Wikipedia

Jerusalem

(«Jerusalen» orritik birbideratua)

Jerusalem[1][2] (hebreeraz: ירושלים‎, Yerushalayim (lit. bake hiria); arabieraz: القدس‎, al-Quds (lit. Santua)) Asia mendebaldeko hiri bat da, Ekialde Hurbilean, Mediterraneo itsasoa eta Itsaso Hilaren arteko Judeako mendietako goi ordoki batean kokatua. Jerusalemgo kokalekurik zaharrenak K.a. V. milurtekoak dira, eta munduko hiri zaharrenetarikoa da[3]. Hiri santutzat dute hiru abrahamdar erlijio nagusiek, hau da, judaismoak, kristautasunak eta islamak. Israeldarrek eta palestinarrek beren hiriburutzat aldarrikatzen dute, Israelek hor baititu bere gobernu erakunde nagusiak eta Palestinako Estatuaren asmoa baita bere botere erakundeen egoitza han ezartzea; hala ere, aldarrikapen bietako batek ere ez du nazioarteko onarpen zabalik. Jerusalemgo hiri zaharra Gizateriaren ondare izendatu zuen Unescok 1981ean.

Jerusalem
ירושלים
القدس
ירושלים (Yerushaláyim)
القدس (al-Quds)
hiria
Hiriaren ikuspegia Irudi gehiago
Administrazioa
HerrialdeaTxantiloi:Herrialde info Palestina historikoa
ProbintziaJerusalem barrutia
AlkateaZaki al-Ghul (ekialdean)
Nir Barkat (mendebaldean)
Izen ofizialaירושלים
القدس
أورشليم
Jatorrizko izenaירושלים
القدس
Posta kodea91000–91999
Geografia
Koordenatuak31°46′44″N 35°13′32″E / 31.7789°N 35.2256°E / 31.7789; 35.2256
Map
Azalera125,156 km²
Altuera754 m
MugakideakRamat Rachel (en) Itzuli, Mevaseret Zion (en) Itzuli, Beit Zayit (en) Itzuli, Hizma (en) Itzuli, Al-Ram, Ramallah, Even Sapir (en) Itzuli, Beit Jala, Abu Dis, Ora (en) Itzuli eta Betleem
Demografia
Biztanleria936.425 (2019)
70.704 (2015)
Dentsitatea7.466 bizt/km²
Informazio gehigarria
SorreraK.a. IV. milurtekoa
Telefono aurrizkia2
Ordu eremuaUTC+02:00 eta UTC+03:00
Hiri senidetuakNew York, Ayabe (en) Itzuli, Praga, Rio de Janeiro, Cusco, Fez, Bratislava, Kiev, Tbilisi eta Helwan
http://www.jerusalem.muni.il

123 km² ditu, eta, 2018an, 919.438 biztanle zituen. Itsas mailatik, 650-840 metro inguruko garaieran dago, eta mugakide ditu: Ramala hegoaldean, Betleem iparraldean, Jeriko mendebaldean eta Tel Aviv hego-ekialdean.

Hiriaren ekialdearen estatusa, 1967an Israelek konkistatua, lehiatuta dago, sektore horretan —Ekialdeko Jerusalem edo Orienteko Jerusalem izendatu ohi da, hiri zaharra ere barne hartzen duena— Palestinako Estatuak ere bere hiriburua ezarri nahi baitu. Israel ez dago ados palestinarren erreklamazioekin, eta, Sei Eguneko gerraren ondoren, hiria osotasun bateratu eta udalerri bakartzat hartzen du. 1980ko Jerusalemgo Legearen bidez, «betiereko eta zatiezineko» hiriburu izendatu zuen. Anexio horrek gaitzespen zabala eragin du nazioarteko komunitatean, NBEko Segurtasun Kontseiluaren 478. ebazpenean gauzatua, zeinak nazioarteko zuzenbidearen aurkakotzat jo baitzuen[4], eta, aldebakarreko ekintza horren kontrako protesta gisa, Nazio Batuen Erakundeko Estatuek beren enbaxadak Tel Avivera lekualdatu zituzten, ebazpenak eskatzen zuen bezala.

