Wikipedia

Tornado

Tornadoa indar handiko haize-zurrunbiloa da, kiribilean igotzen dena[1] lurretik kumuloninbo hodei bateraino. Haren haizeek 100 eta 400 km/h arteko abiadura har dezakete, eta erpinak beherantz duen kono edo onil baten itxura du. Fenomeno atmosferiko zikloniko bortitzenetakoa da, baina hedadura txikikoa eta iraupen laburrekoa (segundo gutxitik ordubetera).

Tornado bat, F5 mailakoa (Manitoba, Kanada, 2007)
Onil-hodei baten eboluzioaren irudi elkartua (7 fase), Minneola (Kansas, AEB, 2016ko maiatza).

Tornadoak forma eta tamaina askotakoak dira, eta, maiz, kondentsazio-onil baten moduan ikusten dira, kumuloninbo hodei baten oinarritik datorrena eta azpian hondakin eta hauts laino birakari bat duela. Tornado gehienek 65 eta 180 km/h iristen diren haizeak dituzte; gutxi gorabehera, 75 m zabal dira, eta kilometro gutxiko ibilbidea egiten dute desagertu aurretik. Handienek 450 km/h haizea izan dezakete; 2 km zabal dira, eta 100 km baino gehiagoko ibilbidea egin izan dute lurraren gainean[2][3][4].

Tornadoen artean daude: lurreko traganarruak, zurrusta anitzeko tornadoak eta itsas traganarruak. Azken horiek ur-gorputzen gainean eratzen dira, eta kumuluekin eta tamaina handiagoko ekaitz-hodeiekin konektatzen dira, baina tornadotzat hartzen dira lehorrean sortzen direnen antzeko ezaugarriak dituztelako, hala nola onil formako biraketazko aire-korrontea. Itsas traganarruak, oro har, ur-gorputzen gainean eratzen diren tornadoak ez-superzelula gisa sailkatzen dira[5].​ Aire-zutabe horiek tropikoetatik hurbil dauden tropiko-arteko eremuetan sortzen dira maiz, edo eremu epeletako latitude subtropikaletako eremu kontinentaletan, eta ez dira hain ohikoak poloetatik hurbil dauden latitude handiagoetan, edo Lurraren ekuatoretik hurbil dauden latitude baxuetan[6]. Naturan, badaude tornadoen antzeko beste fenomeno batzuk, besteak beste, gustnadoa, leherketa, hauts-zurrunbiloa, su-zurrunbiloa eta lurrun zurrinbiloa.

Doppler bulkaden radarren bidez detektatzen dira tornadoak, baita, bisualki, ekaitz-ehiztariengatik ere. Kontinente guztietan behatu izan dira, Antartikan izan ezik. Hala ere, munduko tornadorik gehienak Tornado Alley izenarekin ezagutzen den eskualde estatubatuarrean gertatzen dira, eta, ondoren, tornado korridorean, zeinak barne hartzen duen: Argentinako ipar-mendebaldea, erdialdea eta ipar-ekialdea; Brasilgo hego-mendebaldea; Paraguaiko hegoaldea eta Uruguai Hego Amerikan. Uruguai da, bere dimentsioengatik, lurralde nazional osoa tornadoen korridorearen eragin-eremuaren mendean dagoen Hego Amerikako herrialde bakarra[7][8][9]. Halaber gertatzen dira, noizbehinka bada ere, Asia erdi-hegoaldean eta ekialdean; Afrika hegoaldean; Europa ipar-mendebaldean eta hego-ekialdean; Australiako mendebaldean eta hego-ekialdean, eta Zeelanda Berrian ere.

Hainbat eskala daude haien indarra sailkatzeko. Fujita-Pearson eskala kalteen araberakoa da, eta, zenbait herrialdetan, Fujita eskala hobetuak (Enhanced Fujita scale) ordezkatu du aurrekoaren bertsio eguneratua. F0 edo EF0 tornadoek, kategoria ahulenek, kalte egiten die zuhaitzei, baina ez egiturei. F5 edo EF5 tornadoek, kategoriarik indartsuenek, eraikinak zimenduetatik erauzi eta egitura-deformazio esanguratsuak eragin ditzakete etxe-orratzetan[10]. TORRO eskala doa: T0 tornadorik ahulenetik T11 ezagutzen diren tornadorik indartsuenetaraino[11].​ Halaber, Doppler radarretatik eta zoruan utzitako zirkulazio-patroietatik (marka zikloidalak) ere lortutako datuak azter daitezke, eta fotogrametria erabil daiteke haien intentsitatea zehazteko eta tarte bat esleitzeko[12].

