Wikipedia

Kafe

kafe aleak erabiliz lortzen den edaria

Kafea[1][2], batzuetan akeita, kafe-landarearen (kafeondoa) fruitu eta haziez eginiko infusioaren ondorioz lortutako edaria da. Edari horrek kafeina[3] izeneko sustantzia eragingarriagatik (kafeina substantzia psikoaktiboa da) oso estimulagarria da[4].​ Munduan gehien saltzen den produktuetako bat da, gizakiak gehien kontsumitzen dituen hiru edarien artean egoteaz gain (urarekin eta tearekin batera)[3].

Kafe
stimulant foodstuff (en) Itzuli, coffee drink (en) Itzuli, edari ez alkoholiko eta nootropic (en) Itzuli
Materialakcoffee bean (en) Itzuli
ur beroa
Historia
JatorriaEtiopia eta Yemen
Honen produktuaCultured coffee (en) Itzuli, Coffea arabica, Coffea robusta, kapeng barako (en) Itzuli, Coffea charrieriana eta Coffea stenophylla

Gosaritan edo gosaldu ondoren hartzen da, eta pertsona askok gosari bakartzat dute, nahiz eta batzuetan eta eguneko edozein ordutan ere hartzen den, hala nola askarian, bazkalostean edo afalostean; eta ezin hobea da elkarrizketan hasteko, eta, herrialde askotan, ohituraz edo usadioz, familiarteko bileretan eta hiletetan banatzen da; arrazoi horiek eta beste batzuek gizarteratzeko gehien erabiltzen den alkoholik gabeko edarietako bat izatea eragiten du. Kafearekiko gustua ez da beti izan bat-batekoa munduko kulturetan eta belaunaldi berrietan, aitzitik, landu egin behar da ia beti, zapore bizi eta mikatza baitu.

Kafeina kafearen osagai estimulatzaile nagusia da, Funtzio kognitibo batzuk hobetzeaz arduratzen da, hala nola garun-prozesuak bizkortzeaz eta oroimena hobetzeaz, eta, horrez gain, esna-egoera eta kontzentratzeko gaitasuna estimulatzen ditu.

Hartzeko modurik ezagunenak beltza (hutsa) eta esnearekin (azukrearekin edo gabe) dira. Eztia, krema edo esne-gaina, esne kondentsatua, txokolatea edo likoreren bat ere erantsi ohi zaio. Euskal Herrian, garai batean, ohikoa zen koñak (ttotta) edo anis pixka batekin hartzea. Errezetaren arabera, prestatzeko modu bat baino gehiago dago, hala nola kafe eskoziarra (izozkiarekin) edo kafe irlandarra (esne-gainarekin). Normalean, bero zerbitzatzen da, baina hotza edo izotzarekin ere hartzen da. Argentinan, Uruguain, Espainian, Portugalen eta Paraguain ohikoa da kafe txigortu edo torrefaktua kontsumitzea, hau da, gutxi findutako azukrearekin txigortua[5].

Kafeondoa Kaffa probintziakoa da jatorriz, Abisiniako lur garaietan, egungo Etiopia, non modu basatian hazten den[3].​ Kafearen energia-ezaugarriak ezagunak zituen Etiopiako Galla tribuak XI. mendean, animalia gantzarekin nahasten zutenak[6]. Ondoren, Arabiara eraman zuten, eta, handik, mundu osora hedatu zen turkiarren Anatoliaren menderakuntzarekin.

Gaur egun, batez ere herrialde tropikal eta subtropikaletan landatzen da, hala nola Brasilen, Vietnamen eta Kolonbian (kafe-ekoizle nagusiak). Brasilek munduko ekoizpenaren herena baino zertxobait gehiago biltzen du. Kafe-alea da nazioarteko merkatuetan merkaturatzen diren nekazaritza-jatorriko produktu nagusietako bat, eta, sarritan, ekarpen handia egiten diete eskualde ekoizleetako esportazioei.

