Wikipedia

Apirilaren 19ko mugimendua

(«M-19» orritik birbideratua)

Apirilaren 19ko mugimendua, M-19 akronimoaz edota “El Eme”[1][2][3] laburduraz ezaguna dena, Kolonbiako hiri-gerrilla talde bat izan zen[4]. 1970eko apirilaren 19ko presidentetzarako hauteskundeetan izandako irregulartasunen ondoren sortu zen. Irregulartasun horien ondorioz Misael Pastrana Borrero Fronte Nazionaleko ofizialista izan zen irabazle, Gustavo Rojas Pinilla oposizioko hautagaiaren aurrean, eta goi-gobernuak eta alderdi tradizionalek antolatutako hauteskunde-iruzurraren ondorio izan ziren[5][6]. Mugimenduak Kolonbiako barne gatazka armatuan parte hartu zuen 1974ko urtarriletik 1990eko martxoan desmobilizatu zen arte. Erakundea hiri-gerrillan eta “iritzi kolpe” deiturikoetan espezializatu zen[7][8].

Apirilaren 19ko mugimendua
Datuak
Motagerrillari taldea
HerrialdeaKolonbia
Ideologialeft-wing nationalism (en) Itzuli eta Foco (en) Itzuli
Historia
Sorrera1970
Desagerpena1990

Mugimenduaren ideologiak nazionalismoa eta sozialismo demokratikoa ziren, eta Kolonbian demokrazia ezartzea helburu zuten. Herrialdeko beste talde batzuek ez bezala, elkarlanean aritu ziren Coordinadora Nacional Guerrillera (1984) eta Coordinadora Guerrillera Simón Bolivarrekin (1987).[9][10]

Hasieratik herriaren babesa bilatzen zuten euren ekintzekin; izan ere, hornigaiak zeramatzaten ibilgailuak erasotzen zituzten eta beraien eskualdeetako pobreen artean banatzen zituzten[11]. Robin Hood ezizenez izendatuak izatera iritsi ziren[7].

Erakundearen ekintza armatu ezagunenak ondoko hauek izan ziren: 1974an Bolivarren Ezpataren Lapurreta (zeinaren bidez ezagun egin ziren), 1979an Ipar Kantoiko Armen Lapurreta, 1980an Dominikar Errepublikako Enbaxadaren Hartzea, "El Karina"-ren hondoratzea, Aeropescaren hegazkinaren bahiketa eta Martha Nieves Ochoaren bahiketa 1981ean, 1984an Yarumalesko gudua, 1985ean Justiziaren Jauregia Hartzea, 1986an Amerikako Batailoia, 1987an Coordinadora Guerrillera Simón Bolivarren osaera eta hainbat politikari, diplomatiko, enpresari eta kazetari bahitu zituzten. Kolonbiaren historian erabakigarriak izan diren bi bake itunetan parte hartu zuten: 1984an Corintoko akordioetan eta 1990ean euren desmobilizazioa eta armak uztea eragin zuen bake-prozesuan.[12]

1990eko martxoaren 8an desmobilizatu ondoren, ezker demokratiko gisa, M-19 Aliantza Demokratikoa izenez ezaguna egin zen mugimendu politikoa sortu zuten beste batzuen artean. 1991ko Batzar Nazional Konstituziogilean indar politiko garrantzitsuenetako bat izan zen. M-19 Aliantza Demokratikoaren Mugimendua 2000ko hamarkadan desagertu zen ofizialki, bere oinarri soziala desegin zenean, kide batzuk beste mugimendu politiko batzuetara pasatzean, eta beste kasu batzuetan, talde politiko berriak sortuz.

Aurrekariak aldatu

1953ko ekainaren 13an, Gustavo Rojas Pinilla jeneralak Kolonbian XX. mendean izandako estatu-kolpe arrakastatsu bakarra eman zuen Laureano Gomezen gobernu kontserbadorearen aurka, eta estatu-kolpe horretan ez zen tiro bakar bat ere bota. Gorabehera askoren ondoren, Rojasek botereari uko egin zion 1957ko maiatzaren 10ean, eta trantsizio gobernu gisa junta militar bat ezarri zen. Alderdi politiko tradizionalek (liberalak eta kontserbadoreak) Fronte Nazionala izeneko koalizio bat sortu zuten, herrialdea astintzen zuen aldebiko indarkeriarekin amaitzeko asmoz, boterean txandakatzea eta kargu burokratikoak zati berdinetan banatzea ere bermatu nahi zuten. Uko egin ondoren, Rojasek Dominikar Errepublikara bidaiatu zuen eta bertan Rafael Leonidas Trujillo diktadorearen gobernuaren babes politikoa jaso zuen. 1962an Kolonbiara itzuli zen eta Herri Aliantza Nazionala (ANAPO) sortu zuen, Fronte Nazionalaren aurkako hauteskundeetan parte hartu ahal izan zuen mugimendu bakanetakoa izango zena.

1970ean, Rojas buruzagi herrikoi bihurtu zen, eta 1970eko apirilaren 19ko presidentetzarako hauteskundeetara aurkeztu zen, Misael Pastrana Fronte Nazionaleko hautagaiari aurre eginez. Hauteskundeak nahiko lehiatuak izan ziren, eta emaitza ofiziala 1.625.025 boto Pastranarentzat eta 1.561.468 boto Rojasengatik izan zen.[13] Horren ondorioz, Hauteskunde Gorteak 1970-1974 aldirako presidente izendatu zuen Pastrana. Hala ere, berehala agertu ziren iruzur salaketak, Carlos Augusto Noriega Gobernu Ministroak aginduta guztizko boto-zenbaketaren transmisioa eten baitzen, argudiatuz hauek informazioa Erregistroak berak baino lehenago jasotzen zuela eta datuak modu ofizialean eman arte itxaroteko eskatuz. Datu hauek hurrengo egunean iritsi ziren eta Misael Pastranari ematen zien ordura arte Rojas Pinillarentzat aurreikusten zen garaipena[14]. Rojasi, nahiz eta abokatuaren bidez eta komunikabideen aurrean botoen ustezko manipulazioa erreklamatu, etxean atxilotzeko agindua eman zioten.[15]

Historia armatua aldatu

Hasiera aldatu

Rojasen heriotzaren ostean, Aliantza Nazional Popularraren (ANAPO) zuzendaritza María Eugenia Rojasek hartu zuen. Aliantzaren alde sozialistaren, Comuneros izenez deitua hasieran eta M-19aren sortzaileek eratua, eta erakundearen alderdi eskuindarraren arteko desadostasunak hasi ziren. Ondorioz, kide batzuk kanporatu eta 1976an aliantza guztiz sozialista eratu zuten, urte batzuk aurrerago ANAPO guztiz disolbatu zen.[16]

Comuneros eta kide sortzaileak aldatu

1970eko hauteskundeetako iruzurtzat hartu zenaren ondorioz, 1971n ikasle eta ekintzaile politiko talde batek Comuneros mugimendua sortu zuen (ondorengo M-19 Mugimenduaren nukleoa), hauteskundeetako emaitzak oinarriko erakunde armatu batekin defendatzeko eta etorkizuneko hauteskunde-iruzurra eragozteko beharraren ondorioz sortuak. Bere sorrerak masen frustrazioa irudikatu nahi du. Hasierako helburua herriaren borondatea armen bidez babestea zen, hau da, Kolonbiako Estatua hauteskunde-iruzurragatik epaitzea eta parte-hartze demokratikoa bakean lortzea, "Kolonbiar erako sozialismoa" deitu zitzaiona[17]. Hainbat proiektu iraultzailetan parte hartutako kideak ere iritsi ziren. "Comuneros" izeneko aldizkaria argitaratzen hasi ziren eta lehen bilerak Bogotan eta Calin egin zituzten.[18]

M-19ak zuzendaritza nazional bat izan zuen inteligentziako eta gizarte-laneko sare nazionalak eratuz Kolonbiako hainbat eskualdetan. 1973an, lehen konferentzian, apirilaren 19ko mugimendua izena hartu zuten, Álvaro Fayad-ek proposatuta[18]. Beste batzuen artean, Jaime Bateman Cayón, El Flaco edo Pablo; Álvaro Fayad, El Turco edo David; Iván Marino Ospina, Felipe; Luis Otero Cifuentes, Carlos Toledo Plata, Augusto Lara Sánchez, Rosemberg Pabón, Guillermo Elvecio Ruiz, Gustavo Arias Londoño, Boris; Carlos Pizarro Leongómez, Germán Rojas, Raúl; María Eugenia Vasquez, La Negra; Yamel Riaño eta Miguel Ángel Proaño ziren "komuneroak".[19]

M-19ak zuzendaritza nazionala izan zuen, Kolonbiako hainbat eskualdetan inteligentziako eta gizarte-laneko sare nazionalak osatuz. 1973an, Lehen Konferentzian, Apirilaren 19ko Mugimendua izena hartu zuten, Álvaro Fayadek proposatua[18]. Komuneroen artean egon ziren, besteak beste, Jaime Bateman Cayón, El Flaco edo Pablo; Álvaro Fayad, El Turco edo David; Iván Marino Ospina, Felipe; Luis Otero Cifuentes, Carlos Toledo Plata, Augusto Lara Sánchez, Rosemberg Pabón, Guillermo Elvecio Ruiz, Gustavo Arias Londoño, Boris; Carlos Pizarro Leongómez, Germán Rojas, Raúl; María Eugenia Vasquez, La Negra; Yamel Riaño, Miguel Ángel Proaño.