Hitza

aldatu

Tornado hitza ingelesetik dator, eta hori gaztelaniazko tronado hitzetik segur aski (trumoi ekaitza[13]), tornar (biratu) hitzaren eraginez metatesiz eraldatua[14].

Ezaugarriak

aldatu

Bitarteko latitudeetan, oso kontuan hartzekoak dira tornadoak, gertaera indar handikoak eta aski arriskutsuak baitira; meteorologiako gertaera guztietatik, tornadoak dira hondamen handienak eragiten dituztenak.

Tornadoak depresio txikiak dira, zikloien norabidean (erloju orratzen kontra ipar hemisferioan eta erloju orratzen arabera hego hemisferioan) lastertasun handiz biratzen diren haize-lasterrez osatuak. Onil erraldoi baten forma duen hodei bat izaten da, kumuloninbo baten azpian eratua eta lurreraino iristen dena beso luze eta estu baten bidez[15]; kolore iluna edo beltza du, hezetasunaren, hautsaren eta goranzko aire korronteek lurretik altxatzen dituzten zatikien ondorioz. Indar handiko euri-jasak eta kazkabarra botatzen dituzte gune jakin batetik igaro baino lehen. 100 metrotik beherako diametroa izaten dute, eta, haizearen lastertasuna, 400 km/h izatera irits daiteke. Praktikan, zurrunbilo bat tornado gisa sailkatua izan dadin, lurrarekin nahiz hodeiaren oinarriarekin kontaktua izan behar du. Hala ere, zientzialariek, oraindik, ez dute terminoaren definizio osoa azaldu; adibidez, ez dago adostasunik, esaterako, onil beretik datozen eta lurzoruarekin ukipen-puntu ugarik dituztenak hainbat tornado eratzen dituzten ala ez[16]. Tornado hitza, gainera, haize-zurrunbiloari dagokio; ez kondentsazio-hodeiari[17][18].

Bestalde, erdiguneko presioa inguruko eguratsarenarena baino askoz ere txikiagoa da, eta, horrenbestez, eraikin itxiak lehertu egiten dira tornadoen eraginez, etxearen barnealdearen eta kanpoaldearen artean dagoen alde barikoa (presioaren aldea alegia) dela eta.

Atalak

aldatu
 
Tornado bat Oklahomako Union Cityn, 1973ko maiatzaren 24.

Tornado batek hiru atal ditu:

  • Ama hodeia: Nondik tornadoa eskegita dagoen.
  • Onila: Ama hodeitik lurrerantz doana.
  • Zurrunbiloa: Onilaren beheko atala, lurra ukitzen duena.

Eraketa

aldatu
 
Tornado baten eraketa (Dimmitt, Texas).

Tornadoak hara-hona mugitzen dira sigi-sagan. Baina ez dago zehatz jakiterik tornadoa nola eratzen den. Gehienak ekaitzekin batera eratzen dira. Tornado bat eratzeko, bi baldintza nagusi behar dira: aire-masa bero eta hezea, lurrazaletik hurbil, eta beste aire-masa hotz eta lehorra, troposferatik hurbil. Bi aire-masa horiek elkartzen direnean, superzelula izeneko ekaitz bortitz bat sortzen da. Aire hotzak behera egiten du, eta aire beroak, gora presio atmosferiko desberdinagatik, eta, nahasketa horretan, aire biraketa indartsua sortzen da Coriolis indarraren eraginez.

Teorian, badago esatea kumuloninbo baten bilakaeran –haize hezea hodeiaren azpialdera jaisten denean– energia zinetikoa kontzentratu izanaren azken aldia dela eta zikloi baten bira edo mugimendua dela, bero latentea askatzen du aire heze horrek, orobat; goranzko aire hezea hodeiaren azpialderantz mugitzen denean eta gorantz bizkor berriz igotzen eta kondentsazio handia duelarik, eta, horrekin batera, energia zinetiko handia sortzen du.

Udaberrian eta uda hasieran izaten dira tornadoak eratzeko egurats baldintza egokienak, batez ere, martxo eta uztail artean[19].

