Wikipedia

Hondamen natural

gertakari natural batek eragindako hondamendi handia

Hondamen[1] edo hondamendi[2] naturala energia handiko gertaera natural batek (hala nola uholde, sumendi erupzio, luizi, lurrikara edo ekaitz batek) eragiten duen kalte material eta pertsonal multzo larria da, une eta leku jakin batean jazotzen dena. Gertaera hauek planetaren dinamika naturalak sortzen ditu, baina gizakiak eragindako ekintza batzuek (deforestazioa, kutsadura eta abar) areago ditzakete.

1755eko kobre irarlana, Lisboa erakutsiz hondatua eta sutan, eta tsunami bat portuko ontziak urperatzen 1755eko lurrikararen ondoren.

Garai modernoetan, hondamendi naturalen, gizakiek eragindako eta gizakiek bizkortutako hondamendien arteko banaketa nahiko zaila da marraztea[3][4][5]. Giza aukerak eta jarduerek, esaterako, arkitektura[6], sutea[7][8], baliabideen kudeaketa[8][9] eta klima-aldaketa[10] hondamendi naturalak eragin ditzakete. Izan ere, jada 1976an, hondamendi naturala terminoa okertzat jo zen[11].

Fenomeno naturalak (euria, lurrikarak, urakanak eta tsunamiak, besteak beste) hondamendi bihurtzen dira “normaltasun-muga” gainditzen dutenean, oro har, parametro baten bidez neurtua dena. Fenomeno motaren arabera aldatzen da parametro hori, hala nola momentu sismikoaren magnitudea, Richter eskala lurrikarentzat, Saffir-Simpson eskala urakanentzat, etab. Hondamendi baten ondorioak handitu egin daitezke lurralde antolakuntza txar baten ondorioz[12] edo segurtasun neurri, larrialdi plan eta alerta sistema faltagatik. Bestalde, azkenaldian, zailagoa da zehazten hondamendi naturalen eta gizakiak eragindakoen edo areagotuen arteko desberdintasuna[13][14][15], faktore ugarik parte hartzen baitu hondamendien sorreran, horien artean arkitekturak[16] suak,[17][18] baliabideen kudeaketak[18][19] eta are klima aldaketak[20]. Gertaera kaltegarri bat ez da hondamendi mailara igoko baldin-eta populazio zaurgarri batean gertatzen ez bada.

Hondamendi naturalak areagotu ditzake: eraikuntza-arau desegokiak, pertsonen marjinazioa, desberdintasunek, baliabideen gehiegizko ustiapenek, muturreko hiri-hedakuntzak eta klima-aldaketak[5]. Munduko biztanleriaren hazkuntza azkarrak eta, sarritan, ingurune arriskutsuetan duen kontzentrazioa areagotzeak hondamendien maiztasuna eta larritasuna areagotu izan ditu. Muturreko klimak (adibidez, tropikoetakoak) eta lur-forma ezegonkorrak, baso-soiltzearekin, planifikatu gabeko hazkunde-ugalketarekin eta ingeniaritzarik gabeko eraikuntzarekin batera, hondamendiak izateko joera duten espazio naturalak dituzten populazio-eremuen interfaze ahulagoak sortzen dituzte. Hondamendi natural kronikoak jasaten dituzten garapen bidean dauden herrialdeek, askotan, eraginik gabeko komunikazio-sistemak dituzte hondamendiak prebenitzeko eta kudeatzeko behar adinako laguntza ezarekin konbinatuta[21].

Terminologia

aldatu

Arrisku naturalaren gertaera baten ondoren gizarte edo komunitate batean eragin oso kaltegarria da hondamendi naturala. Hondamendi terminoa bera honela definitzen da: «Hondamendiak komunitate baten funtzionamenduaren eten larriak dira, bere baliabideak erabiliz aurre egiteko duen gaitasuna gainditzen dutenak. Hondamendiak gizakiak eta teknologiak eragindako arrisku naturalak dira, baita Komunitate baten esposizioan eta zaurgarritasunean eragiten duten hainbat faktore ere»[22].