Lehenengo hitzaldian "Golconda" apaiz-taldearekin lan egitetik zetozen kide batzuk batu zitzaizkien Askapenaren Teologia izenez ezagutuko zenaren orientaziopean, eta Bogotako La Mama Antzokiko esperientzia kolektiboko artistak ere bai.[20]

Sortze-etapa horretan bat egin zuten Helmer Marín Marín, Gladys López, La Chola, Vera Grabe,[18] Antonio Navarro Wolff, Carlos Duplat (Golconda eta Teatro la Mama), Isidro A. Merchan[21] (Golconda eta antzerki taldea), Nelson Osorio Marín (Los Comuneros eta Teatro la Mama); René Peñalosa, Alfonso Castro, Jorge Díaz Russi, Carlos Sánchez, Olga López J., Sergio Betarte, Armando Orozco Tovar, Jorge Armando, Rubén Carvajalino, Slendy Puentes, Humberto Ruiz, Afranio Parra, Esmeralda Vargas, Arjaid Artunduaga, Otty Patiño, Gabriel Gómez, Peggy Kielland (Partido Comunista eta Teatro la Mama), 'Mono Chocón', Jaime Bermeo, Luis Eduardo Morón, Rafael Arteaga, Luis Hernando Chara, Israel Santamaría, Andrés Almarales, Everth Bustamante García, Iván Jaramillo, Sebastián Aricapa, José Gregorio Lozano, Gerardo Quevedo, Pedro Pacho[22] eta José Cortések besteak beste.

Publizitate-kanpaina aldatu

 
1974ko urtarrilaren 19ko El Tiempo egunkariko M-19ren iragarkia

Bogotako zenbait egunkaritan atzealde beltzdun iragarkiak zabaldu zituen M-19ak, gaixotasunei loturiko esaldiez lagunduta: "Energia falta... Inaktibitatea? Itxaron", "Bizkarroiak... zizareak? Itxaron", "Gainbehera... memoriarik eza? Itxaron" edo "iritsi da", eta jarraian bi triangelu elkartuk osatzen zuten sinbolo bat eta M-19 sigla.[19]

Garai berean hasi zen zabaltzen "Revista Alternativa", Kolonbiako ezkerraren kazetaritza-proiektua, non M-19ko kide batzuek eta Mayorías de la Anapo Socialista aldizkariak parte hartu zuten.[18]

Bolivarren ezpata lapurtzea aldatu

1974ko urtarrilaren 14an, publizitate-kanpainaren ondoren, Alvaro Fayadek zuzendutako komando gerrillari batek Simon Bolivarren ezpata lapurtu zuen Bogotako erdigunean kokatutako Quinta de Bolivaren Hartzean. M-19 ideologia bolivartarreko talde matxinatu gisa ezagutarazi zuen, taldeak aldarrikapenak egin zituen sartzerakoan, eta ohar bat utzi zuen ebasketa aldarrikatuz. Egun horretan bertan Bogotako kontzejuan sartu eta erasotu zuten[23][24][25].

"Bolivar, zure ezpata borrokara itzuli da. Herriarekin, armekin, boterera." "Bolivar ez da hil. Bere ezpatak museoko armiarma sareak astindu eta gaur egungo borroketara jo du. Gure eskuetan dago orain. Eta herriaren esplotatzaileen aurka zuzentzen da orain."[oharrak 1] Movimiento 19 de Abril

M-19 Alfonso López Michelsen lehendakaritzan (1974-1978) aldatu

M-19aren lehen etapa honetan bahiketak, arma-lapurretak eta herrialdeko eskualde batzuetan gerrilla mugikorrak sortu ziren. M-19ak herrialdeko langile-mugimenduari babesa ematen zion.

José Raquel Mercadoren bahiketa eta hilketa aldatu

1976ko otsailaren 15ean, "Simon Bolivar eta Camilo Torres Restrepo" komandoek, José Raquel Mercado Kolonbiako Langileen Konfederazioko (CTC) presidentea zena bahitu zuten, aberriari eta langileriari traizio egin eta herriaren etsai izatea egotzita. 1976ko apirilaren 19an hil egin zuten eta bere gorpua Bogotako 63. kaleko 50. karrikako biribilgunean utzi zuten. Herrialdea hunkitu zuen gertaera izan zen.[26][27]

"Exekutatzeko erabakia herriaren esku utzi genuen. Jendeak kalean bai idatzi zuen; ez idatzi zuen; CTCk kartel kanpaina handia egin zuen fusilatu ez genezan; sindikatuek gaia eztabaidatu zuten; CTCko kide batzuek publikoki esan zuten Mercado exekutatu egin behar zela... Erabat inperialismora emana zegoen. Egin genion galdeketan aitortu zuen estatubatuarrentzat lan egiten zuela, txeke handiak jasotzen zituela haiengandik. Bere kontrako frogak aurkezten genituen liburuxka baten bostehun mila ale argitaratu genituen."[oharrak 2] Jaime Bateman. José Raquel Mercado-ren heriotzaren inguruko deklarazioa.[28]

Hugo Ferreira Neiraren bahiketa aldatu

1977an, Hugo Ferreira Neira ministro ohi eta Indupalmako gerentearen bahiketa gertatu zen, enpresa horretako langileek egindako grebei babesa emateko. 1977ko Lanuzte Zibiko Nazionalean askatu zuten, taldearen eskakizunak betetzean: 1700 langile inguru zuzenean kontratatzea eta haiei baldintza hobeak eskaintzea.[29][30]

M-19a Julio César Turbay-ren lehendakaritzan (1978-1982) aldatu

 
Jaime Bateman Cayón, M-19ren komandante gorena 1974-1983 bitartean

1978az geroztik, Turbayk presidente kargua hartu zuenetik, M-19ak segurtasun-estatutuari aurre egin behar izan zion, eta militante asko atxilotu, harrapatu edo torturatu egin zituzten. Julio César Turbayren gobernuan (1978-1982), konfrontazioak areagotu egin ziren operatibo militarrekin, eta M-19aren operazioak, gerra beste leku batzuetara mugituz, hainbat gertaera nabarmen gertatu ziren Jaime Bateman Cayónen komandantziapean.

Ipar kantoiko armen lapurreta aldatu

Iparraldeko kantoiko arma-lapurreta edo M-19ak Bale Urdinaren Operazio gisa izendatua. Base militar baten inguruko etxebizitza batetik, M-19 taldeko gerrillariek kalea zeharkatzen zuen 80 metro baino gehiagoko tunel bat eraiki zuten, eta Usaquénen zegoen Ipar Kantoia izeneko goarnizio militarrera iritsi ziren, Bogota iparraldeko herri batera, 1978ko abenduaren 31an. Bost mila arma baino gehiago lapurtu zituzten (Camilo Torres Restreporen fusila barne), alabaina, berehala berreskuratu ziren gehienak, Gobernuaren presioaren ondorioz[31][32]. M-19aren zati handi batek errepresio gogorra jasan zuen Indar Militarren aldetik, eta bertako kide asko espetxeratuak izan ziren.[33][34]

Dominikar Errepublikako enbaxada hartzea aldatu

1980ko otsailaren 27an, Askatasun eta Demokrazia Operazioa deiturikoa egin zuten M-19ko hamasei gerrillarik, Rosemberg Pabonen (Bat komandantea) eta Luis Otero Cifuentesen (egile intelektuala) agindupean, Dominikar Errepublikaren enbaxada hartu zuten, herrialde horretako jai nazionala ospatzeko harrera diplomatikoa egiten ari ziren bitartean. Bahituen artean hainbat herrialdetako ordezkari diplomatikoak zeuden, tartean Diego Ascencio Estatu Batuetako enbaxadorea eta Nuntzio Apostolikoa. M-19ak 320 preso politiko inguru askatzeko eskatu zuen, Ipar Kantoiko armak lapurtu eta gutxira atxilotu zituztenak. Handik egun gutxira, Uruguaiko enbaxadore Fernando Gómez Fynnek ihes egin zuen. Carmenza Cardonarekin ("la Chiqui" ezizenez ezaguna) 61 egunez negoziaketak egiten egon ondoren, bahituak askatu zituzten. Komando gerrillariak, diplomatikoak entregatu eta Kubara bidaiatu zuen.

Martha Nieves Ochoaren bahiketa eta MASekin gerra aldatu

 
Iván Marino Ospina, M-19ren komandantea 1983-1985 artean.

1981eko azaroaren 12an [35][36][37], Antioquiako Unibertsitatetik hurbil, M-19ak Martha Nieves Ochoa bahitu zuen, Fabio Ochoa Vasquez, Juan David Ochoa eta Jorge Luis Ochoaren arreba; Ochoa anaiak bezala ezagutzen ziren eta Medellingo Karteleko kideak ziren. Astebete geroago, 1981eko azaroaren 19an Carlos Lehder narkotrafikatzaile eta Medellingo Kartelaren kidea bahitzen saiatu ziren. Lehderrek, ordea, ihes egin zuen gurdi batean zeramatela[38][39]. Hilabete batzuk geroago, militarrek Medellingo Karteleko buruzagietako bati, Jorge Luis Ochoari, jakinarazi zioten M-19aren grabazioak atzeman zituztela, ustez narkotrafikatzailea bahitzeko asmoa zutela esaten zutenak. Guzti honek, Ochoaren bahiketatik hasita, mafiaren berehalako erreakzioa eragin zuen eta Muerte a Secuestradores (MAS, Bahitzaileen heriotza) izeneko armada pribatu bat bildu zuten, Pablo Escobar narkotrafikoaren kapo eta Medellingo Kartelaren burua ere tartean zela. Talde honen helburua bahiketekin erlazionatuta zegoen pertsona oro hiltzea zen. Hogehita hamar pertsona inguru bahitu zituzten, horien artean Medellingo M-19 taldeko hiru komandante: Guillermo Elvencio Ruiz, Luis Gabriel Bernal eta "Pablo Catatumbo". Azkenean, Omar Torrijosen [40][36]bitartekotzaren bidez, M-19ak Marta Ochoa askatu zuen eta MASek bahitutakoak askatu zituen. MASek hilketa sistematikoekin jarraitu zuen eta herrialdean zehar zabaldu zen, M-19a ahulduz Antioquian eta Erdi Magdalenan, batez ere M-19 taldeko zenbait kide harrapatuz. Beranduago Iván Marino Ospina (1985ean eraila) eta Pablo Escobarren arteko bake akordioak etorri omen ziren[41].