Jerusalem, Amarna garaian, egiptoar hegemoniaren menpeko erresuma amorrita baten egoitza izan zen, kanaandar herri bateko hiri nagusia (Bibliako kontakizunaren arabera, jebustarrak), Hebrearrek K.a. X. mendean konkistatu zuten, eta Judeako Erresumako hiriburua izan zen gutxienez K.a. IX. mendetik. Bibliak gaineratzen du, lehenago, Israelgo Erresuma batuko erregeen kokalekua izan zela. Babiloniarrek konkistatua, Judea eskualdeko hiriburua izan zen persiar, lagida eta seleukotarren agintaldian. Makabearrek konkistatua, Errege-erregina asmondarrek bertatik gobernatu zuten Ponpeiok hiria hartu arte, K.a. 63. urtean. Harrezkero, Judeako probintzia erromatarren hiriburu erlijiosoa izan zen. Lehen Judea-Erroma Gerraren ondoren, Titok, erromatar jenerala eta etorkizuneko enperadoreak, suntsitu zuen, eta Hadriano enperadoreak erromatar kolonia gisa berreraiki zuen, Aelia Capitolina izenarekin, eta eskualdeak Siria Palestina izena hartu zuen.

Kristautasunaren garaipenaren ondoren, izen bereko patriarkatu kristauaren egoitza izan zen Ekialdeko Erromatar Inperioaren agindupean, Palaestina Prima eskualdean kokatuta. VII. mendean, kalifa musulmanen esku geratu zen,​ Yund Filastin probintzian[5], naiz gurutzatuek konkistatu zuten 1099an, eta Jerusalemgo Erresuma frankoa sortuko zen haren inguruan[6]. Saladinek berreskuratua[7],​ mamelukoen[8] esku egon zen mende batzuetan,​ eta, 1517tik aurrera, Otomandar Inperioaren mende[9]. 1874an, Jerusalemek eta haren eragin-eremuak administrazio-barruti berezi bat osatu zuten: Jerusalemgo Mutasarrifatoa, Sultanaren zuzeneko kontrolpean[10].​ 1917an, Lehen Mundu Gerran, otomanen porrotarekin aliatuen aurrean, Britainia Handiko Palestina Agintearen menpe geratu zen[11].​ Palestinaren partizioarekin, NBEk nazioarteko hiri-estatutu bat aurreikusi zuen Jerusalementzat, baina ez zen gauzatu. 1948ko gerran, hiriaren mendebaldeko aldea Israelen kontrolpean geratu zen, eta ekialdekoa, hiri zaharra barne, Jordaniaren agindupean. 1967an, Israelek ekialdeko zonaldea konkistatu zuen, hiri bateratua bere hiriburutzat aldarrikatuz, nahiz eta azken mugimendu horrek ez duen inoiz nazioarteko aitortzarik jaso[12][13].

Historia

aldatu

Antzinatea

aldatu
 
Harrizko egitura mailakatua Ophel-en, K.a. 900ean datatua izan da, Burdin Aroan.

Zeramika-probek adierazten dute Ophel-en okupazioa Kobrearen Aroan, gaur egun Jerusalem denaren kokapenean, K.a. IV. milurtekotik gertu[14][15], Brontze Aro Goiztiarreko lehen mendeetan giza kokagune iraunkor aztarnekin (K.a. 3000-2800 ing.). Ann Killebrewk frogatu zuen Jerusalem hiri handia eta harresitua zela MB IIB eta IA IIC aldietan (K.a. 1800-1550 eta 720-586 artean); Brontze Aro berantiarrean eta IA I eta IIA/B aldietan, Jerusalem harresirik gabeko herria zen, eta nahiko hutsala[16].

Hiriari erreferentzia egiten dioten idatzirik goiztiarrenak Berlin eta Bruselako exekrazio edo proskripzio testuetan bilduak dira (K.a. XIX. mendea, Roshlamem edo Rosh-ramen izeneko hiriari erreferentzia egiten diotenak) eta Amarnako gutunetan (K.a.  XIV. mendea, Urusalem «bakearen hiria» erreferentzia eginez)[14][15].​

Arkeologo batzuek, Kathleen Kenyon barne, uste dute Jerusalem mendebaldeko herri Semita batek sortutako hiria izan zela, K.a. XXVI. mendearen inguruan antolatutako kokalekuekin[17].