AEBko Larrialdiak Kudeatzeko Agentzia Federalak (FEMA) honela azaltzen du hondamendi naturalen eta arrisku naturalen arteko erlazioa: «Arrisku naturalak eta hondamendi naturalak erlazionatuta daude, baina ez dira berdinak. Arrisku naturala, ziurrenik, negatiboa izango duen gertaera baten mehatxua da. Hondamendi naturala, berriz, benetako agerraldi baten ondorengo eragin negatiboa da arrisku naturala, beti ere komunitate bati kalte nabarmena egiten dion kasuan»[23]. Arrisku naturalaren eta hondamenaren arteko bereizketaren adibide bat da lurrikara bat izan zela 1906ko San Frantziskoko lurrikararen hondamendia eragin zuen arriskua.

Arrisku naturala[24] gizakiengan eta animaliengan edo ingurumenean eragin negatiboa izan dezakeen fenomeno naturala da. Arrisku naturaleko gertaerak bi kategoria handitan sailka daitezke: geofisikoak eta biologikoak[25]. Arrisku naturalak prozesu antropikoek eragin edo erasan ditzakete, adibidez, lurzoruaren erabilera aldatzea edo drainatzeak eta eraikuntzak[26].

FEMAren Arriskuen Indize Nazionalean, 18 arrisku natural sartzen dira: elur-jausiak, kostaldeko uholdeak, hotz-boladak, lehorteak, lurrikara, txingorra, bero-bolada, zikloi tropikalak, izotz-ekaitza, luiziak, tximistak, ibaietako uholdeak, haize gogorrak, tornadoak, tsunamia, jarduera bolkanikoa, baso-sutea, neguko eguraldia[23]. Horrez gain, hauts-ekaitzak ere badaude.

Kritika

aldatu

Jada 1976an, hondamendi naturala terminoa okertzat jo zen[11]. Hondamendia komunitate ahulean eragiten duen arrisku natural baten ondorioa da. Baina hondamendiak saihestu daitezke. Lurrikarak, lehorteak, uholdeak, ekaitzak eta beste gertakari batzuek hondamendiak eragiten dituzte gizakiaren ekintza eta ez-eginagatik. Lurzoruaren eta politikaren plangintza eta desarautze txarrak baldintza okerragoak sor ditzakete. Askotan, hondamendien arriskuak alde batera uzten edo murrizten ez dituzten garapen-jarduerak egiten dituzte. Naturari bakarrik egozten zaio hondamendien errua, nahiz eta hondamendiak garapenean izandako hutsegiteen ondorioz izan. Hondamendiak ere gizartea ez prestatzeagatik sortzen dira. Porrot horien adibide dira: eraikuntza-arau desegokiak, pertsonen marjinazioa, desberdintasunak, baliabideen gehiegizko ustiapena, muturreko hiri-hedapena eta klima-aldaketa[11].

Hondamendiak gertakari natural gisa soilik definitzeak ondorio larriak ditu hondamendiaren arrazoiak eta erantzukizun politiko eta finantzarioaren banaketa hondamendien arriskua murrizteko eta hondamendien kudeaketa, kalte-ordainak, aseguruak eta hondamendien prebentzioan ulertzeko orduan[27]. Hondamendiak deskribatzeko natural hitza erabiltzeak jendea engainatzera darama, eta emaitza suntsitzaileak saihestezinak direla sinetsarazten du; gure kontroletik kanpo eta prozesu natural baten parte besterik ez direla pentsatzera garamatza. Arriskuak (lurrikarak, urakanak, pandemiak, lehorteak etab.) saihestezinak dira, baina gizartean duten eragina ez.

Beraz, hondamendi natural terminoa desegokia da, eta arrisku termino sinpleagoaren alde utzi behar da, arriskuaren kategoria (edo mota) ere zehaztuz[28].