M-19a Belisario Betancurren lehendakaritzan (1982-1986) aldatu

Belisario Betancurren gobernuan (1982-1986), Jaime Bateman Cayónek, garai hartan M-19aren buruzagi nagusia zenak, Gobernuari proposatu zion Panaman bilera bat egitea gatazka konpontzeko, "Sancocho Nacional" izenez ezaguna. Baina Bateman 1983ko apirilaren 28an hil zen, hegazkin istripu batean, eta negoziazioak bertan behera geratu ziren. Orduan, amnistia bat gauzatu zen, eta liskarrek jarraitu zuten M-19aren, indar publikoen eta talde paramilitarren artean). 1984an, EPLrekin batera negoziatutako Korintoko Akordioak sinatu ziren. Garai horretan, Indar Militarren eta talde paramilitarren aurkako konfrontazio militarra areagotu zen, baita ezkerreko militanteen aurkako gerra zikina ere.

Korintoko akordioak aldatu

Carlos Pizarro Kubatik itzultzean, Mendebaldeko Frontearen (Cauca, Valle del Cauca) ardura hartu zuen. M-19ak gerrilla batasuna bilatzen zuen eta Coordinadora Nacional Guerrillera osatu zuen ELNrekin, EPLrekin, Quintin Lame Mugimendu Armatuarekin eta Ricardo Franco Komandoarekin (FARC-EPen disidentzia). Bukaramangan (Santander) Carlos Toledo Plata hil ondoren, M-19ak Yumbo (Valle del Cauca) hartu zuen. Korintora bidean Carlos Pizarroren aurkako atentatua izan zen arren, elkarrizketei berriro ekin zitzaien, eta 1984ko abuztuan Korintoko Akordioak (Kauka) sinatu ziren. Aldi berean, akordioak sinatu ziren Hobon (Huila), EPLrekin Medellinen eta FARC-EPekin Uriben (Meta). Akordio horietan su-eten bat eta gerrilla taldea desmobilizatzeko elkarrizketekin jarraitzea proposatu zen. Hala ere, akordioen aurkako sektoreek, bai gobernuan, bai armadan eta bai gerrillan, elkarrizketak saboteatu zituzten. [42]

Yarumalesko bataila aldatu

1984ko abendua eta 1985eko urtarrila bitartean, Yarumaleseko gudua eman zen Armada Nazionalaren Operación Garfio-ren baita. Kolonbiako lurraldean gertatu den batailarik luzeena izan zen (Palonegroko guduak, Mila egunetako Guduan, liberalen eta kontserbadoreen artean, bi aste iraun zuen). M-19ak Askatasunaren Kanpamentuaren aurkako erasoari eutsi zion eta Korinton (Cauca) zuen posizioa defendatzea eta mantentzea lortu zuen Carlos Pizarroren zuzendaritzapean. Taldeak, Kolonbia Zutik Kanpaina-ren zati izendatu zuen gudu hau[43].

Kolonbia zutikako Kanpaina eta Bogotako hego-ekialdeko sarraskia aldatu

1985ean Kolonbia Zutik Kanpaina aurkeztu zen, Korintoko akordioak hautsi zirenean[44]. Otsailaren 13tik 17ra, Bakearen eta Demokraziaren Kongresua egin zen Los Roblesen (Cauca), eta bertan beste erakunde gerrillari eta politiko batzuek parte hartu zuten. Martxoaren 5erako, M-19aren Bakerako Hiri Kanpamentu Herrikoien instalazio publikoa hasiko da Cali, Bogota, Medellin, Zipaquirá, Barranquilla eta Bukaramangan. 1985eko martxoaren 15ean "bakearen eta demokraziaren aurkako bidegabekeria" martxa egin zen Bogotan, M-19ak deituta[45]. Apirilean, M-19aren urteurrenean, hiriak militarizatu ziren. Maiatzaren 23an, Antonio Navarroren aurkako atentatua gertatu zen, eta ekainean, la Toma de Génova (Kindio)[46] azaldu zen. Ivan Marino Ospinaren heriotza abuztuaren 28an gertatu zen Calin[47]; irailean berriz, Camila Michelsen bahitu zuten, bere aurreztaileei[48] iruzur egin zien Gran Colombiano taldeko Jaime Michelsen Uribe bankariaren alaba.

1985eko irailaren 30ean Bogotako hego-ekialdean M-19ko komando batek esne kamioi bat lapurtu zuen eta bertako edukia herritarren artean banatu zuen. Berehala gerturatu zen ejerzito eta polizia bertara eta lapurretan parte hartu zuten 10 militanteak eta inguruan zegoen zibil bat hil zituzten. 1997an Giza Eskubideen Batzorde Interamerikarrak (CIDH) hauek exekuzio estrajudizialak izan ziren ebatzi zuen[49][50][51].

1985eko urrian Rafael Samudio Molina jenerala hiltzen saiatu ziren, Armeniako Cisneros Batailoiari eraso egin zioten eta liskarrak izan ziren Valle del Caucan, Caucan eta Toliman[52].

Justizia Jauregiaren hartzea aldatu

1985eko azaroaren 6an eta 7an, M-19ak Justizia Jauregia hartu zuen, eta oraindik ere Kolonbiako iritzi publikoak banatuta jarraitzen du ekintzaren arrazoien eta helburuen inguruan eta hildako eta desagertuen gaineko erantzukizunaren inguruan. Operación Antonio Nariño por los Derechos del Hombre izenez deitua, Andrés Almarales eta Luis Otero Cifuentesen agindupean zeuden 35 gerrillarik osatutako M-19aren 'Ivan Marino Ospina' komandok armekin okupatu eta bahituak hartu zituen Justizia Jauregian, Bogota erdiguneko Bolibar Plazan. Presidentea epaiketa politikora deitu zezatela eskatzen zuen, 1984an Korintoko Akordioak ez betetzeagatik[53]. Indar Militarrek azkar erreakzionatzen zuten "Tricolor 83 Defentsa Plan Nazionalarekin"eta 8 blindatu arin, EE-09 kaskabilo eta Polizia Nazionalaren operazio berezietako komandoa (COPES) erabili zituzten jauregiaren kontrola berreskuratzeko[54]. Jauregiaren hartzeak eta berreskuratzeak 94 hildako eragin zituen, tartean, Justizia Auzitegi Goreneko 11 magistratu, Armada Nazionalaren eta M-19aren su gurutzatuaren ondorioz[55][56]. Gertaerak erabat argitu gabe jarraitzen du.[57] Duela gutxi egiaztatu izan da eraikinetik bizirik atera ziren zibilak torturatu, exekutatu eta desagertu zituela Armada Nazionalak[58][59]. Gertaera horien ondorioz, ofizial eta ofizialorde batzuek epaiketak izan dituzte, besteak beste Alfonso Plazas Vega koronelak (2015ean absolbitua) eta Jesús Armando Arias Cabrales jeneralak (2011n 35 urteko espetxealdira kondenatua, 2019an berretsi zen[60] eta 2020an aske geratu zen Bakerako Epaimahai Berezian sartzean[61]).

Giza Eskubideen Gorte Interamerikarrak Kolonbiako Estatua erantzule izendatu zuen 2014an, "Giza eskubideen urraketa batzuengatik".[62][63] Gerrillarien aldetik Clara Helena Encisok bizirik irtetea lortu zuen[64]. Irma Franco, berriz, irten zen baina desagertua izan zen[65]. Alfonso Jacquin eta Andrés Almarales bizirik atera ziren eta exekutatuak izan ziren eta Almarales jauregian aurkitu zuten[66]. Jhon Jairo Velasquezek (Popeye) eta Carlos Castañok egindako adierazpenen arabera, ustez Pablo Escobarrek 2 milioi dolarrekin finantzatu zuen hartualdia[67]. 2020an, Egiaren Batzordearen aurrean M-19ko militante ohiek aitortu zuten hartzea akatsa izan zela, baina hala ere Escobarrek ez zuela inola ere finantzatu; helburu politikoak zituen operatiboa izan zela gerra testuinguru batean, taldearen egoera ekonomikoagatik eta MASekin zuten gerragatik (Medellingo kartela).[68]

Justizia Jauregiaren hartzearen ondoren[69], Armazainen Tragedia gertatu zen eta baita Ricardo Lara Paradaren (ELNko komandante ohia) eta Oscar William Calvoren (EPLko komandante politikoa) hilketak ere[70]. Ricardo Franco Frente Sur Komandoak (FARC-EPko disidentzia) Tacueidoko Masakrea (Cauca) burutu zuen, eta horren ondoren, erakunde hori Coordinadora Nacional Guerrilleratik kanporatu zuten, eta CRFrekin zituen harremanak behin betiko eten ziren.

Amerikako batailoia aldatu

1985. urtearen amaieran eta 1986. urtean zehar, Justizia-Jauregia hartzeko huts egitearen ondoren; Carlos Toledo Plata eta Ivan Marino Ospina komandanteen heriotzaren ondoren; eta Ricardo Franco Frente-Sur komandoarekin liskarrak izan ondoren, herrialdearen mendebaldean (Cauca eta Valle del Cauca) Amerika Batailoia sortu zen. Batailoia 500 bat gizonek osatzen zuten: Kolonbiako M-19ko eta Quintín Lame Mugimendu Armatukoak, Ekuadorko Alfaro Vivekoak eta Peruko Tupac Amaru Mugimendu Iraultzailekoak. Herri milizien laguntzarekin Cali hiria hartzeko helburua zuen. Amerika Batailoia Carlos Pizarro eta Gustavo Arias Londoñok gidatu zuten[71][72][73].

1986ko otsailean paramilitarrek Augusto Lara Sánchez M-19aren ordezkari politikoa bahitu eta hil zuten[74].

 
Alvaro Fayad, M-19ren komandantea 1985-1986 artean.