Kafe-laborantza, kulturari dagokionez, mende batez baino gehiagoz kafea ekoitzi duten herrialde askoren historiari eta aurrerapenari lotuta dago. 2012-2013 aldian, 87 milioi tona kafe ekoitzi ziren, horietatik % 80 inguru esportatu zen 19.100 milioi dolarreko balioarekin; kafearen merkataritzari lotutako industria osoaren balio gordina, berriz, 173.400 milioi dolarrekoa dela kalkulatzen da[7]. Gaur egun, laurogei bat herrialdetan, 25 milioi familia-finkak baino gehiagok 15.000 milioi kafeondo inguru landatzen dituzte, 2.250 milioi kafe-kikara ekoizten dira, eta kontsumitzen dira egunero[erreferentzia behar].

Kafearen laborantza Amerikako eskualde askotan zabaldua dago, bereziki Brasilen, non mundu osoko landaketen herena dagoen. 1998 eta 2000 artean, ia 7 milioi tona kafe bildu ziren.

Kafea eta bestelako elikagaiak kontsumitzeko erabiltzen den establezimenduari ere kafe edo kafetegi esaten zaio.

Kafe-zuhaixkaren botanika

aldatu

Kafeondoa

aldatu
 
Kafeondoa (Coffea arabica)
 
Kafeondoaren loreak (Coffea arabica)
 
Kafeondo fruituaren eta alearen egitura:
1: Erdialdeko zatia
2: kafe-alea (endospermo)
3: zilar-koloreko azala (tegumentua)
4: pergaminoa (endokarpo)
5: pektina-geruza
6: mamia (mesokarpo)
7: kanpoko azala (epikarpo).[8]

Kafeondoak Coffea generoko eskualde tropikaletako zuhaixkak dira, rubiaceae familiakoak. Hosto iraunkorrak eta aurkakoak dituzte, eta itzal pixka baten azpian hobeto hazten dira. Tenperatura leunak behar dituzte. Eskualde tropikal eta ekuatorialetan landatu ohi dira, non beti udaberria edo uda den. Loraldia eurialdiaren hasieran izaten da; lore zuriak eta usaintsuak ditu. Fruituak zortzi edo bederatzi hilabeteren ondoren agertzen dira, gerezien antza duten baia gorri, distiratsu eta mamitsuak. Euri bakoitzarekin, kafeondoak loratu egiten dira, eta, horregatik, aldi berean, fruitu berdeak eta fruitu helduak dituzten loreak aurki daitezke. Beraz, kontu handia izan behar da fruituak jasotzerakoan[8][9].​

Fruituak mamitsuak eta gorriak edo purpurak dira helduta daudenean, eta oso gutxitan horiak. Baiei kafe-gerezi deritze; barruan bi nukleo dituzte, eta bakoitzak kafe-ale bat du, landarearen hazia. Haziak pergamino izeneko mintz erdizurrun garden batez bilduta daude; mintz hori nukleoaren pareta da, eta muzilagotan aberatsa den Mesokarpo bat, mami azukredun geruza bat. Behin geruza kenduta, kafe-ale berdea itsatsitako zilar-koloreko azal batez inguratuta ikusten da, haziaren tegumentuarekin bat datorrena[8][9].

Coffea generoko ehun espezie baino gehiagotatik[10][11] bi baino ez dira erabiltzen edaria prestatzeko: Coffea arabica (delikatu eta aromatikoa) eta Coffea canephora (mikatzagoa eta kafeina gehiago duena)[12].​ Lehen espezieak munduko ekoizpenaren ia hiru laurden hartzen ditu, eta batez ere Mexikotik Argentinako tropikoraino landatzen da[erreferentzia behar].

Askoz gutxiago erabiltzen dira beste espezie batzuk: Coffea liberica, Coffea excelsa, Coffea stenophylla, Coffea mauritiana, Coffea abeokutae eta Coffea racemosa[11].