Hondamen meteorologikoak

aldatu

Zikloiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Zikloi tropikal»

Zikloiak, ekaitz tropikalak, urakanak edo tifoiak itsaso tropikaletan sortzen diren ekaitz bortitzak dira. Itsasoetan sortu arren, maiz kostaldera jotzen dute, eta, bertan, suntsiketa handiak eragiten dituzte.

Tornadoak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Tornado»
 
Tornado bat Anadarko herritik hurbil, Oklahoma, AEB.

Tornadoa zerutik lurrera doan eta bere baitan biratzen duen aire zurrunbiloa da. Tornado baten aireak 100-400 km/h abiadura izan dezake, eta alderantzizko kono baten itxura du.

Tornado bat sortzeko, hiru osagai dira beharrezkoak: aire-masa bero eta hezea, beste aire-masa hotz eta idorra eta goranzko haizea. Aipaturiko elementuak beharrezkoak badira ere, berez, ez dituzte tornadoak sortzen, prozesua konplexuagoa baita. Tornadoaren indarra neurtzeko, Fujita-Pearson eskala erabiltzen da. Antartidan izan ezik, mundu osoan sortzen dira tornadoak, baina, leku batzuetan, besteetan baino gehiago sortzen dira, Ameriketan, esaterako.

Traganarruak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Traganarru»

Itsasoan sorturiko haize zurrunbilo indartsuak dira traganarruak, kumuloninbo handien azpian sortuak. Ez dira tornadoak bezain arriskutsuak, baina, itsasontziei, kalteak eragin diezazkiekete.

Simunak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Simun»

Simunak, izan ere, Sahara, Jordania, Siria, Palestina eta Arabian gertatzen diren fenomenoa dira. Hondar anitz daramaten haize bortitz, bero eta lehorrak dira, oso azkar garatzen direnak. Haizeak eta hondarrak dakartzaten ohiko ondorio txarrez gain, kalte handia eragiten die gizaki eta animaliei, itolarria eta hipertemia eragiten baitu, besteak beste

Lehorteak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Lehorte»

Lehortea, leku konkretu batean, ura, tokiko landareen, gizakien eta animalien ur beharra asetzeko heltzen ez denean gertatzen da. Lehorteen eragile nagusia euri gabezia da. Hainbat hilabete edo zenbait urte ere iraun dezake. Lehortea, oso gogorra bada, lurra pitzaduraz bete, eta basamortuko klimaren antzeko baldintzak sortzen dira.

Lehorteek hainbat zorigaitz eragiten dituzte:

  • Nekazaritzan, landareak hiltzen dira ur faltagatik.
  • Basoetan, zuhaitzak hil edo gaixotasunek jotzen dituzte.
  • Nekazaritzako hainbat abere hiltzen dira.
  • Gizakiaren eguneroko beharretarako ur falta.

Hondamen geologikoak

aldatu

Sumendi erupzioak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Sumendi»
 
Pinatubo sumendiaren erupzioa (Filipinak, 1991ko ekainaren 12a).

Sumendiak Lurraren edo beste planeta nahiz satelite baten gainazalean dagoen berezko irekidura edo arraildura dira. Irekidura horretatik ateratzen den magma hoztean sortzen diren mendiei deritzegu sumendiak. Sumendiak aztertzen duen zientziari bolkanologia deritzo. Sumendiak, normalean, bi edo hiru plaka tektoniko elkartzen diren lekuetan sortzen dira (failak, askotan).

Sumendia lehertzeak sortzen ditu hondamendi naturalak; inguruan giza populazioak direnean, kalteak sortzen ditu. Izan ere, historian zehar, hainbat sumendik, gizakiari, hondamendi erraldoiak eragin dizkio (Vesuvio Ponpeian, Krakatoa Indonesian…). Sumendiak bi jarduera mota dauzkate, hots, efusiboa eta leherkorra:

  • Jarduera efusiboa: Laba basaltozkoa da; ez daude gas pilaketarik, eta piroklasto oso gutxi. Horren ondorioz, laba ez da metatzen, eta asko zabaltzen da.
  • Jarduera leherkorra: Laba likatsua; gas pilaketa handiak, eta piroklasto ugari ditu. Horren ondorioz, gas metaketa handiak egiten dira leherketa erraldoiak sortuz.