Álvaro Fayad eta Gustavo Arias Londoñoren heriotzak aldatu

1986ko martxoaren 13an Alvaro Fayad Kolonbiako Polizia Nazionalak Bogotako Quinta Paredes auzoan egindako operazio batean hil zuten. Bertan, Cristina Martá ere hil zuten, Raul Rosero Polo konpositorearen emaztea, haurdun zegoela, eta 8 urteko semea baino ez zen bizirik atera[75][76]. 1986ko uztailaren 24an Gustavo Arias Londoño ('Boris') hil zuten Andesen (Antioquia), Kolonbiako Polizia Nazionalak atxilotu zuenean Coordinadora Nacional Guerrillerako komandanteen bilera batera zihoala[77][78]. 1986ko maiatzean M-19ak Estatu Batuetako enbaxadari eta Bogotako Coca-Colaren instalazioei eraso zien. Eta ekainean, Jaime Castro gobernu ministroaren aurkako atentatua egin zuen[79].

M-19 Virgilio Barcoren lehendakaritzan (1986-1990) aldatu

1986ko abuztuaren 7an, M-19ak Nemokonen (Cundinamarca) eta Belalcazar (Cauca) hartzea egin zituen[80], eta 1987an Juan Agustín Agualongoren gorpuzkiak lapurtu zituen, Espainiako koroari leial zitzaion heroia, independentisten aurka borrokatu zuten milizien liderra. Bere hondakinak 1990ean itzuli ziren[81].

Coordinadora Nacional Guerrillera eta Coordinadora Guerrillera Simón Bolivar aldatu

80ko hamarkadan, M-19ak Coordinadora Nacional Guerrillera (CNG) osatu zuen, M-19aren eta une hartako gerrilla komunisten arteko koalizio gerrillaria (FARC-EP salbu), Ricardo Franco Frente Sur Komandoarekin (Tacueyóko sarraskiaren ondoren kanporatuak) eta Quintin Lame Mugimendu Armatuarekin elkartuta. 1987an talde hori berregituratu egin zen, M-19ak eta FARC-EPko ordezkari Alfonso Canok Sumapazen egindako bilera baten ondoren, eta Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak-Herriaren Armada (FARC-EP), Askapenerako Herri Armada (EPL), Langileen Alderdi Iraultzailea (PRT) eta Askapen Nazionalerako Armada - Kamilista Batasuna (UC-ELN) batu ziren bertara eta Coordinadora Guerrillera Simón Bolivar izena hartu zuen. Erakunde horren helburua gobernuarekin hasitako bake-negoziazioetan fronte bateratu bat aurkeztea eta ekintza armatu bateratuak egitea zen.[82]

Álvaro Gómez Hurtadoren bahiketa aldatu

1988ko maiatzaren 29an, Alvaro Gomez Hurtado buruzagi kontserbadorea Bogotan bahitu zuen M-19ak. Orduan, M-19aren estrategia aldatu egin zen, eta 'Oligarkiari gerra, Indar Armatuei bakea eta Nazioari bizitza'[83] proposatu zen. Askatzearen truke, bake-elkarrizketa berriak eta Batzar Nazional Konstituziogilea ezartzea eskatu zuen taldeak. 53 egun iraun zuen gatibualdian zehar Gomezek gutunak trukatu zituen Carlos Pizarro komandantearekin[84].

Bake prozesua eta akordioa aldatu

Bake negoziazioak Virgilio Barco presidentearen agintaldian aurreratu ziren, Rafael Pardo Lehendakaritzako Bake Kontseilaria gobernuaren ordezkari moduan eta Carlos Pizarro Leongomez, German Rojas, Marcos Chalita eta Antonio Navarroren artean. Horren aurrekariak 1984ko Korintoko Akordioak izan ziren. Gizarte zibilaren eta eliza katolikoaren parte-hartzea izan zuten. Cauca, Tolima eta Magdalena Media bezalako eskualdeetan foroak egin zituzten[85]. Analisi eta Hitzarmen Mahaiak eratu ziren, bi aldeek adostuta, eta 1989ko apirila eta urria bitartean parte hartu zuten M-19 taldeko gerrillariek, gobernuko ordezkariek, alderdi liberalek eta kontserbatzaileek, gremioek, sindikatuek, unibertsitateek eta gizarte- eta herri-erakundeek, eta Elizak, prozesuaren tutore moral gisa. 1989an, negoziazioen erdian, Bogotan Afranio Parra hil zuen Polizia Nazionalak, beste militante batzuekin batera. 14 hilabeteko prozesu gogor hau 1989ko urtarrilean hasi zen eta 1990eko martxoaren 9an bake akordioa sinatu zenean amaitu zen[86]. Kolonbian desmobilizatu eta parte-hartze politikoa lortu zuen lehen taldea izan zen[87][88]. Desmobilizatzeko erabakia MAQL, EPL, CRS eta ELNko sektore batzuk jarraitu zuten[89][90].

Bake-akordioa aldatu

Bake-akordioak 10 puntu zituen horietatik 7 izaera politikokoak. Akordio honen bidez 1989ko 77 Legearekin indultua eman zitzaien M-19ko kideei[91][92], eta 1991ko Batzar Nazional Konstituziogilean parte hartzeko aukera eman zitzaien eta, honela, konstituzioa aldatzeko; izan ere, ordura arte ez zuen bermatzen bi alderdi tradizionalak ez diren beste alderdi politiko batzuk sortzea eta garatzea, eta gutxiengoei ez zien ordezkaritza-lekurik ematen. Internazional Sozialistak prozesuaren eta bake akordioaren bermatzaile eta lekuko gisa parte hartu zuen[93][94]. 1992ko uztailean 1992ko 7 Legea onartu zen, M-19ari indultua eta amnistia ematen zioena, garai hartan senatari zen Álvaro Uriberen ponentzia.[95]

Akordioaren 10 puntuak hauek izan ziren:

  • Bizitza zibilean sartzea.
  • Bake-barruti berezia.
  • Bakerako Funts Nazionala.
  • Hauteskunde-erreforma.
  • Justiziaren erreforma.
  • Estupefazienteei buruzko gobernuz kanpoko batzorde akademikoa
  • Bakearen eta Demokraziaren aldeko Itun Politikoarekin zerikusia duten beste gai batzuk.
  • Desmobilizatzea eta armak uztea. Berme juridikoak eta ekoizpen- eta gizarteratze-programak.
  • Jarraipen Batzordea.
  • Segurtasun-plana.

Desmobilizazioa eta gizarteratzea aldatu

1990eko martxoaren 11ko bozketa orokorretarako boto-paperetan aukera bat sartuz konstituzio-aldaketa baimentzen duen herri-kontsulta bat egiteari uko egin zionez gobernuak, gizarte-mugimenduek eta ikasleek, bereziki unibertsitate publikoetakoek, nazio-mailako mugimendu bat egitea erabaki zuten, biztanleek "zazpigarren boto-paper" bat izan zezaten, babes handia bildu zuena. Gobernuak Batzar Nazional Konstituziogilea osatu zuen.[96]

1990eko martxoaren 8an armak utzi zituzten Santo Domingoko (Cauca) kanpamentuan, Carlos Pizarro komandante nagusia buru zutela, erretiroan zeuden zenbait militarren zaintzapean. Militar horiek Internazional Sozialistak izendatu zituen, baita Ekuador, Peru eta Boliviako gobernuetako ordezkariak ere. Martxoaren 9an ekitaldi ofiziala izan zen Caloton (Cauca), Hegoaldeko Frontea desmobilizatu egin zen Suazan[96] eta egun horretako arratsaldean, Virgilio Barco presidentearen eta Carlos Pizarroren arteko desmobilizazioaren sinadura eman zen, M-19 Aliantza Demokratikoa izenarekin ezagutu zen talde politiko bihurtzeko[97].

M-19aren armak lingoteetan urtu ziren, gauzatu ez den monumentu bat egiteko[98]. M-19 ko zenbait borrokalari ohi eta beste talde gerrillari batzuk Unibertsitate Pedagogiko Nazionalak gaitu zituen 1991 eta 1996 artean.[85][99][100] M-19ari buruzko bilduma historikoa Bakerako Dokumentazio eta Kultura Zentroan dago.

Carlos Pizarroren erailketa aldatu

Carlos Pizarro M-19 Aliantza Demokratikoa alderdi politikoaren Kolonbiako Presidentetzarako hautagaiaren hilketa 1990eko apirilaren 26an gertatu zen Bogotan, Kolonbian 10:00etan (UTC-5). Pizarrori tiro egin zioten kopetan, Barranquillara zihoan hegazkin batean zihoala. Antza denez, sikarioek Estatuko zerbitzu sekretuarekin (DAS) konplizitatean lan egiten zuten (batzuek uste dute haren agindupean zeudela).

Carlos Pizarroren erailketaren ondoren, Antonio Navarro Wolff aurkeztu zen haren ordez Kolonbiako presidentetzarako hautagai moduan. Hirugarren tokia lortu zuen bozketetan, Cesar Gaviria Trujillo presidente hautatuaren eta Alvaro Gomez Hurtadoren atzetik, 739.320 botorekin, eta Rodrigo Lloreda alderdi kontserbadoreko hautagaia gainditu zuen.