Tornadoak eta Coriolis efektua

aldatu

Hala eta guztiz ere, Coriolis efektuaren ondorioz gertatzen dira: bai ipar hemisferioan ezkerrerantz eta gorantz biratzea, bai ipar hemisferioan ere eskuinerantz biratzea eta baita hari motako tornadoak eratzea eta haien gainazal-ibilbidean desplazatzea ere. Hori tornadoen dimentsio bertikal handiagatik gertatzen da, gainazalean duten zabalerarekin alderatuta: Lurraren errotazio-abiadura 30° latitudean, 404 m/s da, Antonio Gil Olcinak adierazi duenez[20].​ Logikoa denez, abiadura horrek eragin handia du gainazalean, non marruskadurak aire-zutabea eskuinerantz birarazten duen (berriz ere ipar hemisferioan); alturan, berriz, abiadura hori askoz txikiagoa da, zutabeak edo onilak askoz diametro handiagoa baitu.

Tornadoak norabide antiziklonikoan hasten dira biraka, eta aire hotz eta lehorreko korronte bertikal batez eratuta daude. Korronte hori espiral baten moduan jaisten da, eta espiral horren biraketa-erradioa txikituz joaten da beherantz joatean; hala, haren biraketa-abiadura nabarmen handitzen da, eta, konpentsazioz, aire bero eta lehorreko goranzko espiral bat sortzen da, baina, azkar, hodei-onil bat eratzen du aire hori azkar hoztean zikloi moduan biratuz, hau da, orduaren aurkako norabidean Ipar hemisferioan eta orduaren aldekoa Hego hemisferioan (goitik begiratuta). Puntu berean eta aldi berean kontrako noranzkoan biratzen diren bi zurrunbilo egoteak azaltzen du tornado baten asimetria: beti du zati bat irekita, altuera txikiko kondentsazio-hodeirik gabe (nondik aire hotz eta lehorra jaisten den) eta beste zati bat aire bero eta hezeak gora egiten duena. Aire hori, azkenean, hodeira irits daiteke, eta onil-hodei bat eratu biraketa-diametroa handitzearen eraginez. Oro har, lurreko zurrunbiloek, hauts-zurrunbiloek eta gustnadoek bakarrik biratu dezakete antizikloiaren norabidean, eta normalean soilik egin dezakete supergelaxka zikloniko baten atzeko saihetseko beheranzko korrontearen alde antiziklonikoan eratzen direnek[21]. Hala ere, oso kasu bakanetan, tornado antiziklonikoak superzelula antizikloniko baten mesoantizikloiarekin batera —ohiko tornado zikloniko baten antzera— eratzen dira, edo tornado laguntzaile gisa, dela tornado satelite gisa, dela supergelaxka baten barruko zirkulazio antiziklonikoekin lotuta[22].

Soinua eta sismologia

aldatu

Tornado batek sortutako soinuak hainbat mekanismok eragiten dituzte. Denboran zehar, tornadoek sortutako hainbat soinu eman izan dira, askotan lekukoen ohiko soinuekin konparatuta eta, gehienetan, zarata baten aldaera gisa. Sarritan, jakinarazten diren soinuak dira karga-trenak, ur-laster edo ur-jauziak, erreakzio-motorrak edo horien konbinazioak. Tornado asko ez dira entzungarriak oso urrutitik; soinuaren izaera eta hedapen-distantzia baldintza atmosferikoen eta topografiaren mende dago.

Tornadoaren zurrunbiloaren eta haize zurrunbilotsuek, baita aire-korronteen eta gainazalaren eta hondakinen arteko elkarrekintzek ere soinuak sortzen laguntzen dute. Onil-hodeiek ere soinuak sortzen dituzte. Onil-hodeiek eta tornado txikiek erle-taldeen txistu-hotsak, uluak, zurrumurruak edo burrunbak egiten dituztela jakinarazi da, edo elektrizitatea, baita tornadoek zarata sor larria eta etengabea, edo soinu irregularra, sortzen dutela ere[23].

Tornadoak oso gertu daudenean bakarrik entzun daitezkeenez, zarata ez da tornado baten abisu fidagarria. Gainera, edozein haize bortitzek, kazkabar handi batek edo Trumoi-ekaitz batean tximistek etengabe jotzen badute, tornadoen antzeko burrunba sor dezakete[24].