Genetikoki aldadutato kefeondoak

aldatu

Kafeina-kantitate txikiagoak sortzen dituzten barietateak sortu dira[15], baina genetikoki eraldatutako kafe-motarik ez da oraingoz merkaturatzen. Aldatutako barietateen landaketa bakarra 2000. urtean egin zuen Garapenerako Ikerketa Agronomikorako Nazioarteko Lankidetza Zentroak Frantziako Guyana Frantsesean.

Aldatutako barietateak Bacillus thuringiensis bakterioaren geneak zituen, sitsen larbak uxatzeko. Guyana Frantsesa aukeratu zen eskualde osoan ez zegoelako polenak erasan zezakeen kafe-laborerik, baina, 2004ko abuztuan, azterketa amaitzeko bi urte falta zirela, landaketa bandalizatu, eta labore guztiak erauzi zituzten. Hala ere, informazio nahikoa lortua zen ikusteko aldatutako landareen % 75ek izurriteari eutsi ziola eta aldatu gabeko landareek, berriz, ez ziotela eutsi. Hala ere, oraindik egiaztatu gabe zen erresistentzia hori abantaila izango ote zen landarearen errendimenduan[16].

Kafe landarearen gaixotasunak

aldatu

Pucciniomycetes

aldatu

Kafearen gaitz nagusia pucciniomycetesa da. Oso suntsitzailea da, eta eragin ekonomiko handiak ditu munduko ekoizpenean. Hemileia vastatrix onddoak eragiten du[17].​ Pucciniomycetesak hostoen erorketa goiztiarra eragiten du, eta horrek zuhaitzaren fotosintesi-ahalmena ahultzen du; zuhaitz gaixoak ahultzen ditu, eta kafearen heriotza ekar dezake. Hostoek laranja-koloreko kolore bereizgarria hartzen dute. 1871 eta 1878an, Zeilango landaketak, gaur Sri Lanka, 68.787 hektareatik 14.170 hektareara murriztu ziren, eta, azkenik, 1890ean, landaketak bertan behera utzi ziren jada errentagarriak ez zirelako[17][18]. Harrezkero, gaixotasuna munduan zehar barreiatzen hasi zen, data ezberdinetan herrialde guztietara iritsiz. Pucciniomycetesak Coffea generoko landare guztiei eragiten badie ere, Coffea arabica espezieko barietate eta laboreak dira sentiberenak; hala ere, Coffea canephora (sendoa) eta antzeko barietateek ezin diote aurre egin gaixotasunari[19].

Kafe landarearen izurriteak

aldatu

Kafe-alearen barautsak edo zulagailuak (Hypothenemus hampei) berdin-berdin erasotzen die sendoa- eta arabika-landareei, eta aleak suntsitzen ditu. Intsektu horiek eragiten duten mehatxua nabarmena da intsektizidekiko duten erresistentzia areagotu egiten dela kontuan hartuz gero[20][21].​

Historia

aldatu
 
Kafe-landarearen hazi txigortuak.
Sakontzeko, irakurri: «Kafearen historia»

Kafearen jatorria Etiopian dago –antzinako Abisinian–, hain zuzen ere, Kaffa izeneko lurraldean. Seguru ez bada ere, beharbada lurralde horrek eman zion izena kafeari.

Kondairak dioenez, VII. mendean, Kaldi izeneko artzain bat begira zegoen ahuntzek nola jaten zuten beretzat ezezaguna zen landare bat. Ostean, bere harridurarako, ahuntzok urduri agertu ziren, askoz ere aktiboago eta egonezin nabarmenarekin.

Hori ikusita, landarearen hostoak eta fruituak batu zituen, eta infusioan prestatu zituen. Alabaina, ez zitzaion inondik ere zaporea gustatu, eta hondarrak sutara bota zituen. Sutan erretako aleen usain gozoak erakarrita, infusio berri bat prestatzeko gogoa piztu zitzaion. Infusioa edandakoan, beretzat ezezaguna zen euforia bitxi bat sentitu zuen, eta horren berri Chehodet-eko monasterioko prioreari eman zion.

