Wikipedia

Txakur-arraza

(«Txakur arraza» orritik birbideratua)

Txakur-arraza bat ezaugarri oso antzekoak edo ia berdinak dituzten txakur multzo bat definitzen du, itxuran edo portaeran edo, oro har, bietan, ezaugarri berak zituzten arbasoengandik datozen txakurrak. Txakurrak selektiboki gurutzatu izan dira milaka urtez, ezaugarri espezifikoak lortzeko[1].

1904. urteko ilustrazio bat

Jatorria eta historia aldatu

Txakurraren jatorria guztiz argitu gabeko kontua da. Zabaldua dago txakurra otsoaren ondorengoa dela dioen teoria, baina bada txakaletik edo koiotetik eratorria dela uste duenik ere. Txakur-arrazak hain desberdinak izanik, litekeena da Canis generoaren espezie desberdinetatik eratorriak izatea[1].

Txakurraren etxekotze zantzuak Pleistozenotik Holozenora igarotzean aurkitu dra, glaziazioen ondorengo klima epeltzearekin batera, nekazaritza eta abeltzaintza baino lehenago. Uste da, hortaz, artzain-txakurra baino lehenago, ehiza-txakurra izan zela lehenago.

Gerogago, erabilera bakoitzerako txakur-mota aproposa lortzen saiatu zen gizakia. Antzinako egiptoarren dokumentuetan xarlango eta podenko erakoak agertzen dira, eta asiriarretan, berriz, molosoak[1].

Arrazen sailkapen modernoa aldatu

Txakur mota desberdinen barietatearen ebidentzia historikoa argia da, haiek ezaugarri zehatz batzuen arabera hazi, hezi eta gurutzatzekoa ere bai, eta izenez kultura desberdinetan mota horiek desberdin izendatzeko moduak ere argiak dira, baita euskaraz ere[2]. Baina 21. mendean arraza-sailkapenak eta arraza-izendapenak direnak dira, beste prozesu historiko baten ondorioz: 19. mendean herrialde anglosaxoietan hasitako txakur-erakusketak eta Kennel Club direlakoen antolakuntza[3]. Lehenbizi Erresuma Batuan, eta gero AEBetan zein Britainiar Inperioko herrialdeetan, txakur-zaleen klub hauek bi kontzeptu funtsezko ekarri zituzten, pedigria, eta arrazaren estandarraren deskribapena. Estandarraren finkatzeak dakar jatorri, itxura eta portaera batzuk deskribatzeak, esateko txakur zehatz bat hau edo bestea dela, eta pedigriak erregistro bat suposatzen du, adierazteko delako estandarreko txakur berdin sailkatuen kumea dela txakurkume bat, honek ere gurasoen ezaugarriekin...

Oro har, txakur mota bat benetako arrazatzat hartu aurretik, frogatu behar da mota horretako pare bat gurutzatzeak gurasoen ezaugarri berak dituzten txakurkumeak sortzen dituela beti, bai itxuran, bai portaeran. Horri arrazaren emaitza positiboa esaten zaio, kontzeptu zientifikoki irristakorra.

Harrezkero, txakur-arraza baten definizio edo arraza-erregistroa deiturikoa, partikularren, kluben edo bestelako erakundeen eskuetan daude.

Arraza-izendapen baten adibidea aldatu

Enkarterriko billanoaren kasuak balio dezake arraza-izendapenaren prozesua ulertzeko. Batetik, txakur mota jakin batek eskualde batean, Enkarterrian, agerpena zuela ikusi zuten zaletu batzuek 20. mendearen amaieran. Txakur-zaleak elkartu ziren erakunde batean (Enkarterriko Billanoaren Elkarte Nazionala), eta bultzatu zuten arrazaren ikerketa eta estandarizazioa[4]. Estandarrak ezagupen ofiziala izan zuen Eusko Jaurlaritzarengandik, definizio eta guzti, 2004an[5], eta Enkarterriko Billanoaren Elkarte Nazionalak arrazaren zaintza egiteko babes eta enkargu ofiziala ere jaso zuen Jaurlaritzarengatik[4].