Tornadoek ere marka infrasoinu entzunezinak sortzen dituzte[25]. Entzungarrietan ez bezala, tornadoen marka entzunezinak isolatuak izan dira; behe-maiztasuneko soinu-uhinak distantzia luzera hedatzen direnez, tornadoak iragartzeko eta detektatzeko aparatuak garatzen saiatzen ari dira, haien morfologia, dinamika eta eraketa ulertzeko ere balio dezaketenak[26]. Tornadoek, gainera, detekta daitekeen marka sismiko bat ere sortzen dute, eta isolatzeko eta bere prozesua ulertzeko, ikertzen jarraitzen dute[27].

Elektromagnetismoa, tximistak eta beste efektu batzuk

aldatu

Tornadoek espektro elektromagnetikoan igortzen dute, eta irrati-seinale atmosferikoen eta eremu elektrikoko seinaleen emisioak detektatu izan dira[26][28][29].​​​ Tornadoen eta izpien jardueraren patroien arteko korrelazioak ere ikusi izn dira. Tornadoen ekaitzek ez dute beste ekaitzek baino tximista gehiago, eta tornadoen zelula batzuek ez dituzte inoiz sortzen. Oro har, hodeitik lurrera (cloud-to-ground edo CG) doazen tximisten jarduera murriztu egiten da tornado bat azalera iristen denean, eta maila normalera itzultzen da tornadoa desagertzen denean. Kasu askotan, tornadoek eta intentsitate handiko ekaitz elektrikoek polaritate positiboaren ezohiko igoera eta nagusitasuna erakusten dute CG motako deskargetan[30].​ Elektromagnetismoak eta tximistek zerikusi gutxi, edo batere, dute zuzenean tornadoak agertzea eragiten duenarekin (horiek fenomeno termodinamiko bat baitira funtsean), nahiz eta, ziur aski, loturak dauden ekaitzarekin eta ingurunearekin, eta horrek bi fenomenoei eragiten die.

Iraganean, argitasunaren berri eman izan da, eta baliteke kanpoko argi-iturriekin (tximistak, hiriko argiak eta instalazio elektriko kaltetuen distirak) identifikatzean nahasmendua izatea; izan ere, barne-iturriak oso gutxitan jakinarazten dira, eta ez da jakiterik dokumentatu izan direnik. Haizeez gain, tornadoek aldaketak izaten dituzte aldagai atmosferikoetan ere, hala nola tenperaturan, hezetasunean eta presioan. Adibidez, 2003ko ekainaren 24an, Manchesterretik gertu (Hego Dakota), ikerketa batek erregistratu zuen 100 mbar-eko presio defizita. Zurrunbiloa hurbildu ahala, presioa jaisten joan zen pixkanaka, eta, gero, oso azkar jaitsi zen 850 mbar-era tornado indartsuaren erdian, zurrunbiloa urruntzean eta azkar batean handitu aurretik, presioaren V formako grafiko bat eratuz. Aldi berean, tenperaturak jaistera jotzen du, eta hezetasun-edukia handitu egiten da tornadoaren inguruan[31].

Kokapena

aldatu
 
Tornadoen kokapena mundu osoan (gorriz) eta soroak (berdez) (iturria: NOAA)

Tornadoak kontinente guztietan jazo dira, Antartikan izan ezik. Gehienak, hala ere, Ameriketako Estatu Batuetako hegoaldeko Ordoki Handietan sortzen dira, bereziki Tornado Alley izeneko eremuan.

Latitude horietan, elkarren alboan jartzen dira Mexikoko golkotik iritsitako tropiko aldeko haize-laster hezeak eta hego-mendebaldeko basamortuko aire lehorreko haize-lasterrak, eta gorabehera handiak sortzen dira haize-laster baten eta bestearen tenperaturaren, hezetasunaren eta haizeen artean. 1915 eta 1950 bitartean, bi mila lagunetik gora hil ziren tornadoen eraginez, eta, ekonomian ere, kalte eta galera handiak ekartzen dituzte.

Euskal Herritik gertu ere badaude, batez ere Mediterraneo aldean. Bestetik, Euskal Herriko kostaldetan, bere itxura duten tragarroiak edo traganarruak daude, hau da, haize-zurrunbilo gehienetan indartsua, hodei zutabe gisa azaltzen dena eta behealdean itsasotik jasotako ur-tantak edo lurretik jasotako hautsa, harea eta zaborra izan ohi dituena[32].