Israel Finkelstein arkeologo israeldarraren ustez, K.a. X. mendeko Jerusalem txikia zen. Garai bereko gainerako Judea, hogei bat herri txikik eta milaka biztanle gutxi batzuek osatzen zuten, gehienak artzainak. Jerusalemen Brontze eta Burdin Aroko indusketa sakonak egin dira 1970eko eta 1980ko hamarkadetan, Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearreko Yigal Shiloh-k zuzenduta, Daviden hiria deituriko eremuan, baina, harrigarria bada ere, David Ussishkin Tel Aviveko Unibertsitateko arkeologoak adierazi duen moduan, bertan eta Jerusalem biblikoko beste leku batzuetan egindako landa-lanak ez du frogarik eman hiriko sektore hori K.a. X. mendean okupatuta zegoela esateko. Prospekzio arkeologikoek erakusten dute Judea David eta Salomonen garaira arte, eta baita geroago ere, «populazio iraunkorrik gabeko herrialde bat, oso isolatua eta oso marjinala, hirigune garrantzitsurik gabea eta herrixka, herri eta hirien hierarkia garbirik gabea» izaten jarraitu zuela[18].

Arkeologiak Jerusalemen hazkunde dramatikoa frogatzen du K.a. VIII. mendearen lehen erdiko uneren batean. Kokaleku txikia izatetik, 0,6 km² arteko hiria izatera pasatu zen; horren arrazoia izan zen Israelgo Erresuma Asiriar Inperioaren eskuetan erortzea, bertako biztanleek hegoaldera ihes egin baitzuten, Judeako Erresumara, Betel barne, Jerusalemen[19].

Judeak, geroago, atzerriko menderatze aro ezberdinak ezagutu zituen: lehenen asiriarren eraginpean, zeinak Judeako Erresumari zergak ordainarazi baitzizkioten, eta, gero, babiloniarrek, zuzenean (K.a. 597-546) hiria hartu eta suntsitu zuten Sedekias azken erregea agintetik kenduz, zuzendarien klasea Babiloniara deserriratuz eta Tenplua suntsituz K.a. 587. urteko uztailean; aurrerantzean, Judea asiriar probintzia izango zen.

K.a. XIV. mendean, kanaandar jebustarrek sortu zuten. Jerusalem izenaren jatorria Uru-Salem (Salemen gunea) omen da. Salem kanaandarren eta, beraz, feniziarren jainkoetako bat zen. Kanaandarrak herri semitikoetako bat ziren, hebrearrak eta arabiarrak bezala. Kanaandarren garaiaren ondotik, gobernatzaile eta okupatzaile franko izan ditu Jerusalemek: hebrearrak, babiloniarrak, persiarrak, mazedoniarrak, erromatarrak, bizantziarrak, gurutzatu kristauak, omeiarrak, abbastarrak, aiyyubtarrak (eta beren buru Salah Ed-Din edo Saladin kurdua), mamelukoak, otomanoak, ingelesak... Gaur egun, Israelgo armada eta kolono judu armatuak ikusten dira kaleetan.[20].

K.a. 990. urte inguruan, David erregeak kendu zien jebustarrei, eta bere erreinuko hiriburu bihurtu zuen. Haren seme Salomonek Jahveren kultua onartzen zuen lehen tenplua eraiki zuen. K.a. 920an, Judeako erreinuko hiriburu izatera pasa zen, eta, hortik aurrera, hainbat inbasio nozitu zituen: asiriarrak, babiloniarrak, mazedoniarrak eta erromatarrak. 132an, juduak erromatarren aurka altxa ziren; zanpatuak izan zirenez, horrek judu diasporari hasiera eman zion.

K.a. 539. urtean, Ziro II.a Handia persiar erregeak Babiloniar Inperioa konkistatu zuen, eta Judeako probintziara deportatutako judutar komunitateen itzulera baimendu zuen; horiek Jerusalemera itzuli ziren, eta hiria eta tenplua berreraiki zituzten. Bigarren tenpluaren eraikuntza K.a. 516. urtean amaitu zen, Dario Handiaren erregealdian, lehena suntsitu eta 70 urtera.