Harrezkero, estandarrarekin bat egiten zuten txakurren identifikazio eta erregistroari ekin zion Elkarteak eta erregistro hori 2020an itxi zuten: 319 txakur zeuden bizirik orduan, eta 81 gauza ziren ugaltzeko[6]. Hortik aurrera, arraza finkatua dago, 81 horien ondorengoek pedigria izango dute, elkarrekin gurutzatuz gero, eta 2004an zehaztutako estandarrera egokituz gero, ofizialki txakurkumeak ere billanoak izango dira.

Nazioarteko arraza sailkapena aldatu

Nazioartean, Nazioarteko Federazio Zinologikoa (NFZ) deritzon erakundea dago. 349 arraza onartzen zituen 2021 amaieran, baina kriterioetako bat da horietako bakoitza herrialde jakin batena dela, oro har, estatu subiranoei lotutako kontzeptua alegia[7]. NFZk berak ez du ziurtatzen arrazarik edo pedigririk, estatuetatik datozkion eskaerak (bakoitza bere definizioekin eta erakunde arautzailearekin atzean) aztertzen ditu, zerrenda orokorrera sartu ala ez erabakitzeko.

Hortaz, arraza horien jabe diren herrialdeek ezartzen dute arrazaren estandarra, eta NFZ-k halaber, 10 talde nagusitako sailkapen batean sartzen ditu.

NFZren 10 taldeko sailkapenari dagokionez, horiek honakoak dira:

2021ean azterketa egin zen Euskal Herriko eskualde batean, Sakanan, ea zenbat txakur eta zein motakoak ziren; eta gehienak mestizo gisa sailka zitezkeen arren, NFZren sailkapenaren araberako zenbaketa ere egin zen eta 1. taldeko artzain txakurrak eta 7. taldekoak zenbaketan hurrengo zirela ikusi zen[8].

Euskal Herriko arrazak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko bertako txakur arrazak»

Egitura administratibo publiko eta pribatuen erabakien mende dago azkenean arraza sailkapena. Hego Euskal Herrian, Eusko Jaurlaritzak zenbait txakur arraza autoktono definitu ditu, eta babes neurriak izendatu haiek zaintzeko Euskal Autonomia Erkidegoaren esparruan[9]. Nafarroako eper-txakur edo patxoiak ere antzeko izendapena du lortua Nafarroan[10]. Espainiako Erret Elkarte Kaninoak ontzat hartzen ditu izendapen hauek, eta beste erkidego autonomoetakoak, bere zerrenda propio orokorra osatzen duelarik, baina zerrenda horretatik, gutxi batzuek dute izendapen onartua NFZren zerrenda orokorrean.

Esate baterako, Euskal artzain txakurraren aldaerak, edo Jaurlaritzak edo Nafarroako Gobernuak onartutako beste euskal arrazarik ez dago nazioarteko zerrenda eta sailkapenean[11]. Bai ordea, nafar artzanora, Aragoiko Gobernuaren ezagupena duena[12] eta hedapen geografikoa ezagutua duena Euskal Herriraino[13] eta hedadura geografikoz Euskal Herriko parteak hartzen dituen Pirinioko ardi txakurra (Frantziako elkarteen araberako bi aldaeratan onarpena duena nazioarteko zerrendan) eta Frantzian definitutako Pirinioetako mendiko txakurra ere bai.

Txakur arrazen izenak aldatu

Badago, nazioarteko txakur izendapenetan hizkuntza natibo batzuen terminoen erabilpen bat, non Bulldog edo Dachshund edo Akita Inu bezalako arraza izenak zabaldu diren, hiru kasu horietan dog, hund eta inu formek txakur esan nahi duten besterik gabe, ingelesez, alemanez eta japonieraz kasu hauetan. Beste kasu batzuetan, itzulpenak zabaltzen dira. Euskaraz, Euskaltzaindiak ontzat eman ditu bi eratakoak, forma onartutzat emanez bull terrier zein dogo argentinar formak, adibidez[14].