Neurketa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Fujita eskala»
Fujita eskala hobetua
EFU Ezezaguna - Kalte neurgaitza
EF0 105–137 km/h - Kalte arina
EF1 138–178 km/h - Kalte neurritsua
EF2 179–218 km/h - Kalte nabarmena
EF3 219–266 km/h - Kalte larria
EF4 267–322 km/h - Kalte suntsitzailea
EF5 >322 km/h - Kalte sinestezina

Hainbat eskala daude haien indarra sailkatzeko. Fujita-Pearson eskalak (edo soilik Fujita eskala) kalteen araberakoa da. 2007ko udan, eguneratu egin zen, kalteak hobetu deskribatuz eta haizearen lastertasuna hobeto balioetsiz: horri, Fujita eskala hobetua (Enhanced Fujita scale) deritzo. Hala ere, aurrekoaren balio eta maila berak mantendu ziren. Horrela, bi-biek 6 maila dituzte: F0 edo EF0 ahulena da eta F5 edo EF5, bortitzena.

  •  
    EF5 batek eginiko kalteak (2003)
  •  
    EF4 batek eginiko kalteak (2013)
  •  
    EF3 batek eginiko kalteak
  •  
    EF2 batek eginiko kalteak (2011)

TORRO eskala antzekoa da, baina 12 mailarekin: T0 ahulena da, eta T11, bortitzena. Tornadoen intentsitatea definitzeko eta haiek sailkatzeko, beste ezaugarri batzuk ere aztertzen dira, hala nola Doppler radarreko datuak, fotogrametria edo lurreko zurrunbilo-ereduak (marka zikloidalak)[33][34].

Tornadoak eta gizakia

aldatu

Zinema eta literatura

aldatu

Hainbat film eta eleberritan agertzen dira tornadoak, bai argumentu nagusiaren oinarrian, bai pasarte batean. Horien artean daude:

Tornado ehiztariak

aldatu
 
NOAAko tornado ehiztariak tresnekin, horien artean Doppler radar mugikor bat (beheko irudia), VORTEX proiektuaren baitan 1994-95.

Bada jendea tornado eta bestelako ekaitzen atzetik bila dabiltzana, aztertzeko, argazkiak ateratzeko edo, soilki, esperientzia zirraragarriak bizitzeko. Tornado-ehiztari esaten zaie, eta herrialde askotan daude. Hala ere, mugimendua Estatu Batuetako Ordoki Handietatik dator, eta han dago hedatuen. Lehen tornado-ehiztari ezaguna Roger Jensen izan zen (1933-2001), Fargokoa, 1951an Lake Park eskualdean (Minnesota) ekaitzei jarraitu ziena[35],[36]. Arlo horretako aitzindariek argibide baliotsuak eman dizkiete meteorologia ikertzaileei.

1972an, Oklahomako Unibertsitateak eta National Severe Storms Laboratory-k Tornado Intercept Project proiektuari ekin zioten. Tornadoei buruzko informazioa in situ lortzeko lehen hedapen koordinatua zen. Proiektu horrek tornado-ehiztari talde handi bat sortu zuen, eta gero aurrera jarraitu zuen Stormtrack aldizkaria argitaratuz. Geroago, hainbat tresna hedatu ziren ehizaldi horietan, tartean radar meteorologiko eramangarriak.

Fenomeno horrek indarra hartu zuen Internet eta bestelako hedabideak direla-eta, eta, 1990eko hamarkadan, neofito asko ekaitzak ehizatzen hasi ziren bizipen kitzikagarriak bilatzeko. Orain, bidaia-agentziek tornado-ehiza proposatzen dute Afrikako argazki-safarien ereduari jarraituz. Horregatik, mendebalde ertaineko bideetan, jendetza inguratu ohi da ekaitza denean, eta, horien artean, benetako ikertzaileak ehuneko txiki bat baino ez dira.

Sineskeriak

aldatu

Tornadoen inguruan, sineskeria eta uste oker ugari garatu dira hainbat iturrik barreiatuak, horien artean esamesak, herri-kontakizunak eta tornadoen fisika ezagutzen ez dutenek egindako erreportajeak. Beste iturri batzuk dira zenbait hedabidetan aurkitzen den sentsazionalismoa eta filmetako informazio okerrak. Sineskeria horiek maila askotan ageri dira: hartu beharreko neurriei buruzko ideiak, eragindako kalteen minimizazioa eta fenomenoaren tamaina, forma, ahalmen eta ibilbideari buruzko hipotesi faltsuak.