Lurrikarak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Lurrikara»

Lurrikara lurzoruaren astinaldi edo mugimendu bortitzak dira, normalean jatorri tektoniko edo bolkanikoa dutenak. Sismologia deritzo lurrikarak aztertzen duen zientziari.

Lurrikarak, normalki, plaka tektonikoen talken ondorioz sortzen dira, baina sumendien erupzioen ondorioz ere sor litzakete. Lurrikaren sortze puntuari, hipozentro deritzogu, eta, bere bertikalean dagoen lurrazaleko puntuari (eta, noski, kaltetua izango den lehen puntuari), epizentro. Lurrikarak sumendien failetan gertatzen dira gehienetan. Failak bi plaka tektonikoen artean sortzen diren zirrikitu erraldoiak dira. Lurrikarak hedatzeko hainbat modu daukate: P modua, S modua eta Love eta Rayleigh modua.

Lurrikarak, hainbat eskaletan neur daitezke: Richter eskala, momentuko magnitude eskala eta MSK eskala. Historia osoan zehar, hainbat bider, itzelezko lurrikarak egon dira milaka eta milaka pertsonei etxerik eta, askori, bizirik gabe utzirik.

Luizi eta elur-jausiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Luizi» eta «Elur-jausi»

Luizi eta elur-jausiak goitik beherako higidurak dira, erorketak, batez ere elur, izotz, harkaitz, lur edo mendi-hegaleko landarediaren nahasketaz osatutako materialena. Elur-jausien arrisku handiena, neguan izaten da; kilometroak egin ditzakete, eta mendi-mazelaren erabateko suntsipena eragin, parean aurkitzen duen guztia txikituz. Luiziak, izan ere, lurrikarek, sumendi erupzioek edo inguruko eremuaren ezegonkortasunak eragin ditzakete. Lokatz- edo lohi-luiziak luizi mota berezi bat dira, euri-jasen ondorioz lurrean sartzen den urak eragiten dituenak lurra aldatuz eta irristatzea eraginez. Lurrikara, tsunami edo iraupen luzeko euriteen ondoren gertatzen dira lur-jausiak.

Hondamen hidrologikoak

aldatu

Uholdeak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Uholde»
 
Limpopo ibaia Mozambike hegoaldean (2000)

Uholdea, normalean, urak okupatzen ez duen eremu bat hartzen duenean gertatzen da, erreka eta ibaiek gainezka egiten dutenean, itsas-mailaren ezohiko igoeragatik edo tsunamiengatik. Ibai-uholdea periodikoki leku batzuetan gertatzen den uholdea da. Uholde hauen sorketa gertatzeko hainbat era daude:

  • Euriaren ondorioz.
  • Ibai baten gorabeheren ondorioz.
  • Tsunami edo itsasikara batengatik.

Historiaurrean, hainbat eta hainbat uholde izugarri gertatu izan dira glaziarrak urtzearen ondorioz, eta, gainera, uholde erraldoiak eta ezin txarragoak gertatzen dira oraindik ere (1959 Uruguai, 1972 New York…)

Tsunamiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Tsunami»
 
2004ko lurrikarak sortutako tsunamia, Ao Nang, Thailandia.