Prioreak hainbat froga egin ondoren aurkitu zuen erre eta ehotako haziekin edari atsegina presta zitekeela eta balio zuela gauez erne errazago egoteko. Edari berria laster egin zen ezaguna, eta monasterio guztietara zabaldu zen. Gerora, kafe-landarea Arabiara eraman zuten, eta han edari ezaguna egin zen Mekara zihoazen erromesen artean. Geroago, landaketa Afrikatik Erdialdeko Amerikara eta Hego Amerikara eraman zuten.

Beste teoria baten arabera, oromotarren arbasoak izan ziren kafearen eragin indartzailea ezagutzen lehenak: haren ale birrinduak gantzez nahasi eta bolatxoak eratuko zituzketen gerrako espedizioetan anoa gisa erabiltzeko. Nahiz eta Afrikako kafeondoen banaketak iradokitzen duen landarea Antzinatetik hazten zela forma basatian edo kontinentean zehar landatutako landareetan, ez dago froga zuzenik lehen labore horiek kokatzeko, ez eta estimulatzaile gisa zein tribuk erabiltzen zuten jakiteko ere[22]. Gaur egun eskura ditugun datu arkeologikoek ez dute aukerarik ematen esateko kafearen erabilera edo ezagutza XV. mendea baino lehenagokoa ote den[22][23]:​​ edaria egiteko prozesua luzea eta konplexua da, eta horrek azaltzen du, agian, kafearen hazien bertuteak berandu aurkitu izatea, ez baitira oso erakargarriak hasieran[erreferentzia behar].

Kafearen erabilera argi aipatzen duen lehen iturria Abd Al-Qadir al-Jazirik idatzi zuen. Lehen erreferentzia horrek dio kafea Etiopiatik Yemenera eramango zela XV. mendearen erdialdean, gutxi gorabehera, non sufiak erabiltzen zuten beren otoitzetan esna egoteko, eta, ondoren, Arabiara hedatu zen, non «qahwa» (قهوة) deitu zitzaion, indartzaile esan nahi duena[24][23][25].​​

Arabiar mundura zabalkundea

aldatu
 
Konstantinoplako ikuspegia (Jean Pascal Sébah) (1905)
 
Kafe turkiarraren katilukada bat, Unescok Gizateriaren Kultura Ondare Immaterialtzat berretsia,[26] Istanbuleko terraza batean zerbitzatua.

Kafearen kontsumoa mundu laikora zabaldu zen, eta, 1510ean, kafetegiak (kahwe khaneh) ugaritu egin ziren Kairo eta Mekako hiri arabiar handietan. Areto horietan, jendea, gainera, solasean aritzera, musika entzutera edo xakean jokatzera biltzen zen[23][27].​​ Kafearen eragin bizkorgarriak zirela eta, imam ortodoxo eta kontserbadoreek zioten Koranak debekatu egiten zuela kafea, ardoa eta haxixa bezala, eta kafetegiak egonkortasun politiko eta sozialaren aurkako mehatxuak zirela. 1511n, Mekako gobernadoreak, Khair Bey-k, debekatu egin zuen kafea, eta kafetegi guztiak itxi arazi zituen; hala ere, Kairoko sultanak, gobernadorearen gainetik aginpidea zuenak, ediktua leundu zuen, kontsumoa hirian legezkoa ez ezik produktu komertzial garrantzitsua ere bazelako[23].

Kafea hartzeko baimena lortzeko beste arrazoietako bat izan zen (eragin estimulatzailea zela eta) klase altuenei laguntzen ziela, langileen errendimendua hobetzen baitzuen. Gai hori, gerora, Europan izan ziren eztabaidetako bat izan zen; beraz, edaria legeztatzearen aldeko puntuetako bat moduan planteatzen da.