Eusko Jaurlaritzak ofizialki izendatu eta definitutako arrazetan, hautu berezia hartu du administrazioak, euskarazko zein gaztelaniazko agindu ofizialetan, izen "elebakarra" dute arrazek[9]: Euskal artzain txakur iletsua, gazteleraz ere hala omen da, baina aldiz, Enkarterrian Villano de Encartaciones omen daukagu, billanoa euskaraz (Euskaltzaindiak 2015an ebatzia, billanukoa erabaki arren utzi zuten arren[14]). Beste kasu berezi bat: "erbi txakurra", arraz propio gisa horrela izendatua, kasu honetan ezta euskal ere ez da izen ofizialean, baina hau ere nahasgarria da ze erbi txakurra termino generikoa aplikatzen ahal zaiona hainbat txakurri, galgo espainiarrei zein afganiar iletsuei.

Nafarroako Gobernuaren agirietan berriz, Pachón Navarro eta Patxoi Nafar ageri da hizkuntza batean zein bestean[10], baina kasu honetan, dena dela, Euskaltzaindiak Nafarroako patxoi hobesten du[14].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c Ana, Galarraga Aiestaran. (2002-10-01). «Animalia-arrazak: gizakiak bideratutako hautespena» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  2. ↑ «Euskaltzaindiaren Hiztegia - Txakur» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-10-31).
  3. ↑ (Ingelesez) «The surprising history of Victorian dog shows» HistoryExtra (Noiz kontsultatua: 2022-10-31).
  4. ↑ a b «Conoce el Club Nacional Villano de las Encartaciones» www.villano-encartaciones.es (Noiz kontsultatua: 2022-10-31).
  5. ↑ Euskadi.eus, EHAA. «AGINDUA, 2003ko abenduaren 9koa, Nekazaritza eta Arrantza sailburuarena, "Enkarterriko villanoa" txakur-arrazaren arauketa zehatza onesten duena.» Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria - EHAA (Noiz kontsultatua: 2022-10-31).
  6. ↑ «Cierra el registro fundacional de los villanos» www.ladridos.es (Noiz kontsultatua: 2022-10-31).
  7. ↑ Munduan zenbat txakur-arraza daude? | Consumer. 2014-09-29 (Noiz kontsultatua: 2022-10-24).
  8. ↑ «Sakandarren herenak txakurra du - Sakana» Guaixe.eus (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  9. ↑ a b Eusko Jaurlaritza, Ekonomiaren Garapen eta Lehiakortasun Saila. (2014-03-24). «31/2014 DEKRETUA, martxoaren 4koa, Euskal Herriko abere-arraza autoktonoak kontserbatu, hobetu eta sustatzekoa eta animalia-arrazak sustatzeko entitateak arautzekoa.» www.legegunea.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2022-10-24).
  10. ↑ a b «270/2006 FORU AGINDUA, abuztuaren 14koa, Nekazaritza, Abeltzaintza eta Elikadura kontseilariak emana, Patxoi Nafarra zakur arrazari arrazaren eta lanen gaineko estandarra onartzen diona.» bon.navarra.es (Nafarroako Aldizkari Ofiziala) (Noiz kontsultatua: 2022-10-24).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) «Razas Españolas - Real Sociedad Canina de España» www.rsce.es (Noiz kontsultatua: 2022-10-24).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) SER, Cadena. (2018-03-15). «El Gobierno de Aragón reconoce el Mastín del Pirineo como raza originaria aragonesa» cadena SER (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) «Estandar del Mastin del Pirineo» Club del Mastin del Pirineo de España (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  14. ↑ a b c Osoko bilkura - 4.2. Arrazak, diru zaharrak eta txanponak. Euskaltzaindia, 197 or..

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txakur-arraza&oldid=9535417"(e)tik eskuratuta