Tsunamiak itsasoan sortzen diren olatu erraldoiak dira. Tsunamiak jatorri ugari dauzkate; itsasikara, itsaspeko sumendiak, luiziak… Baina tsunamien % 90 baino gehiago itsasikaren ondorioz dira.[29]

Itsasikarak itsaspeko plaka ozeanikoa bortizki igotzen edo jaisten direnean sortzen dira, plaka tektonikoen talka dela eta, gainean duen ur masa desplazatzen du. Grabitatearen eraginez, ur masa handi horrek oreka bilatzen du, eta alboetara hedatzen da. Tsunamiak, orokorrean, plaka ozeaniko bat plaka kontinental baten azpian irristatzen denean, subdukzio izeneko prozesuan sortzen dira. Historian zehar, tsunamiek milaka herri eta hiri hondatu eta txikitu dituzte (San Frantzisko, Tumaco, Messina…)

Bestelakoak

aldatu

Suteak

aldatu

Kontrolik gabe hedatzen den suak dira suteak. Hondamen ekologikoaz gain, kalte material handiak eragin ditzakete, bai bizitokietan, baita nekazal ingurutan ere, .

Izurriteak

aldatu

Izurriteak ohi baino arinago hedatzen diren gaixotasun kutsakorrak dira. Gizakiei eragiten dietenak eta animali zein landareei eragiten dietenak bereiz daitezke. Lehenak zuzenki gaixotzen ditu gizakiak, heriotzak eraginez, baina bigarrena ere hondamenditzat har daiteke, gosete handiak sor baititzake.[30]

Munduak jasan duen azken izurritea Covid19 deituriko pandemia izan da. 2019an, SARS-CoV-2 birusak eragindako gaixotasunak 768.982.331[31] pertsona kutsatu, eta 6.953.730[31] pertsona hil zituen 2023ko abuztuaren 8a arte. Euskal Herrian ere, eragin handia izan zuen. (ikus COVID-19 pandemia Euskal Herrian).

Kalteak

aldatu

Nazio Batuen babespean, nazioarteko elkarlanerako gune bat eratzea izan da 1990-2000 hamarraldiaren asmoa, hala, nazio aberatsek pobreekin batera jardun dezaten hondamen naturalak ezagutzeko, aurreikusteko, eta haien kalteak murrizteko. Izan ere, Munduan, 340.000 milioi dolarreko galerak eta hiru milioi eta erdi hildakotik gora eragin zituzten hondamen naturalek 1965 eta 1992 bitartean. 1990eko hamarraldiaren lehenengo lau urteetan eguratseko gertaera ez ohikoek eragindako kalteekin batera etorri diren galera ekonomikoak bakarrik 195.000 milioi dolarrekoak izan ziren, eta, beraz, Munduko Produktu Gordinaren % 0,25 galdu zen, batez beste, urtean, eta 190.000 pertsona hil edo desagertu.

Hondamen naturalen arazoa are kezkagarriagoa da, baldin-eta kontuan hartzen bada eguratseko gertaera ez ohikoek behin eta berriro hondatzen dituztela herri eta lurralde jakin batzuk, eta, horren ondorioz, herrialde horiek ekonomia lur jota daukatela eta bizi maila ezin hobeturik daudela. Horrez gain, garabidean diren herrialdeak edo artean garatu gabeak dira kalte gehien izaten dituztenak, eta, horrela, hondamenak are handiagoak izaten dira.

Hori gertatzen da, adibidez, Bangladeshen eta Indian, izan ere, Ganges, Brahmaputra eta Indo ibaien uholdeek eta Indiako ozeanoko zikloiek kalte handiak eragiten baitituzte; zikloi tropikalek ere txikizio handia egiten dute Filipinetan eta Madagaskarren; Perun, berriz, «El Niño» esaten zaion gertaerak eragin handia du herrialde horretako arrantzan. Herrialde garatuetan ere, galera handiak eragiten dituzte klimaren zenbait gertaerak, batez ere, nekazaritzan, baina baita gainerako alorretan ere. Herrialde garatuei dagokienez, aipagarria da Estatu Batuetako erdialdeko lautadaren kasua (tornadoen eraginpean dago), kostaldearena (urakanek gogor jotzen dute bazter hartan) edo Mississippi ibaiaren arroa (uholde ugari izaten da), eta nabarmentzekoa da, orobat, Australiako erdialdeko lurraldeen kasua, lehorte handiak eta sute handiak izaten baitira han. Era berean, euri erauntsi gogorrek kalte handiak eragiten dituzte uda amaieran eta udazken hasieran Mediterraneo inguruan, eguratseko eta itsasoko gertaerek garai jakin batzuetan bat egiten dutenean.