Ideologia eta antolaketa aldatu

Ideologia aldatu

M-19aren ezaugarria ideologia nazionalista eta bolivartarra izan zen (sinbolismoan Bolivarren ezpatarekin islatua), «antioligarkiko» eta «antiinperialista»[101] gisa definitu zen (bere garaiko beste mugimendu batzuekiko elkartasun-ekintzekin) eta sozialismo demokratikoaren alde egiten zuten masa-mobilizazioekin (herrialdeko langile- eta ikasle-mugimenduei laguntzen).[102]

Haien helburua Kolonbian benetako demokrazia parte-hartzailea ezartzea izan zen, horretarako herrialdeko hainbat sektore politiko bildu zituzten. 'Sancocho Nacional' elkarrizketa nazionala proposatu zuten, bere militantziaren eta gizarte-oinarriaren artean komuna izan zen 'afektuen katea'.[103] Ideologia honetako hainbat postulatu gordetzen dira 1991ko Konstituzio politikoan eta hainbat militante ohien artean, hala nola Vera Grabe, Gustavo Petro (politikari ospetsua) eta Antonio Navarro, estatuan kargu politiko garrantzitsuak izan zituztenak.[104]

Antolaketa aldatu

M-19 talde gerrillaria erakunde politiko-militar gisa definitzen zen, koadrozko barne-egitura zentralizatua, bertikala eta zatikatua zuena. Ofizial terminoa VI. Konferentzian (1978ko martxoa) lortu zuen, eta bertan militante guztiak ofizial bihurtu ziren, edozein operatibo egiteko eta landa-eremura joateko prest zeuden neurrian.

Denborarekin, egitura mugikorrak izan zituzten, hiriguneen eta landa-eremuen artean mugitu behar zelako, komando politikoak sortu behar zirelako, preso politiko ohien legezko komando bat eratu zelako, etika militarreko kode bat jarri zelako, eta emakumeak Indar Militarrean sartu zirelako. Jarraitzaileen komandoek operazio armatu eta propagandistiko batzuetan parte hartzen zuten. Bazeuden baita ere kolaboratzaileak, antolakuntzari laguntzen ziotenak baina antolakuntzaren parte ez zirenak. Kolonbiako eskualdeetan inteligentzia eta lan sozialeko sareez arduratzen diren Milizia Bolivartarrek ere parte hartu zuten M-19aren hiri-zatian[105][106].

M-19aren barne-antolaketa
Egitura Ezaugarriak
M-19ren Goi Mailako Komando edo Zuzendaritza Nazionala Estatu mailako komandante buruak
Goi-mailako ofizialak 4 eskualdeetako komandanteak
Ofizial nagusiak Zutabeetako buruak, lehen, bigarren eta ofizial ofizialez osatuak
Lehen ofizialak Zutabeetako buruak
Bigarren ofizialak Oinarrizko komandoetako buruak
Ofizialak Oinarrizko komandoetako kideak eta militanteak (3-5 kide)

M-19a Hegoaldeko Frenteetan (Caquetá, Huila eta Tolima), Mendebaldeko Fronteetan (Cauca eta Valle del Cauca) eta 8 eskualdetan ere antolatu zen, hala nola Bogotako Eskualdean, Cafeko Eskualdean (Quindío), Ekialdeko Eskualdean (Santander eta Cesar). Nazioarteko Harremanetarako Idazkaritza bat zuten, Nazioarteko Buletina argitaratzen zuena.[107][18]

M-19aren Zuzendaritza Nazionala edo M-19aren Goi Mailako Komandoa aldatu

M-19aren Zuzendaritza Nazionala edo Goi-mailako Komandoa honako hauek osatzen zuten:

Komandante buruak aldatu

  • Jaime Bateman Cayón, ezizenez Flaco edo Pablo, M-19ko bozeramaile, komandante burua eta finantzen administratzailea 1974tik 1983an hil zen arte.[108]
  • Ivan Marino Ospina, komandante militarra eta finantza-maneiua. Jaime Bateman hil ondoren komandante buru izan zen 1983tik 1985eko Bederatzigarren Konferentziara arte, hil baino lehentxeago.[109]
  • Álvaro Fayad, ezizenez Turco, komandante politikoa, finantzen administratzailea eta bozeramailea. Ivan Marino Ospinaren ondorengo komandante buru izendatu zuten 1985etik 1986an hil zen arte.[110]
  • Carlos Pizarro Leongómez, komandante politikoa, finantza administratzailea eta bozeramailea. Álvaro Fayad hil ondoren komandante buru izan zen 1986tik 1990ean hil zen arte.[111]

M-19ren beste kide garrantzitsu batzuk aldatu

  • Antonio Navarro Wolff, komandante politikoa, senataria, presidentegaia eta Pastoko alkatea izan zen, baita Asanblea Nazionaleko ko-presidentea ere.[112]
  • Luis Otero Cifuentes, Lucho Comandante Militar ezizenez ezaguna. Dominikar Errepublikaren enbaxada hartzeko asmoa izan zuen, eta Justizia Jauregiaren Hartzean hil zen. [112]
  • Andrés Almarales, komandante politiko eta bozeramailea. Justizia Jauregiaren Hartzean hil zen.[113]
  • Gustavo Arias Londoño, Boris ezizenez ezaguna. Bigarren komandante agintean, Álvaro Fayad hil ondoren, eraila izan zen.[114]
  • Israel Santamaria, ezizenez Sergio, fundatzaileetako, borrokan hil zen Antioquian.[115]
  • Vera Grabe Fundatzailea, senataria eta Elkarrizketa Nazionalerako Komandoko kidea izan zen.
  • Alfonso Jacquin, komandante militarra, Justizia Jauregiaren Hartzean hil zen.[116]
  • Carlos Toledo Plata, komandante politikoa, medikua, Bukaramanga-en eraila.[117]
  • María Eugenia Vasquez, La negra ezizenez ezaguna, fundatzaileetako bat, Dominikar Errepublikako enbaxadaren hartzean parte hartu zuen.[118][119]
  • Guillermo Elvencio Ruiz militanteak Justizia Jauregia Hartzean parte hartu zuen. [120]
  • Augusto Lara Sánchez, El ciego ezizenez ezaguna, fundatzailea, kazetaria eta Bogotan eraildako Komando Politikoko kidea.[121]
  • Afranio Parra, Jaguar ezizenez ezaguna, militantea eta sortzailea, milizia bolibartarren buruzagia, bakea sinatu aurretik hil zutena.[122]
  • Carmenza Cardona Londoño,  La Chiqui ezizenez ezaguna, militantea, Dominikar Errepublikako enbaxadaren hartzean bozeramailea, Chocó-n izandako borroketan hil zen.[123]
  • Gladys López Jiménez, ezizenez María Fernanda, Zuzendaritza Nazionaleko sortzailea eta kidea, borrokan hil zen Florentziako Héroes Konpainiako kide zela.[124]
  • Germán Rojas Niño, ezizenez Raulito, militante politikoa eta Asanblada Nazionaleko kidea Konstituzioan.[125]
  • Otty Patiño, ezizenez Alejandro, militantea eta M-19ko ordezkaria.
  • Gustavo Petro, ezizenez Aureliano. M-19 alderdiko militante politikoa Bogotako alkatea eta presidentegaia izan zen. Gaur egun, senataria eta Kolonbia Humanitarioko agintaria da.[126]
  • Rosemberg Pabón alias Comandante Uno, Dominikar Errepublikaren enbaxada hartu zuen. Yumbo-ko alkatea izan zen.
  • Everth Bustamante, militantea. Zentro Demokratikoa alderdiko senataria izan da.[114]

M-19-ko Konferentziak aldatu

Datak Konferentziak
1973 Lehen Konferentzia, Comuneros izatetik Apirilaren 19ko Mugimendura izatera.
1974ko urtarrila M-19aren adierazpen politikoa
1974-1976 Bigarren, hirugarren eta laugarren Konferentziak Klandestinitatean.
1977ko otsaila M-19aren bosgarren Konferentzia
1978ko martxoa M-19aren seigarren Konferentzia
1979ko ekaina M-19aren zazpigarren Konferentzia
1982 Zortzigarren Konferentzia
1985eko otsaila M-19 "Demokraziaren Kongresuaren" bederatzigarren Konferentzia
1988 M-19aren komandantziaren bilera, «Helburu bakarra: demokrazia, etsai bakarra: oligarkia, bandera bakarra: bakea»
1889ko urria M-19aren hamargarren Konferentzia

Komunikazioak aldatu

M-19ak Oiga hermano izeneko komunikazio-agentzia bat izan zuen, mugimendu politikoaren buletin, komunikazio ofizial eta prentsa idatziaz arduratzen zen[131]. «RTV-Venceremos” izeneko hainbat interferentzia egin zituzten irrati eta telebistan, Macondo Irratia izeneko irrati katel bat sortzeaz gain.[132][133]

Nazioarteko harremanak aldatu

M-19ak Nazioarteko Harremanetarako idazkari bat izan zuen, eta harremanak izan zituen Kuba eta Libiako gobernuekin, esaterako, eta horiek entrenamendua eskaini zieten bere kideei. Harremana zuen Nikaraguako Nazio Askapenerako Fronte Sandinistarekin[134],  Uruguaiko Nazio Askapenerako Mugimendua-Tupamarosekin»[135],  Peruko Tupac Amaru Mugimendu Iraultzailearekin[136] eta Ekuadorreko Alfaro Vive ¡Carajo!-rekin.  Talde hauekin borrokalariak elkatrukatzen zituen, ekitaldi politikoetan eta ekintza koordinatuetan parte hartu zuen. Gainera, Palestinaren independentziaren eta hirugarren munduko beste kausa batzuen alde egin zuen.[137][138]

Aliantza Demokratikoa M-19 aldatu

 
Kolonbiako Museo Nazionalean aurkitu dezakegun AD M-19ko bandera

Batzar Nazional Konstituziogilea eta M-19 Aliantza Demokratikoa Alderdiaren jarduera legegilea aldatu

Cesar Gaviriaren gobernuan (1990-1994) Asanblea Nazional Konstituziogileko hauteskundeetara aurkeztu ziren eta M-19 Aliantza Demokratikoa Alderdiak 19 aurli lortu zituen barruti berezian, 1991ko Konstituzioa idazteko asmoz deitutako Batzarrerako postu kopuru handiena lortuz.