XV. mendean, arabiarrek Persian, Egipton, Afrika iparraldean eta Turkian sartu zuten kafea.

Kafea estimulatzaile ahaltsua denez, arabiar munduan kafea sartzen hasi zirenean, eztabaida handiak izan ziren. Hala ere, hain zen handia grina, ezen dibortzioari buruzko garai hartako lege turkiar batek zehazten zuen emakume bat dibortzia zitekeela senarragandik baldin eta emazteari egunero kafe bat ematen ez bazion.

1630ean, mila kafetegi inguru zeuden Kairon[28]. Debekua Europara itzuli zen berriro kafetegiak ireki ondoren eta, bitxia bada ere, arrazoi berberengatik, hau da, kafea hartzeak espiritu kritikoa garatzen zuela uste izateagatik, kontsumitzaileen arteko truke intelektualak bultzatuz seguruenik.

Kafearen iritsiera Europara eta Amerikara

aldatu

Kafea 1600. urte inguruan iritsi zen Europara Veneziako merkatarien bitartez. Klemente VIII.a aita santuari kafea debekatzea aholkatu zioten, uste baitzuten fedegabeen mehatxua zela. Dastatu ondoren, bataiatu egin zuen edari berria, esanez edari horren plazera fedegabeei bakarrik uztea tamalgarria litzatekeela. Fraideek ere harrera ona egin zioten kafeari, imamek egin zioten arrazoi berberengatik: denbora luzez esna egoteko aukera ematen zien, eta, gainera, garbi edukitzen zuten izpiritua. 1600ean, erromes musulman batek, Baba Budanek, Indiako Karnataka estatuan (Chikmagalurren) landatu zituen Yemengo zazpi kafe hazi lortu zituen[29], eta haien ondorengo landareek gaur egun ere badiraute.

 
Kofetarica (Kafe-edalea), 1888koa. Olio-pintura mihise gainean, Ivana Kobilcarena (1861-1926), Liublianako Museo Nazionalean.
 
Gonzalo Torrente Ballesterri eskainitako Fernando Mayoral eskultorearen estatua Café Novelty kafetegi literarioan, 1905ean sortua, Salamancako Plaza Nagusian.

1583an, Leonhard Rauwolf, sendagile alemaniarra, Ekialde Hurbilean zehar egindako hamar urteko bidaia batetik etorri berria, lehen mendebaldarra izan zen edaria deskribatzen:

« Tinta bezain beltza den edaria eta gaitz askoren kontra erabilgarria, bereziki urdaileko gaitzak. Bere kontsumitzaileek goizean hartzen dute, lasai, batetik bestera pasatzen den portzelanazko kopa batean eta bakoitzak baso bete bat hartzen duela. Urez eta bunnu izeneko zuhaixka batetik ateratako fruituz osatuta dago[30] »

—Léonard Rauwolf


Francis Baconek ere kafea aipatu zuen Sylva Sylvarum izeneko lan batean, 1627an, hil ondoren, argitaratua. Turkiarrak kafea edatera biltzen ziren lokal batzuk deskribatu zituen Baconek, eta Europako tabernekin konparatu zituen[31].

Sektore protestanteek bereziki gaitzetsi zuten kafea, baina ez zuen tabakoak eragindakoak bezain erreakzio latzik sortu. 1611n, zenbait lur-jabe alemaniarrek sistema bat jarri zuten martxan hedapena debekatzeko. Neurri horiek gutxienez mende batez iraun zuten Alemaniako iparraldean eta ekialdean, harik eta Prusiako Federiko II.ak bere kontsumoa despenalizatu, eta zerga handi bat ordainarazi zion arte. Kafearekiko egonezinak XIX. mendea ondo sartu arte jarraitu zuen Europako iparraldean.