Espainian, eguratseko gertaera ez ohikoek Barne Produktu Gordinaren % 0,15 eta % 1 arteko galera ekonomikoak eragiten dituzte (nolako urte, halako galera), eta kalte horietatik, gehienak (% 60-75), nekazaritzan gertatzen dira.

1980ko hamarkadan, esaterako, hondamen natural asko izan ziren: Euskal Autonomia Erkidegoan, aipagarriak izan ziren 1983ko abuztuko uholdeak eta 1989ko lehortea, areago izan zena hidrologikoa eguratseko gorabeheren ondoriozkoa baino. Eta 1990eko hamarkadari dagokionez, uholdeak izan ziren Donostian 1992ko ekainean eta Donostialdean 1997ko maiatzean. Dena dela, bereziki aipagarria da Arás baserrekan izandako bat-bateko uholdea (Huescako Pirinioak) 1996ko abuztuan, euri erauntsi batek eragina, 86 lagun hil baitziren gertaeraren ondorioz.

Arrisku anitzeko analisia

aldatu

Goian adierazitako arrisku natural mota bakoitzak oso ezaugarri desberdinak ditu, eragiten duten espazio- eta denbora-eskalei, arrisku-maiztasunari eta itzulera-epeari eta intentsitate- eta inpaktuaren neurriei dagokienez. Konplexutasun horiei esker, arrisku bakarreko ebaluazioak ohikoak izaten dira, non arrisku-mota jakin baten arrisku-potentziala mugatuta dagoen. Adibide hauetan, arriskuak isolatu edo independente gisa tratatzen dira. Alternatiba bat arrisku anitzeko ikuspegia da, arrisku natural posible guztiak eta haien elkarrekintzak edo elkarrekiko harremanak identifikatzea bilatzen duena[32][33].

Arrisku natural batek beste arrisku natural bat edo gehiago eragiteko probabilitatea abiarazteko edo areagotzeko adibide asko daude. Esaterako, lurrikara batek lur-jausiak eragin ditzake, eta baso-sute batek, etorkizunean, luiziak sortzeko probabilitatea areagotu dezake[33]. 21 arrisku naturalen arteko interakzio horien berrikuspen zehatz batek 90 interakzio posible identifikatu zituen, probabilitate eta garrantzi espazial ezberdinekoak[33]. Arrisku natural horien eta prozesu antropikoen artean, elkarrekintzak ere egon daitezke[34]. Esaterako, lurpeko urak ateratzeak lurpeko urekin zer ikusia duen hondoratzea eragin dezake[35].

Eremu jakin bateko arriskuen analisi eraginkorrak (adibidez, hondamendi-arriskua murrizteko helburuarekin) arrisku garrantzitsu guztiak eta haien elkarrekintzak aztertzera eraman beharko luke. Arriskuak murrizteko erabilgarriena izan dadin, arriskuen analisia arriskuen ebaluaziora hedatu behar da, non eraikitako inguruneak arrisku bakoitzaren aurrean duen ahultasuna kontuan hartzen den. Urrats hori ondo garatuta dago arrisku sismikorako, non etorkizuneko lurrikarek egituretan eta azpiegituretan izan dezaketen eragina ebaluatzen den, baita muturreko haizearen arriskua eta neurri txikiagoan uholde arriskua ere. Beste arrisku natural mota batzuen kasuan, berriz, arriskuaren kalkulua zailagoa da, batez ere, arrisku baten intentsitatea eta kalte-maila ezberdinen probabilitatea (hauskortasun-kurbak) lotzen dituzten funtziorik ez dagoelako[36]

Euskal Herrian gertatutako hondamen aipagarriak

aldatu

Euskal Herrian gertatutako hondamenei buruz, honako hauek aipa ditzakegu, besteak beste:

