latindar alfabetoa erabiltzen da. Ortografia modernoa oso fonemikoa da eta, horregatik, haren irakurketa eta ahoskera nahiko errazak dira.

Hizkuntza emaileak

Swahilia bantu-hizkuntza bada ere, beste hizkuntza batzuetatik edaten du; hala nola, arabiera, ingeles, portuges, hindi, persiera eta malgaxearen eragina nabari daiteke, ondorengo taulan zehazten denez:

Hizkuntza emaileak	Ehunekoa (%)
Arabiera (batez ere Omangoa)	16,3 - 20
Ingelesa	4,6
Portugesa	0,9 - 1
Hindia	0,7 - 3,90
Persiera	0,4 - 3,4
Malgaxea	0,2 - 0,4

Fonologia

Ondorengo azalpenetan IPA transkripzioak erabiliko dira; laguntza behar izanez gero, erabili IPA swahili edo IPA.

Bokalak

Swahili estandarrak bost bokal fonema ditu: / ɑ /, / ɛ /, / i /, / ɔ / eta / u /. Ellen Contini-Moravaren arabera, bokalak ez dira inoiz neutralizatzen, azentua edozein dela ere. Hala ere, Edgar Polomé-ren arabera, bokalak era ezberdinean ahoskatzen dira testuinguruaren arabera: hark dioenez, / ɛ /, / i /, / ɔ / eta / u / bokalak silaba azentudunetan bakarrik ahoskatzen dira. Silaba edo kontsonante aurresudurkarien aurrean, berriz, / e /, / ɪ /, / o / eta / ʊ / gisa ahoskatzen dira.

Era berean, hizkuntzalari beraren arabera, /ɑ/ w-ren ondoren bakarrik ahoskatzen omen da horrela; beste egoera batzuetan, [a] gisa ahoskatzen da (batez ere / j / (y)-ren ondoren). Hitzaren amaiera berriz, a [ə] gisa ahoska daiteke.

Gainera, swahilik inoiz bokalak luzeak ere ditu; kasu horretan, bi bokal idazten dira. Adibidez: kondoo hitzean azken bi letren arteko l galdu da. Izan ere, prozesu historiko baten ondorioz, dialekto gehienetan, errepikatzen diren bi bokalen arteko l galdu egin zen. Hots, gaur egun kondoo esaten dena, historikoki kondolo izan bide zen. Edonola ere, bokal luze horiek ez dira fonemikotzat jotzen.

Kontsonanteak

Swahilizko kontsonanteak

		Ezpainkaria	Horzkaria	Hobikaria	Post-hobikaria / Sabaikaria	Belarea	Glotala
Sudurkaria		m ⟨m⟩		n ⟨n⟩	ɲ ⟨ny⟩	ŋ ⟨ng'⟩
Herskaria	aurresudurkaria	mb̥ ⟨mb⟩		nd̥ ⟨nd⟩	nd̥ʒ̊ ⟨nj⟩	ŋɡ̊ ⟨ng⟩
	inplosiboa / ahostuna	ɓ ~ b ⟨b⟩		ɗ ~ d ⟨d⟩	ʄ ~ dʒ ⟨j⟩	ɠ ~ ɡ ⟨g⟩
	ahoskabea	p ⟨p⟩		t ⟨t⟩	tʃ ⟨ch⟩	k ⟨k⟩
	hasperenduna	(pʰ ⟨p⟩)		(tʰ ⟨t⟩)	(tʃʰ ⟨ch⟩)	(kʰ ⟨k⟩)
Frikaria	aurresudurkaria	mv̥ ⟨mv⟩		nz̥ ⟨nz⟩
	ahostuna	v ⟨v⟩	(ð ⟨dh⟩)	z ⟨z⟩		(ɣ ⟨gh⟩)
	ahoskabea	f ⟨f⟩	(θ ⟨th⟩)	s ⟨s⟩	ʃ ⟨sh⟩	(x ⟨kh⟩)	h ⟨h⟩
Hurbilkaria				l ⟨l⟩	j ⟨y⟩	w ⟨w⟩
Dardarkaria				r ⟨r⟩

Dialektoak

Gaur egungo eredu estandarra Zanzibarreko Harrizko Hirian erabiltzen den kiunguja dialektoan oinarrituta dago. Horretaz gain, hizkuntzak hamaika dialekto ditu, eta horietako batzuk ulergaitzak dira beraien artean. Adibidez, Jouni Filip Maho (2009) ikerlariak honako hauek hizkuntza desberdintzat jotzen ditu:

• Kimwani Kerimba uharteetan eta Mozanbikeko iparraldeko kostan hitz egiten da.
• Chimwiini gutxiengo etnikoek Barawa herrian eta inguruetan hitz egiten dute, baita Somaliako hegoaldeko kostan ere.
• Kibajuni, Kitikuu eta Kigunya izenez ere ezaguna, Bajuni gutxiengo talde etnikoak hitz egiten du, bai Somalia eta Kenya arteko mugako bi aldeetan, eta baita Bajuni Irletan ere (Lamu artxipielagoko iparraldeko partea).
• Sokotrako swahilia (galdua).