Apaiz katoliko batzuek «Satanasen asmakizun mingotsa» deitu zioten, ardoaren ordezko izan zitekeela uste baitzuten, eta, haien ustez, hura Kristok santutu zuen. Hala ere, Coffee liburuaren arabera, Klemente VIII.a aita santuak edaria dastatu zuen, eta, berehala, txundituta geratu zen. Dilema erlijiosoa ebazteko, edabea bataiatu zuen, sinbolikoki, eta, horrela, katolikoentzat onargarri bihurtu zuen.

Amerikan kafe-landareari buruz agertzen diren lehenengo erreferentziak XVIII. mendekoak dira. Frantziako errege Luis XIV.ak Amsterdamen zenbait kafe-landare jaso zituen opari. Handik urte gutxira, 1723an, landare horietako bat Amerikarako bidean ontziratu zuen Gabriel Clieu-koak, Martinikako Gobernadore zenak, Luis XIV.aren agindupean. Clieu-k bere lorategian landatu zuen, eta lehenengo uzta handik hiru urtera jaso zuen. Gerora, portugaldarrek kafe-landarea Brasilen sartu zuten, ingelesek Jamaikan eta espainiarrek Kolonbian.

Laborantza

aldatu

Kafea ereiteko ohiko era, zulo bakoitzean 20 ale botatzea da euri sasoiaren hasieran. Ale erdiak modu naturalean galduko dira. Brasilen landare txikiak, 6-12 hilabetez, mintegietan atxikitzen dira sailetan landatu aitzinean. Lehenbiziko urteetan, askotan, kafe-landareekin beste labore batzuk tartekatzen dira, hala nola artoa, babarrunak eta arroza[32]. 3-4 urte dituenean hasten da fruituak ematen, eta zenbait hamarkadaz jarrai dezake. Adaburua kimatzen da gehiegi handitu ez dadin.

Ekoizpena

aldatu
Munduko kafe ekoizlerik handienak. 2009ko datuak.
Tokia Herrialdea Tonak[33]
1   Brasil 2.440.060
2   Vietnam 1.176.000
3   Kolonbia 887.661
4   Indonesia 700.000
5   India 289.500
6   Etiopia 265.469
7   Peru 255.016
8   Mexiko 252.000
9   Guatemala 249.275
10 [[Fitxategi:|22x20px|border |alt=Honduras|link=Honduras]] Honduras 205.800
11   Uganda 195.871
12   Boli Kosta 150.000
13   Filipinak 96.433
14   Costa Rica 91.627
15   Nikaragua 91.131
16   El Salvador 76.591
17   Venezuela 70.000
18   Tanzania 68.577
19   Madagaskar 65.000
20   Papua Ginea Berria 60.240
Mundu osoan 8.342.636

Kafe-ekoizpena da kafe-landarearen fruitu gordina kafe amaitu bihurtzeko prozesu industriala. Kafe fruituari, mamia kentzen zaio, eta hazia edo babarruna lehortzen da. Kafe berde guztia prozesatzen den bitartean, erabiltzen den metodoa aldatu egiten da, eta eragin nabarmena izan dezake kafe txigortu eta prestatuaren zaporean.

Kafe-ekoizpena diru-iturri garrantzitsua da 12,5 milioi nekazari etxerentzat (kalkulatzen denez), gehienak garapen-bidean dauden herrialdeetan.

2009an Brasil izan zen munduko kafe ekoizlerik handiena, Vietnam, Kolonbia eta Indonesiaren aurretik. Arabica kafea Latinoamerikan, Erdialdeko eta Ekialdeko Afrikan, Indian eta, hein batean, Indonesian ekoizten da. Kafe , berriz, Erdialdeko eta Mendebaldeko Afrikan, Hego-ekialdeko Asian eta, hein batean, Brasilen[10].