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Hondamen Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-26)
  2. ↑ Hondamendi Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-26)
  3. ↑ (Ingelesez) «Why natural disasters aren't all that natural» openDemocracy (kontsulta data: 2023-08-10).
  4. ↑ Txantiloi:None Gould, Kevin A.; Garcia, M. Magdalena; Remes, Jacob A. C.. (2016-12-01). «Beyond "natural-disasters-are-not-natural": the work of state and nature after the 2010 earthquake in Chile» Journal of Political Ecology 23 (1)  doi:10.2458/v23i1.20181. ISSN 1073-0451. (kontsulta data: 2023-08-10).
  5. ↑ a b (Ingelesez) Smith, Neil. «There’s No Such Thing as a Natural Disaster» Items (kontsulta data: 2023-08-10).
  6. ↑ Coburn, Andrew W.; Spence, Robin JS; Pomonis, Antonios (1992). "Factors determining human casualty levels in earthquakes: mortality prediction in building collapse" (PDF). Proceedings of the tenth world conference on earthquake engineering. Vol. 10. pp. 5989–5994. ISBN 978-90-5410-060-7. Archived (PDF) from the original on 2020-11-12. Retrieved 2020-12-29.
  7. ↑ (Ingelesez) «Wildfire Causes and Evaluations (U.S. National Park Service)» www.nps.gov (kontsulta data: 2023-08-10).
  8. ↑ a b (Ingelesez) DeWeerdt, Sarah. (2020-09-15). Humans cause almost all wildfires that threaten homes in US. (kontsulta data: 2023-08-10).
  9. ↑ (Ingelesez) Smil, Vaclav. (1999-12-18). «China's great famine: 40 years later» BMJ 319 (7225): 1619–1621.  doi:10.1136/bmj.319.7225.1619. ISSN 0959-8138. PMID 10600969. PMC PMC1127087. (kontsulta data: 2023-08-10).
  10. ↑ McGuire, Bill (2012). Waking the Giant: How a changing climate triggers earthquakes, tsunamis, and volcanoes. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-959226-5. Archived from the original on 2022-04-18. Retrieved 2020-12-29
  11. ↑ a b c (Ingelesez) «Why "natural" disasters aren't all that natural | PreventionWeb» www.preventionweb.net 2017-09-14 (kontsulta data: 2023-08-10).
  12. ↑ Arrisku geologikoak. (kontsulta data: 2021-3-26).
  13. ↑ (Ingelesez) Why natural disasters aren't all that natural. 2020-11-26 (kontsulta data: 2020-12-29).
  14. ↑ (Ingelesez) Beyond 'natural-disasters-are-not-natural': the work of state and nature after the 2010 earthquake in Chile. 2016-12-1  doi:10.2458/v23i1.20181..
  15. ↑ (Ingelesez) There’s No Such Thing as a Natural Disaster. 2006-06-11 (kontsulta data: 2020-12-29).
  16. ↑ (Ingelesez) Proceedings of the tenth world conference on earthquake engineering. ISBN 978-90-5410-060-7..
  17. ↑ (Ingelesez) Wildfire Causes and Evaluations (U.S. National Park Service). 2018-11-27.
  18. ↑ a b (Ingelesez) Humans cause 96% of wildfires that threaten homes in the U.S.. 2020-09-15 (kontsulta data: 2020-12-29).
  19. ↑ (Ingelesez) China's great famine: 40 years later. , 1619–1621 or.  doi:10.1136/bmj.319.7225.1619. PMID 10600969..
  20. ↑ (Ingelesez) McGuire, Bill. (2012). Waking the Giant: How a changing climate triggers earthquakes, tsunamis, and volcanoes. ISBN 978-0-19-959226-5..[Betiko hautsitako esteka]