Antonio Navarro Batzarreko ko-lehendakari izateko aukeratu zuten, Álvaro Gómez Hurtado eta Horacio Serparekin batera, eta, ondorioz, 1991ko uztailaren 4an Bogotan aldarrikatutako Konstituzioa sinatu zuen. Batzar Nazional Konstituziogilean parte hartu ondoren, Cesar Gaviria presidenteak Navarro Osasun ministro izendatu zuen. Pasto hiriko alkate, Ganberako ordezkari, gobernadore eta senatari ere izan zen.

1991ko hauteskundeetan, Asanblea Nazional Konstituziogilea desegin ondoren, M-19ak 9 senatari eta 12 ordezkari izango zituen. 1994ko hauteskundeetan, M-19ak inskribatu zituen 12 zerrendek ez zuten lortuko senatuan aulki bat lortzeko behar zen boto kopurua, eta 1998rako bozketetan ozta-ozta gainditu zituen 30.000 botoak, eta Germán Rojas Niño izan zen bere azken presidentegaia.

"Opcion Centro" alderdia eta "Polo Democratico Alternativo" aliantza aldatu

M-19ak formalki mugimendu politiko gisa existitzeari utzi zion. Bere kide ohietako batzuk "Polo Democratico Alternativo" izeneko ezkerreko koalizioan sartu ziren, eta beste batzuek "Opcion Centro" alderdia osatu zuten, gaur egun "Alianza Verde" izenez ezaguna dena[139]. 2010ean Gustavo Petro senatariak barne-kontsultan Carlos Gaviria magistratu ohia garaitu eta presidentetzarako hauteskundeetara aurkeztu zen, eta laugarren postuan geratu zen lehen itzulian. Antonio Navarro "Polo Democratico Alternativo"-ko parte izan zen, eta gero "Alianza Verde" alderdiarekin jarraitu zuen.

Mugimendu Aurrerakoiak eta Giza Kolonbia aldatu

Gustavo Petrok "Polo Democratico Alternativo" aliantzari uko egin zion 2011n, Carlos Gaviria Díaz presidentea berrautatzeagatik, eta urte horretako urrian Bogotako alkate izendatua izan zen Mugimendu Aurrerakoiagatik. 2018an, Gustavo Petro bigarren izan zen presidentetzarako hauteskundeetan, lehen eta bigarren itzulietan. Herrialdeko historian ezkerreko hautagai batek inoiz izan duen emaitzarik onena izan zuen Colombia Humana mugimenduaren izenean. Senatu eta ordezkarien ganberan postu batzuk lortu zituen, eta, gaur egun, Pacto Histórico por Colombian parte hartzen du 2022ko hauteskundeetarako.

Mugimendu horretakoa da Maria Jose Pizarro ganberako ordezkaria ere, Carlos Pizarro M-19ko azken komandantearen alaba.

Desadostasun armatuak aldatu

Desmobilizatu ondoren M-19ko kide gutxi batzuek traiziotzat hartu zuten ekintza hori eta borroka armatuarekin jarraitzea erabaki zuten; beste batzuek, berriz, FARC-EP eta ELN gerrillekin bat egin zuten, Jaime Bateman Cayón mugimendua, adibidez, 90eko hamarkadaren erdialdean aktibo zen oraindik Cauca, Valle del Cauca, Quindío eta Risaraldan.[140][141]

Talde armatu batzuek M-19aren oinordeko legitimoak izatea aldarrikatu zuten izen desberdinekin, eta atentatuak eta ekintza subertsiboak egin zituzten, hala nola kaputxadunak, molotov bonbak, patatak, bonbak eta elementu sendoak jaurtiz ESMADeko eskuadroiei aurre egitean. Kolonbiako unibertsitate publiko batzuetan daudela uste da.[142] 

M-19 Kolonbiako kulturan aldatu

“Iraultza herriarentzat egiten da, horregatik iraultza nazionalizatu behar dugu, Kolonbiaren oinpean jarri, pachanga zaporea eman, banbuekin, vallenatoekin eta cumbiekin egin, ereserki nazionala abestuz.”[oharrak 3]


Jaime Bateman Cayón

Fronte Nazionalaren garaian jaiotako apirilaren 19ko mugimendu gerrillaria garai hartako hainbat mugimendu alternatibo eta kontestatarioren garaikidea izan zen[143], eta horietako batzuekin erlazionatu zen, hala nola Bogotako La Mama Antzokiarekin edo "La Revista Alternativa"-rekin. Gainera, Kolonbiako graffiti politikoen bultzatzaileetako bat izan zela kontsideratzen da, Kolonbiako hainbat hiritako "pintaden" bidez. Jaime Batemanek iraultza nazionalizatzeko ideia proposatu zuen. Bestalde, "Los Betos" taldearen "la Ley del Embudo" abestia proposatu omen zuen M-19aren ereserki gisa[144].

Filmografia aldatu

  • La toma de la Embajada (2000), Dominikar Errepublikako Enbaxada Hartzeari buruzko Ciro Duranen filma.
  • Pizarro (2015), Simón Hernández eta María José Pizarroren dokumentala, La Popular y Señal Colombiak egina[145].
  • Antes del fuego (2015), Justizia Jauregia hartu aurreko egunak kontatzen ditu.
  • 28 horas bajo fuego, Adriana Villamarín eta Juan Antonio Vanegas Mejíaren dokumentala, Justizia Jauregiaren hartualdiari buruzkoa[146].
  • Siempreviva, (2015) Miguel Torresen antzezlanean oinarritutako filmak, 1994an estreinatua, Justizia Jauregiaren hartzea kontatzen du biktimen ikuspegitik.
  • Los fantasmas de Yarumales (2016), Pacifistak 1985. urtean Yarumalesko Batailari buruz egindako dokumentala. [147]
  • La Toma Miguel Salazarren dokumentalak Justizia Jauregiaren hartzea kontatzen du, hori gertatu eta 26 urtera.
  • Netflixek ekoitzitako Narcos telesaileko 4. atalean, narratzaileak dio Pablo Escobar izan zela Justizia Jauregiaren hartzea zuzendu zuena, narkotrafikoari buruzko espedienteak erretzeko.
  • Escobar, el patrón del mal telesailean, M-19 aipatzen du, eta seriean MR20 gisa izendatzen da, eta AD M-19 Mugimendu Bolivartar gisa ere aipatzen da.
  • El General Naranjo telesaileko 1. denboraldiko 13. edizioan, Justizia Jauregia Hartzearen fikziozko irudikapen bat erakusten da, seriean G-31 izendatua izan dena.

Oharrak aldatu

  1. ↑ "Bolívar, tu espada vuelve a la lucha. Con el pueblo, con las armas, al poder" "Bolívar no ha muerto. Su espada rompe las telarañas del museo y se lanza a los combates del presente. Pasa a nuestras manos. Y apunta ahora contra los explotadores del pueblo".
  2. ↑ "La decisión de ajusticiarlo la sometimos al veredicto popular. La gente escribió en las calles sí; escribió no; la CTC hizo una gran campaña de carteles para que no lo fusiláramos; los sindicatos discutieron el asunto; algunos miembros de la CTC dijeron incluso, públicamente, que a Mercado había que ajusticiarlo... Él estaba entregado totalmente al imperialismo. En el interrogatorio que le hicimos reconoció que trabajaba para los norteamericanos, que recibía de ellos cuantiosos cheques. Nosotros editamos quinientos mil ejemplares de un folleto en el que presentábamos las pruebas en su contra."
  3. ↑ “Y la revolución se hace para el pueblo, por eso tenemos que nacionalizar la revolución, ponerla bajo los pies de Colombia, darle sabor a pachanga, hacerla con bambucos, vallenatos y cumbias, hacerla cantando el Himno Nacional”

Bibliografia aldatu

  • Beccasino, Angel (1989) M-19 El heavy metal latinoamericano. Fondo Editorial Santo Domingo.
  • Behar, Olga (1985). Las guerras de la paz. Bogotá, Planeta. ISBN 9789586141932.
  • Cabezas Guerrero, Alejandro (2020). Tomad y bebed. Crónicas de militancia. Editorial El Búho. ISBN 978-958-52181-4-7
  • Castañeda, Jorge (1995). La utopía desarmada. Bogotá: Ediciones Tercer Mundo. ISBN 9789682706639.
  • Correa Correa, Alejandro. (2019). Anecdotario de mis guerras. Editorial El Búho. ISBN 958-9482-94-5
  • Delgado, Álvaro Fayad; Ávila, Dalia Ruiz (2008). Plenilunio del M-19: Álvaro Fayad ante el tribunal del Consejo de Guerra. Ediciones Navarra. ISBN 978-970-92991-8-2
  • Lara Salive, Patricia (1982). Siembra vientos y recogerás tempestades. Barcelona, Fontamara. ISBN 9789584241375.
  • Jaramillo Panneso, Jaime y Riaño, José Yamel (2006). La espada de Bolívar: el M-19 narrado. ITM ISBN 9789589782309
  • Medellín Pérez, Iris Alejandra (2018) La gente del sancocho nacional: experiencias de la militancia barrial del M-19 en Bogotá, 1974-1990 ISBN 9587840704
  • Morris, Hollman (2001). Operación ballena azul: las armas del Cantón Norte ISBN 9582812303
  • Ortiz Vidales, Darío. Otro encuentro con la historia, Pijao Editores. Ibagué, 1991
  • Pardo, Rafael (2020). 9 de marzo de 1990. Editorial Planeta. ISBN 9789584287809
  • Pizarro Leongómez, Carlos. Sebastián, Alzate Castillo. Guerra a la Guerra. Editorial Tiempo Presente, 1988
  • Restrepo, Laura (1986). Colombia: Historia de una Traición. Editorial IEPALA. ISBN 8485436342.
  • Ruiz Ávila, Dalia (2018). Resistencia-Insumisión. Discurso de un insurgente latinoamericano. Afranio Parra Guzmán. M-19. Ediciones Navarra. ISBN 978-607-9497-48-4
  • Vásquez Perdomo, María Eugenia (2000). Escrito para no morir bitácora de una militancia. Bogotá, Ministerio de Cultura. ISBN 9789587094695.
  • Grabe, Vera. Razones de vida. Editorial Planeta Colombiana Editorial, 2000. ISBN 9789586149150
  • Villamizar Herrera, Darío (1995). Aquel 19 será una historia del M-19, de sus hombres y sus gestas. Un relato entre la guerra, la negociación y la paz. Bogotá, Planeta. ISBN 9586144976.
  • Villamizar Herrera, Darío (2017). Las Guerrillas en Colombia. Bogotá, Penguin Random House. ISBN 9789588931968.
  • Villamizar Herrera, Darío, Benjumea Rey, Iván (1997). Sueños de abril: imágenes en la historia del M-19, Editorial Planeta. ISBN 9586146111