Oro har, kafe-landare batek loreak sortzen ditu landatu eta hiruzpalau urtera, eta lore horietatik ateratzen dira landarearen fruituak. Lehenengo uzta erabilgarria, landatu eta bost urte ingurura izaten da.[34] Fruituak lorea agertu eta zortzi hilabete ingurura heltzen dira, eta kolore berdetik gorrira aldatzen dira. Une horretan, beraz, moztu egin behar dira. Garapen-bidean dauden herrialde gehienetan, urtean uzta garrantzitsu bat dago; hala ere, Kolonbian, esaterako, bi loraldi daude urtean, laborantza nagusia apiriletik ekainera eta bigarren mailako txikiena azarotik abendura.[35]

Herrialde gehienetan, kafea eskuz lantzen da, lan-prozesu intentsibo eta zaila, nahiz eta Brasilen, paisaia nahiko laua den eta kafe-eremuak handiak diren lekuetan, prozesua mekanizatu egin da. Kafea eskuz hartzen duten langileek saskiaren araberako ordainketa jasotzen dute. 2003ko datuetan saskia US$1,00etik US$10era bitartekoa izan zitekeen, baina langile gehienek beheko alde merkean jaso ohi zuten ordaina. Kafe-biltzaile trebatu batek sei edo zazpi saski har ditzake egunean.

Kafea prozesatzeko metodorik zaharrena, prozesu lehorra da: kafe naturala edo garbitu gabea esaten zaio hortik irteten den produktuari. Uzta bildu ondoren, fruitu osoa garbitu egiten da lehenik, eta, ondoren, eguzkitan jartzen da mahaietan edo geruza meheetan lehortzeko lur eremu lauetan.[36]

Fruituak lehortu ahala, eskuz arakatzen edo biratzen dira lehortze orokorra bermatzeko eta lizuna saihesteko.[37] Fruituek lau aste behar izaten dituzte lehortzeko, eguraldiaren arabera. Landaketa handiagoetan, lehortze prozesua azkartzeko makina mekaniko batzuk erabiltzen ahal dira .