  21. ↑ (Ingelesez) Zorn, Matija. (2018). Pelc, Stanko ed. «Natural Disasters and Less Developed Countries» Nature, Tourism and Ethnicity as Drivers of (De)Marginalization: Insights to Marginality from Perspective of Sustainability and Development (Springer International Publishing): 59–78.  doi:10.1007/978-3-319-59002-8_4. ISBN 978-3-319-59002-8. (kontsulta data: 2023-08-10).
  22. ↑ (Ingelesez) «What is a disaster? | IFRC» www.ifrc.org (kontsulta data: 2023-08-10).
  23. ↑ a b «Natural Hazards | National Risk Index» hazards.fema.gov (kontsulta data: 2023-08-10).
  24. ↑ Organization of American States, Department of Regional Development; Organization of American States, Natural Hazards Project; United States Agency for International Development, Office of Foreign Disaster Assistance (1990). Disaster, planning and development: managing natural hazards to reduce loss (PDF). Washington, D.C.: Organization of American States. Retrieved 21 July 2014.
  25. ↑ Burton, I.; Kates, R.W.; White, G.F. (1993). The environment as hazard. Guilford Press. ISBN 978-0898621594
  26. ↑ (Ingelesez) Gill, Joel C.; Malamud, Bruce D.. (2017-03-01). «Anthropogenic processes, natural hazards, and interactions in a multi-hazard framework» Earth-Science Reviews 166: 246–269.  doi:10.1016/j.earscirev.2017.01.002. ISSN 0012-8252. (kontsulta data: 2023-08-10).
  27. ↑ (Ingelesez) «Time to say goodbye to “natural” disasters | PreventionWeb» www.preventionweb.net 2020-07-16 (kontsulta data: 2023-08-10).
  28. ↑ (Ingelesez) «#NoNaturalDisasters - Changing the discourse of disaster reporting | PreventionWeb» www.preventionweb.net 2018-11-16 (kontsulta data: 2023-08-10).
  29. ↑ Zientzia, Elhuyar. (2008-12-01). «2004ko tsunamia azken sei mendeetako handiena izan zen» Elhuyar aldizkaria (kontsulta data: 2022-10-24).
  30. ↑ Aitziber, Agirre Ruiz de Arkaute. (2019-01-09). «Intsektuen izurriteak kontrolatzeko teknika berria, CRISPR bidez» Elhuyar aldizkaria (kontsulta data: 2022-10-24).
  31. ↑ a b Ritchie, Hannah; Mathieu, Edouard; Rodés-Guirao, Lucas; Appel, Cameron; Giattino, Charlie; Ortiz-Ospina, Esteban; Hasell, Joe; Macdonald, Bobbie; Beltekian, Diana; Dattani, Saloni; Roser, Max (2020–2022). "Coronavirus Pandemic (COVID-19)". Our World in Data. Retrieved 8 August 2023.
  32. ↑ Kappes, Melanie S.; Keiler, Margreth; von Elverfeldt, Kirsten; Glade, Thomas (2012). "Challenges of analyzing multi-hazard risk: a review" (PDF). Natural Hazards. 64 (2): 1925–1958. doi:10.1007/s11069-012-0294-2. S2CID 108636952
  33. ↑ a b c (Ingelesez) Gill, Joel C.; Malamud, Bruce D.. (2014-12). «Reviewing and visualizing the interactions of natural hazards: Interactions of Natural Hazards» Reviews of Geophysics 52 (4): 680–722.  doi:10.1002/2013RG000445. (kontsulta data: 2023-08-10).
  34. ↑ http://meetingorganizer.copernicus.org/EGU2014/EGU2014-3049.pdf
  35. ↑ «Land Subsidence | U.S. Geological Survey» www.usgs.gov (kontsulta data: 2023-08-10).
  36. ↑ Douglas, J. (2007-04-05). "Physical vulnerability modelling in natural hazard risk assessment" (PDF). Nat. Hazards Earth Syst. Sci. 7 (2): 283–288. Bibcode:2007NHESS...7..283D. doi:10.5194/nhess-7-283-2007. ISSN 1684-9981

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hondamen_natural&oldid=10251204"(e)tik eskuratuta