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1996-01-01). «RECUERDOS DEL EME» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  2. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1998-04-19). «EL LEGADO DEL EME» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2004-10-15). «EL EME Y LA POLÍTICA» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2010-09-20). «M-19, una guerrilla sin precedentes (1974-1980)» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Spitaletta, Reinaldo. (2018-03-05). «Aquel escandaloso fraude electoral» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  6. ↑ Arias Escobar, Felipe. Las elecciones de 1970 en la memoria. .
  7. ↑ a b Bushnell, David. (2005). Colombia, una nación a pesar de sí misma : de los tiempos precolombinos a nuestros días. Planeta ISBN 958-42-0749-0. PMC 1025969368. (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2010-09-24). «M-19 Una guerrilla sin precedentes» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  9. ↑ (Ingelesez) Leonard, Thomas; Buchenau, Jurgen; Longley, Kyle; Mount, Graeme. (2012-01-31). Encyclopedia of U.S. - Latin American Relations. CQ Press ISBN 978-1-60871-792-7. (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) Herrera, Dario Villamizar. (2017-09-12). Las guerrillas en Colombia: Una historia desde los orígenes hasta los confines. Penguin Random House Grupo Editorial Colombia ISBN 978-958-8931-97-5. (Noiz kontsultatua: 2022-04-20).
  11. ↑ Abierta, Verdad. (2017-09-30). «La masacre del suroriente de Bogotá que espera justicia hace 32 años» VerdadAbierta.com (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. ↑ 15 lecciones con el proceso de paz con el M19. Centro de memoria histórica.
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1995-04-16). «EL TIGRILLO NORIEGA EN LA TORMENTA ELECTORAL ROJAS-PASTRANA» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  14. ↑ El populismo atrapado, la memoria y el miedo: El caso de las elecciones de 1970.. .
  15. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2020-07-10). «‘Hay indicios contundentes de manipulación de la elección en 1970’» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) Palacios, Paulo César León. (2012-07-01). «La ambivalente relación entre el M-19 y la Anapo» Anuario Colombiano de Historia Social y de la Cultura 39 (2): 239–259. ISSN 2256-5647. (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  17. ↑ El populismo armado del movimiento 19 de abril (M-19). .
  18. ↑ a b c d e f (Gaztelaniaz) Herrera, Darío Villamizar. (1995). Aquel 19 será. Planeta ISBN 978-958-614-497-1. (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  19. ↑ a b «El Tiempo - Búsqueda en el archivo de Google Noticias» news.google.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  20. ↑ León Palacios, Paulo César. (2009). El Teatro La Mama y el M-19, 1968-1976. .
  21. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «In Memorían Isidro Merchán» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  22. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «PEDRO PACHO: simbolo de vida nueva*» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  23. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1997-12-29). «LA RUTA DE LA ESPADA» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-07-05).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) Molano Jimeno, Alfredo. (2020-04-08). «El robo de la espada» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-07-05).
  25. ↑ «Bolívar, tu espada vuelve a la lucha» cedema.org (Noiz kontsultatua: 2022-07-05).
  26. ↑ «El M-19 lleva 40 años guardando silencio por el asesinato de un sindicalista» ¡PACIFISTA! (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1991-04-20). «JOSÉ RAQUEL MERCADO» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  28. ↑ Lara Salive, Patricia. (1982). Siembra vientos y recogerás tempestades. , 179-180 or..
  29. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1991-01-24). «SIN PISTAS DE ASESINOS DE DIRECTIVO DE INDUPALMA» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  30. ↑ (Gaztelaniaz) Forero Rueda, Sebastián. (2020-03-29). «La lucha de los trabajadores de Indupalma, un conflicto de vieja data» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-21).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2001-08-25). «MEMORIAS DE LA BALLENA AZUL» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  32. ↑ (Gaztelaniaz) EFE. (1979-01-04). «La guerrilla colombiana M-19 roba 5.700 fusiles al ejército» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  33. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «Abril de 1980: Desde la Cárcel de la Picota, hablan los Comandantes del M-19» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  34. ↑ «Mensaje a los presos políticos» cedema.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  35. ↑ (Gaztelaniaz) de 2019, Por Adriana Chica9 de Febrero. «Los hermanos Ochoa, los socios de Pablo Escobar que iniciaron el paramilitarismo en Colombia» infobae (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  36. ↑ a b (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-03-18). «1981-Plagio de Martha Ochoa se creó el MAS» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  37. ↑ «Muerte a secuestradores MAS: Los orígenes del paramilitarismo» VerdadAbierta.com 2011-09-23 (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  38. ↑ (Gaztelaniaz) «Frenético y extravagante: esta fue la vida del narco Carlos Lehder» KienyKe (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  39. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1983-08-01). «El destape de Lehder» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  40. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2004-10-10). «¿Hubo narcos en la toma del Palacio?» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2008-08-16). «Versión de Virginia Vallejo sobre apoyo de narcos al M-19 para toma del Palacio evalúa la justicia» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  42. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1985-12-09). «EL COMUNICADO Y LAS EXIGENCIAS DEL M-19» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  43. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2015-04-26). «Carlos Pizarro, el líder del M-19 que apostó por la paz» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-07-06).
  44. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «Documentos de la historia del M-19: De Pie Colombia» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  45. ↑ (Gaztelaniaz) Alejandra, Medellín Pérez, Iris. (2018-05-31). La gente del sancocho nacional: experiencias de la militancia barrial del M-19 en Bogotá, 1974-1990. Editorial Universidad del Rosario ISBN 978-958-784-070-4. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  46. ↑ (Gaztelaniaz) «Hace 35 años, el M19 se tomó el municipio de Génova, un sangriento episodio regional que dejó 22 muertos» El Quindiano (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  47. ↑ (Gaztelaniaz) País, El. (1985-08-28). «La muerte de un jefe del M-19, un duro golpe al plan de paz de Betancur» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  48. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1985-10-28). «SECUESTRADA» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  49. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1997-11-21). «EL ESTADO ES CULPABLE POR MUERTE DE 10 MILITANTES DEL M-19» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  50. ↑ Abierta, Verdad. (2017-09-30). «La masacre del suroriente de Bogotá que espera justicia hace 32 años» VerdadAbierta.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  51. ↑ «Colombia 11.142 - Fondo» www.cidh.oas.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  52. ↑ LA GUERRA LLEGA A LOS BARRIOS. .
  53. ↑ «Operación Antonio Nariño por los derechos del hombre» cedema.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  54. ↑ (Gaztelaniaz) Cali, Casa Editorial El País. «Así van las investigaciones del Palacio de Justicia, 30 años después de la toma» elpais.com.co (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  55. ↑ (Gaztelaniaz) «A 30 años de las "28 horas de terror": así fue la toma del Palacio de Justicia en Colombia» BBC News Mundo 2015-11-05 (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  56. ↑ «Lo que se sabe y lo que no de la toma del Palacio de Justicia» ¡PACIFISTA! (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  57. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. «Especial: 30 años después de la Toma del Palacio de Justicia - Especial» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  58. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2015-10-30). «'Moriré pronto sin saber dónde está mi hijo': Héctor Beltrán» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  59. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2015-10-30). «'No solo me desaparecieron a Luz Mary, también a mi familia'» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  60. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2019-09-28). «El veredicto final contra el general Arias Cabrales» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  61. ↑ (Gaztelaniaz) «Liberan a general colombiano que lideró la retoma del Palacio de Justicia en 1985» www.efe.com (Noiz kontsultatua: 2022-07-06).
  62. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2014-12-10). «Corte IDH condena al Estado por desaparecidos en el Palacio de Justicia» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  63. ↑ (Gaztelaniaz) «Víctimas del Palacio de Justicia: el Estado colombiano no ha dado respuestas» www.efe.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  64. ↑ (Gaztelaniaz) «Toma del Palacio de Justicia, el principio del fin de la guerrilla del M-19» ELESPECTADOR.COM 2020-03-23 (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  65. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2015-10-30). «Irma, la guerrillera que salió con vida» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  66. ↑ (Gaztelaniaz) Cajar, Prensa. «CAJAR» CAJAR (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  67. ↑ «Cinco datos sobre la toma del Palacio de Justicia | Radiónica» www.radionica.rocks (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  68. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-06-17). «La toma del Palacio no fue por orden de Pablo Escobar, dicen exmiembros del M-19» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  69. ↑ «Declaración del M-19 ante el holocausto en el Palacio de Justicia» cedema.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  70. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1985-12-23). «LOS ENTIERROS DE LA PAZ» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  71. ↑ (Gaztelaniaz) Gorriaran, Ramon. (1986-02-28). «El Ejército colombiano anuncia éxitos frente a la guerrilla, en vísperas de elecciones» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  72. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1986-04-28). «LA GRAN OFENSIVA» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  73. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1996-12-19). «MRTA Y EL M-19, DOS VIEJOS COMPADRES» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  74. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «BOLETÍN OIGA HERMANO Nº 142 : "Asesinado Augusto Lara Sánchez miembro de la Dirección Nacional del M-19 "» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  75. ↑ (Gaztelaniaz) Prieto, Martin. (1986-03-14). «La policía colombiana siega la vida de Álvaro Fayad, máximo dirigente del grupo guerrillero M-19» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  76. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1992-07-26). «POLICÍA ES RESPONSABLE DE LA MUERTE DE ESPOSA DE ROSERO» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  77. ↑ (Gaztelaniaz) Herrera, Dario Villamizar. (2017-09-12). Las guerrillas en Colombia: Una historia desde los orígenes hasta los confines. Penguin Random House Grupo Editorial Colombia ISBN 978-958-8931-97-5. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  78. ↑ «Equipo Nizkor - Testimonio de Ricardo Gámez Mazuera sobre la masacre del Palacio de Justicia.» www.derechos.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  79. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1986-07-21). «LOS ASESINOS DE LA GRUA» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  80. ↑ «El Tiempo - Búsqueda en el archivo de Google Noticias» news.google.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  81. ↑ (Gaztelaniaz) www.elmundo.com. «Agualongo. Valor y orgullo de un pueblo» www.elmundo.com (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  82. ↑ (Gaztelaniaz) Herrera, Dario Villamizar. (2017-09-12). Las guerrillas en Colombia: Una historia desde los orígenes hasta los confines. Penguin Random House Grupo Editorial Colombia ISBN 978-958-8931-97-5. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  83. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2015-11-10). «Declarar la paz a las Fuerzas Armadas» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  84. ↑ (Gaztelaniaz) «Quién era Álvaro Gómez Hurtado, el hombre cuyo magnicidio en Colombia reconoció las FARC (y por qué su familia rechaza esa confesión)» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  85. ↑ a b (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2020-03-21). «30 años de una paz pionera» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  86. ↑ (Gaztelaniaz) «Acuerdo de paz del M-19 con Gobierno colombiano cumple 30 años» www.telesurtv.net (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  87. ↑ (Gaztelaniaz) «Colombia conmemora 30 años del inédito acuerdo de paz con la guerrilla M-19» www.efe.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  88. ↑ Txantiloi:Es-co «30 años de la paz con el M19 ¿qué hace este proceso diferente al de las Farc?» Noticias de Norte de Santander, Colombia y el mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  89. ↑ (Gaztelaniaz) Cali, Casa Editorial El País. «Opinión: El M-19 y la paz pactada» elpais.com.co (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  90. ↑ (Gaztelaniaz) Villarraga, Escrito por Álvaro. (2020-03-16). «El M-19: guerrilla pionera en la paz» Razón Pública (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  91. ↑ (Gaztelaniaz) «Corte niega revisión de indultos a exmiembros del M-19 por toma del Palacio de Justicia» RCN Radio 2019-01-08 (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  92. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2003-09-28). «RÉPLICA AL PRESIDENTE URIBE» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  93. ↑ (Gaztelaniaz) «La IS y el Tratado de Paz del M-19 en Colombia» Socialist International (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  94. ↑ (Gaztelaniaz) EFE. (1990-03-08). «El M-19 entrega sus armas a la Internacional Socialista» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  95. ↑ «Leyes desde 1992 - Vigencia expresa y control de constitucionalidad [LEY_0007_1992»] www.secretariasenado.gov.co (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  96. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Por qué funcionó el acuerdo de paz en Colombia con el M-19 (y qué diferencias tiene con el de las FARC)» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  97. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-03-09). «A 30 años de la firma del acuerdo de paz con el M-19» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  98. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-03-09). «M-19: ¿Qué pasó con las armas que dejaron hace 30 años tras el acuerdo de paz?» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  99. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2016-11-12). «Excombatientes de las Farc estudiarán en la Universidad Pedagógica» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  100. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1994-06-05). «COMPAÑERO, APUÉSTELE A LA EDUCACIÓN» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  101. ↑ «M-19: Nacimiento y principios» cedema.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  102. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-04-13). «Una historia fascinante» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  103. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-04-09). «Una cadena de afectos» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  104. ↑ (Gaztelaniaz) Espectador, El. (2020-03-20). «ELESPECTADOR.COM» ELESPECTADOR.COM (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  105. ↑ Lopera Realpe, Laura María. Mitología y ritualidad guerrillera insurgente en Colombia. El imaginario político del Movimiento 19 de abril, M-19.. .
  106. ↑ Militancia urbana y accionar colectivo del M-19 en Cali, 1974-1985. Un enfoque teóricamente situado. .
  107. ↑ (Gaztelaniaz) «Recuerdos de la creación del M-19 en el Quindío» RCN Radio (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  108. ↑ «Jaime Alfonso Bateman Cayón (El Flaco o Comandante Pablo) - Enciclopedia | Banrepcultural» enciclopedia.banrepcultural.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  109. ↑ (Gaztelaniaz) País, El. (1985-08-28). «La muerte de un jefe del M-19, un duro golpe al plan de paz de Betancur» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  110. ↑ (Gaztelaniaz) Prieto, Martin. (1986-03-14). «La policía colombiana siega la vida de Álvaro Fayad, máximo dirigente del grupo guerrillero M-19» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  111. ↑ (Gaztelaniaz) Lozano, Pilar. (1990-04-26). «El ex guerrillero Carlos Pizarro ametrallado en un avión en vuelo» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  112. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Antonio Jose Navarro Wolff | Perfil congresista» Congreso Visible (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  113. ↑ (Gaztelaniaz) Radio, Caracol. (2005-11-04). «María, compañera de Andrés Almarales, recuerda sus últimos momentos con el guerrillero» Caracol Radio (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  114. ↑ a b (Gaztelaniaz) Gorriaran, Ramon. (1986-07-25). «El grupo guerrillero colombiano M-19 se queda sin comandantes» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  115. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «In Memoriam : Israel Santamaría Rendón» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  116. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2018-03-24). «Doce huesos y medio: lo que quedó del guerrillero que ideó la toma al Palacio» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  117. ↑ (Gaztelaniaz) País, El. (1984-08-10). «Un dirigente del grupo guerrillero colombiano M-19, asesinado en vísperas de la firma de un acuerdo de paz con el Gobierno» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  118. ↑ (Gaztelaniaz) «La combatiente que escribió para no morir» La Trivial 2019-01-21 (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  119. ↑ (Gaztelaniaz) Voz, Semanario. (2016-09-06). «María Eugenia Vásquez, ex M-19, habla de los retos de la paz» Semanario Voz (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  120. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1985-12-09). «LAS CABEZAS CAIDAS DEL M-19» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  121. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «In memoriam: Augusto Lara Sanchez» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  122. ↑ (Gaztelaniaz) Lozano, Pilar. (1989-04-08). «Asesinados a tiros en Bogotá tres miembros del M-19» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  123. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2000-12-17). «LA CHIQUI DE CARNE Y HUESO» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  124. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «In Memoriam : Gladys López Jimenez "Maria Fernanda"» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  125. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2011-01-21). «En memoria de "Raulito"» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  126. ↑ (Gaztelaniaz) Cali, Casa Editorial El País. «Gustavo Petro, el reinsertado más ilustre del país» elpais.com.co (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  127. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (2011-03-16). «La séptima papeleta» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  128. ↑ (Gaztelaniaz) «¿Dónde están las armas del M-19?» Las2orillas 2015-11-05 (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  129. ↑ (Gaztelaniaz) Radio, Caracol. (2002-01-04). «Murió el ex militante del M-19 , Marcos Chalita» Caracol Radio (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  130. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «MARCOS CHALITAS: el campesino, el hombre, el político*» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  131. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2017-11-08). «El Palacio de Justicia y el agotamiento de la lucha armada» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  132. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1984-10-01). «RUIDO DE SABLES» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  133. ↑ (Frantsesez) hermana, Oiga Hermano. «RADIO MACONDO EN BOGOTA» El blog de Oiga Hermano, hermana (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
  134. ↑ (Gaztelaniaz) Semana. (1986-01-20). «LA CONEXION SANDINISTA» Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  135. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2010-04-28). «Cruzada por los restos de un guerrillero uruguayo» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  136. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1996-12-19). «MRTA Y EL M-19, DOS VIEJOS COMPADRES» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  137. ↑ (Gaztelaniaz) Daremblum, Jaime. (1995). De Yalta a Vancouver: un mundo en transición. Libro Libre ISBN 978-9977-89-043-2. (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  138. ↑ (Gaztelaniaz) Peraza, Hernando Correa. (2005). El palacio de justicia: con las armas al poder? : antecedentes, la toma, los desparecidos. Editorial Carrera 7a. ISBN 978-958-8129-65-5. (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  139. ↑ (Gaztelaniaz) Vacía, La Silla. «Partido Verde: una vela a Santos y otra a Petro» Súper Amigos - La Silla Vacía (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  140. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (1996-04-01). «INCIERTA NEGOCIACIÓN DE PAZ CON EL BATEMAN CAYÓN» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  141. ↑ (Gaztelaniaz) Radio, Caracol. (2000-04-14). «Ejercito da muerte en combate a 14 guerrillos del Batemán Cayón.» Caracol Radio (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  142. ↑ (Gaztelaniaz) Tiempo, Casa Editorial El. (2019-05-05). «Grupo que reedita al M-19, en la mira por infiltrar universidades» El Tiempo (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  143. ↑ «La Silla Eléctrica - Un desaparecido programa de la Radio Nacional de Colombia» www.lasillaelectrica.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  144. ↑ Celso_Guerra_Gutierrez. (2013-09-16). «La Ley del Embudo» El Pilón | Noticias de Valledupar, El Vallenato y el Caribe Colombiano (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  145. ↑ (Gaztelaniaz) «Pizarro» Retina Latina (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  146. ↑ (Gaztelaniaz) «Señal Colombia presenta documental sobre el Palacio de Justicia» Señal Colombia (Noiz kontsultatua: 2022-07-07).
  147. ↑ (Gaztelaniaz) «'Los fantasmas de Yarumales', el nuevo documental de Pacifista -» Las2orillas 2016-08-04 (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).

Kanpo-loturak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Apirilaren_19ko_mugimendua&oldid=9003571"(e)tik eskuratuta