Kafegailuak

aldatu

Kafea edari gisa hartzeko tresnak, kafegailuak, mota desberdinetakoak izan daitezke.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, kafe, Euskaltzaindia
  2. ↑ Euskalterm:[Hipermerkatuetako Produktuak Hiztegia] [2009]
  3. ↑ a b c d e (Ingelesez) Myhrvold, Nathan. (5 de marzo de 2020). Coffee. Beverage. Encyclopædia Britannica, Inc..
  4. ↑ Fisone, G.; Borgkvist, A.; Usiello, A.. (2004). «Caffeine as a psychomotor stimulant: mechanism of action» Cellular and Molecular Life Sciences 617-8: 857-72.  doi:10.1007/s00018-003-3269-3. ISSN 1420-682X. PMID 15095008..
  5. ↑ Artusi, Nicolás. (2019). «1. Comprar» Manual del café. Guía definitiva para comprar, preparar y tomar. Buenos Aires, 74 or. ISBN 978-950-49-6454-4..
  6. ↑ (Ingelesez) History of coffee. British Coffee Association.
  7. ↑ (Ingelesez) World coffee trade (1963 – 2013): A review of the markets, challenges and opportunities facing the sectors. Organización Internacional del Café.
  8. ↑ a b c León, Jorge. (2000). «Café arábigo» Botánica de los cultivos tropicales. (2. ed.. argitaraldia) Agroamérica, 194-199 or. ISBN 9290391324..
  9. ↑ a b c d León, Jorge. (2000). «Café robusta» Botánica de los cultivos tropicales. (3. ed.. argitaraldia) Agroamérica / Instituto Interamericano de Cooperación para la Agricultura, 357-359 or. ISBN 9290393955. OCLC .918464473.
  10. ↑ a b "Botanical Aspects". London: International Coffee Organization
  11. ↑ a b c d Rojas, Oscar. (1987). Zonificación agroecológica para el cultivo de café (Coffea arabica) en Costa Rica. San José, Costa Rica: Instituto Interamericano de Cooperación para la Agricultura (IICA), 2-3 or. ISSN 0534-5391..
  12. ↑ Edorta Agirre, Elikadura hiztegia
  13. ↑ a b (Ingelesez) Coffee: World Markets and Trade. United States Department of Agriculture 2019.
  14. ↑ Coffee: Total production of exporting countries crop years commencing: 2009 to 2014. Organización Internacional del Café.
  15. ↑ Ogita, et alia. (19 de junio de 2003). «RNA interference: Producing decaffeinated coffee plants» Nature 423: 823..
  16. ↑ (Ingelesez) Coghlan, Andy. (29 de mayo de 2005). «Coffee trial survives insects, but not vandals» New Scientist.
  17. ↑ a b Ficha técnica roya del cafeto. México: Sistema Nacional de Vigilancia Epidemiológica Fitosanitaria.
  18. ↑ (Ingelesez) Steiman, Shawn. Hemileia vastatrix. .
  19. ↑ Oscar Guillermo Campos Almengo. Manejo integrado de la roya anaranjada. Centro de Investigaciones en Café Guatemala.
  20. ↑ Wellman, Frederick L.. (1956). Enfermedades, insectos, y malezas del café, y su control mediante el uso de productos químicos. Turrialba, Costa Rica: Instituto Interamericano de Ciencias Agrícolas (IICA), 24-25 or..
  21. ↑ Waller, Bigger & Hillocks 2007, 68-76 orr. .
  22. ↑ a b Weinberg & Bealer 2001, 3-5 orr. .
  23. ↑ a b c d Weinberg & Bealer 2001, 10-12 orr. .
  24. ↑ (Ingelesez) Saint-Arroman, A.. (1846). Coffee, tea, and chocolate: their influence upon the health, the intellect, and the moral nature of man. Filadelfia, 21-29 or..
  25. ↑ Ayyıldız, Esat. (2021). «Kahve Sözcüğünün Etimolojisi ve Arap Literatüründeki Yansımaları» International Anatolian Conference on Coffee & Cocoa: Full Text Book. IKSAD Global Publishing House, 61-68 or. ISBN 978-625-8423-69-3..
  26. ↑ «Türk kahvesi Unesco korumasında» Hürriyet.
  27. ↑ (Ingelesez) Santos et al.. (2009). An unashamed defense of coffee. Xlibris Corporation, 89 or. ISBN 9781453534243..
  28. ↑ (Ingelesez) von Bibra, Ernst. (1855). «1. Coffee» Plant intoxicants. Rochester, Vermont: Healing Arts Press, 5 or. ISBN 0-89281-498-5. OCLC .30546106.
  29. ↑ (Ingelesez) Majumdar, Ananda. (abril de 2022). «Abstract» Origin of coffee in India: A major industry. Universidad Harvard.
  30. ↑ (Alemanez) Rauwolf, Leonhard. (1583). Reise in die Morgenländer. Laugingen: Willer OCLC .311721668.
  31. ↑ (Ingelesez) Bacon, Francis. (1627). Sylva Sylvarum. Londres OCLC .228675333.
  32. ↑ Duke, James A (1983)."Coffea arabica L." Purdue University.
  33. ↑ Faostat: Producción café, 2009
  34. ↑ Coffee Plant coffeeresearch.org Agriculture
  35. ↑ «10 Steps from Seed to Cup» National Association of Coffee U.S.A., Inc..
  36. ↑ International Coffee Organization - Field Processing. 16 March 2015.
  37. ↑ "Natural vs. Washed Coffee, 2019" Eighty Seven Plus Coffee

Bibliografia

aldatu
Laborantzari dagokiona
  • Coste, René. (1978). El café. Barcelona: Blume ISBN ISBN 978-84-7031-386-8..
  • LePelley, R. H.. (1973). Las plagas del café. Sardañola del Vallés: Labor ISBN 84-335-5806-4..
  • Secretaría de Agricultura y Ganadería. (1955). El café en México. Consejos sobre su cultivo. México: Comisión Nacional del Café.

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kafe&oldid=10126628"(e)tik eskuratuta