Gainerako dialektoak bi taldetan banatzen ditu ikerlariak:

• Mombasa–Lamuko swahilia
  • Lamu
    • Kiamu Lamu (Amu) irlan eta inguruan hitz egiten da.
    • Kipate Pate uharteko dialektoa da eta jatorrizko kingozi dialektoaren gertukoenetzat jotzen dute.
    • Kingozi Indiako Ozeanoko kostan, Lamu eta Somalia artean erabiltzen den antzinako dialekto bat da. Olerkigintzan erabiltzen da maiz, eta askok swahiliaren jatorritzat hartzen dute.
  • Mombasa
    • Chijomvu Mombasa inguruko azpidialekto bat da.
    • Kimvita Mombasako dialekto nagusia da (“Mvita” ere deitzen zaio. Hitz horrek guda esan nahi du, eta gertatutako guda ugariei egiten die erreferentzia).
    • Kingare Mombasa inguruko azpidialekto bat da.

• • Kimrima Pangani, Vanga, Dar es Salaam, Rufiji eta Mafia uhartearen inguruan hitz egiten da.
  • Kiunguja Zanzibarreko Harrizko Hirian hitz egiten da, baita Unguja uhartean (Zanzibar) ere bai.
  • Mambrui, Malindin hitz egiten den dialektoa.
  • Chichifundi, Kenyako hegoaldeko kostako dialektoa.
  • Chwaka
  • Kivumba, Kenyako hegoaldeko kostako dialektoa.  
  • Nosy Be (Madagaskar).

• Pembako Swahilia
  • Kipemba Pemba uharteko dialekto bat da.
  • Kitumbatu and Kimakunduchi Zanzibarreko landa eremuan erabiltzen diren dialektoak dira.
  • Makunduchi
  • Mafia, Mbwera inguruan hitz egiten da.
  • Kilwa (galdua)
  • Kimgao Kilwa inguruan eta hegoaldean hitz egiten zen.

Mahok komoreerako hainbat dialeko hirugarren talde batean biltzen ditu. Nolanahi ere, autoritate gehienek diote komoreera sabaki (Ipar ekialdeko kostako hizkuntza bantuen familia) hizkuntza bat dela, swahiliaren desberdina.

Hiztegia

Oinarrizko hitz batzuk

• chumba: gela
• choo: komun
• hoteli ya chakula: jatetxe
• chakula: janari
• meza: mahai
• baridi: hotz
• chumvi: gatz
• kahawa: kafe
• chai: te
• sukari: azukre (del árabe sukkar)
• nyama: haragi
• sasa: orain
• zaidi: gehiago
• chache zaidi: gutxiago

• pole pole: polikiago
• hakuna matata / hakuna matatizo / hamna matatizo: arazorik gabe
• jua kali: eguzki handia
• rafiki: lagun
• kulia: eskuin
• kushoto: ezker
• kilomita: kilometro

• gari: kotxe
• pikipiki: motor (ibilgailu)
• mafuta: gasolina
• dala dala: autobus

• kusema: hitz egin

Zenbakiak

• sifuri: zero
• moja: bat
• mbili: bi
• tatu: hiru
• nne: lau
• tano: bost
• sita: sei
• saba: zazpi
• nane: zortzi
• tisa: bederatzi
• kumi: hamar
• kumi na moja: hamaika
• ishirini: hogei
• a kwanza: lehenengo
• a pili: bigarren

Hilabeteak

• januari: urtarril
• februari: otsail
• machi: martxo
• aprili: apiril
• mei: maiatz
• juni: ekain
• julai: uztail
• agosti: abuztu
• septemba: irail
• oktoba: urri
• novemba: azaro
• desemba: abendu

Erakundeak

Baraza la Kiswahili la Taifa (BAKITA) Tanzaniako gobernuak kudeatutako erakundea da, hizkuntza arautzen duena.

Hedabideak

• Bongo Radio (Tanzania).

Kanpo estekak

• Kiswahili.net
• BAKITAren webgunea
• Sw-En hiztegia on-line (Kamusi Project)
• Datu etnografikoak
• Bongo Radioren webgunea
• BBCren webgunea swahiliz

• Datuak: Q7838
• Multimedia: Swahili language