Adibidez, uste batek dio tornado baten aurretik etxeko leihoak irekitzeak ekaitzak eragindako kalteak murrizten dituela, kanpo eta barne presioa orekatzen baititu, baina ez da egia[37]. Beste baten arabera, ibilgailu baten barruan geratzea oso arriskutsua da, haizeak erraz jo baitezake, baina irteteak arriskua areagotu lezake aterpe hoberik ez badago[37].

Beste uste oker ugari dago: tornadoek etxeen gainetik salto egin dezaketela, ibilbide ezagunean mugitzen direla, intentsitatea zabaleraren araberakoa dela, Ipar Amerikan bakarrik gertatzen direla, ez direla neguan gertatzen, etxe mugikorren eremuek erakartzen dituztela edo kokaleku batzuek (ibaiek, mendiek, haranek, eraikin handiek) tornadoetatik babesten dituztela[37].

Irudiak

aldatu

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Tornado Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-2-18)
  2. ↑ (Ingelesez) Wurman, Joshua. (2008-08-29). Doppler on Wheels. Center for Severe Weather Research jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2007-02-05).
  3. ↑ (Ingelesez) «Hallam Nebraska Tornado» National Weather Service (National Oceanic and Atmospheric Administration) 2005-10-02 (kontsulta data: 2009-11-15).
  4. ↑ (Ingelesez) Roger Edwards. (2006-04-04). «The Online Tornado FAQ» Storm Prediction Center (National Oceanic and Atmospheric Administration) jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2006-09-29) (kontsulta data: 2006-09-08).
  5. ↑ (Ingelesez) Glossary of Meteorology. (2000). Waterspout. American Meteorological Society jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2008-06-20) (kontsulta data: 2009-11-15).
  6. ↑ (Ingelesez) Servicio Meteorológico Nacional. (2009-02-03). 15 January 2009: Lake Champlain Sea Smoke, Steam Devils, and Waterspout: Chapters IV and V. Administración Nacional Oceánica y Atmosférica (kontsulta data: 2009-06-21).
  7. ↑ (Ingelesez) Perkins, Sid. (2002-05-11). «Tornado Alley, USA» Science News: 296-298. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2006-08-25) (kontsulta data: 2006-09-20).
  8. ↑ Macías Medrano, Jesús Manuel. «Descubriendo tornados en México» Diccionario Temático CIESAS jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2015-09-23) (kontsulta data: 2010-06-22).
  9. ↑ Modelado Numérico de Tornados.. (kontsulta data: 2012-12-08).
  10. ↑ (Ingelesez) (kontsulta data: 2010-06-14).
  11. ↑ (Ingelesez) Meaden, Terrance. (2004). Wind Scales: Beaufort, T — Scale, and Fujita's Scale. Tornado and Storm Research Organisation jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2010-04-30) (kontsulta data: 2009-09-01).
  12. ↑ (Ingelesez) «Enhanced F Scale for Tornado Damage» Storm Prediction Center (Administración Nacional Oceánica y Atmosférica) 2007-02-01 (kontsulta data: 2009-06-21).
  13. ↑ Tronada Real Academia Española hiztegian (kontsulta: 2021-02-20)
  14. ↑ (Ingelesez) Harper, Douglas. (2001). Tornado. Online Etimology Dictionary (kontsulta data: 2009-8-31).
  15. ↑ (Ingelesez) «Section T» Glossary of Meteorology (American Meteorological Society) 2000 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2007-04-06) (kontsulta data: 2009-08-31).
  16. ↑ (Ingelesez) Edwards, Roger. (2006-04-04). «The Online Tornado FAQ» Servicio Meteorológico Nacional (Administración Nacional Oceánica y Atmosférica) jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2006-09-29) (kontsulta data: 2006-09-08).
  17. ↑ (Ingelesez) Doswell, Moller, Anderson et al. (2005). Advanced Spotters' Field Guide. Departamento de Comercio de los Estados Unidos jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2009-08-25) (kontsulta data: 2009-08-31).
  18. ↑ (Ingelesez) Doswell, Charles A.. (2001-10-01). What is a tornado?. Instituto Cooperativo de Estudios Meteorológicos de Mesoescala (kontsulta data: 2009-09-01).
  19. ↑ Tornadoak Norteko ferrokarrilla irratsaioan, Zientzia.eus webgunean (2014/06/23)
  20. ↑ Antonio Gil Olcina: Climatología. En: Vicente Bielza de Ory, Editor. Geografía General I. Introducción y Geografía física. Madrid: Taurus Ediciones, 1984, 3a edición, 1993, p. 219
  21. ↑ (Ingelesez) Forbes, Greg. (2006-04-26). Anticyclonic Tornado at El Reno, OK. Weather.com jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2009-12-10) (kontsulta data: 2009-10-10).
  22. ↑ (Ingelesez) Monteverdi, John. (2003-01-25). Sunnyvale and Los Altos, CA Tornadoes. Universidad Estatal de San Francisco, Departamento de Geociencias, Gráficas Climáticas y Laboratorio de Simulación jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2013-06-13) (kontsulta data: 2009-10-10).
  23. ↑ (Ingelesez) Abdullah, Abdul. (1966-04). «The "Musical" Sound Emitted by a Tornado...» Monthly Weather Review (American Meteorological Society) 94 (4): 213-220.  doi:10.1175/1520-0493(1966)094<0213:TMSEBA>2.3.CO;2. (kontsulta data: 2009-10-10).
  24. ↑ (Ingelesez) Hoadley, David. (1983-03-31). «Tornado Sound Experiences» Storm Track 6 (3): 5-9. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2010-03-10) (kontsulta data: 2009-10-10).
  25. ↑ (Ingelesez) Bedard, A. J.. (2005eko urtarrila). «Low-Frequency Atmospheric Acoustic Energy Associated with Vortices Produced by Thunderstorms» Monthly Weather Review (American Meteorological Society) 133 (1): 241-263.  doi:10.1175/MWR-2851.1. (kontsulta data: 2009-10-10).
  26. ↑ a b (Ingelesez) Bluestein, Howard B.. (1999-08-01). «A History of Severe-Storm-Intercept Field Programs» Weather and Forecasting 14 (4): 558–577.  doi:10.1175/1520-0434(1999)014<0558:AHOSSI>2.0.CO;2. ISSN 1520-0434. (kontsulta data: 2025-06-08).
  27. ↑ (Ingelesez) Tatom, Frank; Knupp, Kevin R. y Vitto, Stanley J.. (1995eko otsaila). «Tornado Detection Based on Seismic Signal» Journal of Applied Meteorology (American Meteorological Society) 34 (2): 572-582.  doi:10.1175/1520-0450(1995)034<0572:TDBOSS>2.0.CO;2. (kontsulta data: 2009-10-10).
  28. ↑ (Ingelesez) Leeman, John R.; Schmitter, E.D.. (2009ko apirila). «Electric signals generated by tornados» Atmospheric Research (ScienceDirect) 92 (2): 277-279.  doi:10.1016/j.atmosres.2008.10.029. (kontsulta data: 2009-10-10).
  29. ↑ (Ingelesez) Samaras, Tim M.. (2004-10-07). A historical perspective of In-Situ observations within Tornado Cores. Hyannis, MA: American Meteorological Society (kontsulta data: 2009-10-10).
  30. ↑ (Ingelesez) Perez, Antony H.; Wicker, Louis J. y Orville, Richard E.. (1997ko iraila). «Characteristics of Cloud-to-Ground Lightning Associated with Violent Tornadoes» Weather and Forecasting (American Meteorological Society) 12 (3): 428-437.  doi:10.1175/1520-0434(1997)012<0428:COCTGL>2.0.CO;2. (kontsulta data: 2009-10-10).
  31. ↑ (Ingelesez) Lee, Julian J.. (2004-10-07). Pressure measurements at the ground in an F-4 tornado. Hyannis, MA: American Meteorological Society (kontsulta data: 2009-10-10).
  32. ↑ Traganarru Harluxet hiztegiaren definizio]
  33. ↑ (Ingelesez) «Goshen County Tornado Given Official Rating of EF2» National Weather Service.
  34. ↑ (Ingelesez) Lewellen, David C.; Zimmerman, M.I.. (2008-10-28). Bulletin of the American Meteorological Society ed. (PDF) Using Simulated Tornado Surface Marks to Decipher Near-Ground Winds. .
  35. ↑ (Ingelesez) Roger Jensen a storm chasing pioneer Gune ofiziala.
  36. ↑ (Ingelesez) The Loss of Chasing Pioneer Roger Jensen, Stormtrack aldizkarian.
  37. ↑ a b c (Ingelesez) Roger Edwards. Tornado Safety. NOAA.

Bibliografia

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Tornado&oldid=10312995"(e)tik eskuratuta