K.a. 485etik gutxira, Jerusalem inguruko estatuen koalizio batek setiatu, konkistatu eta, hein handi batean, suntsitu zuen. K.a. 445. urtearen inguruan, Akemenenestar Inperioko Artaxerxes I.a enperadoreak dekretu bat eman zuen, zeinean hiria eta haren harresiak berreraikitzea baimentzen zuen. Jerusalemek Judearen hiriburu eta juduen gurtzaren erdigune gisa zuen zeregina berreskuratu zuen.

K.a. 332an, Alexandro Handiak Persiar Inperioa konkistatu zuen, eta hiriak ez zuen suntsiketarik jasan. Alexandro hil zenean, Judea eta Jerusalem Ptolomeotar dinastiaren esku geratu ziren Ptolomeo I.aren erregealdian. 198. urtean, Seleukotar inperioak, Antioko III.a buru zuen hiriaren kontrola hartu zuen. Hala ere, seleukotarrek Jerusalem helenizatzeko egindako saiakera, makabearren matxinadaren garaipenarekin amaitu zen Matatias eta bere bost seme-alabak Antioko IV. Epifanesen aurka buru zirela. Kontrola asmondarrek hartuta, Jerusalem erresumaren hiriburu bihurtuko zen, eta nolabaiteko independentzia aldi bat ezagutuko zuen; hala ere, K.a. 60an, Ponpeioren erromatar tropek konkistatu zuten erresuma osoarekin batera, Seleukotar Inperioaren hondarrak garaitu ondoren. Jerusalemek erromatarren setioa eta konkista jasan zituen Erromatar Errepublikarekin bat egin zuenean. Hala ere, erromatar konkistaren ondoren, partar inbasio bat iritsi zen, asmondarren tronua lehiatzen zuen lehiakide zen baten aurka, eta erromatarren aldeko indarren eta parten aldekoen arteko borrokatik Herodes buruzagi idumearra sortu zen. Partoen kontrako gatazkan Erroma nagusitu zenean, Herodes ezarri zuen estatu bezero baten erregetzat. Herodes I.a Handiak hiria zaharberritu eta edertu zuen harresiak, dorreak eta jauregiak eraikiz eta tenplua hedatuz, patioa 100 tonatik gorako harrizko blokeekin eskoratuz. Bere agindupean, Tenpluaren azalera bikoiztu egin zen, eta oraindik zutik dirau Erosten harresia deritzon zatiak, juduen erlijioan garrantzi handia duenak.

Herodes hil eta gutxira, K.o. 6. urtean, Erromak bere gain hartu zuen Judeako Probintzia deitutakoaren kontrol zuzena. Hala ere, Herodesen dinastiak Inperioa zerbitzatzen jarraitu zuen auzo-lurraldeetako errege bezero gisa K.a. 96ra arte. Gutxi gorabehera 33. urtetik aurrera, goranzko eliza kristau bat egon zen Jerusalemen, non, gainera, Jerusalemgo Kontzilioa deiturikoa egin zen 49. urtearen inguruan.

66. urtean Lehen Judu-Erromatar Gerra izan zen, eta Titok hiria setiatu eta hartu zuen 70ean. Horrek hiriaren zati handi baten suntsipena, eta Jerusalemgo tenpluaren bigarren suntsipena ekarri zuen. Flavio Josefo historialari garaikideak hiriaren suntsiketa deskribatu zuen esanez: «hiria bere oinarrietaraino eraitsi zutenek hain metodikoki erraustu zutun zimenduetaraino, non ezer ez baitzen geratu zutik eta bertan inoiz jendea bizi izan zela sinestarazi ziezaiokeenik bisitariari». Hadrianok hiria guztiz erromatar gisa berreraikitzeko proiektua (Aelia Capitolina) egin zuen, baina horrek Bar Kokhbaren matxinada eragin zuen 132 eta 135 urteen artean; behin hura zapalduta, diaspora judua hasi zen. Juduen aurkako garaipenaren ondoren, Hadriano enperadore erromatarrak Judeako probintzia ondoko zenbait lurralderekin bateratu zuen, eta Siria Palestina izena eman zion. Jerusalem hiriari Aelia Capitolina izena eman zioten, eta erromatar hiri baten estiloan berreraiki, eta juduei hirira sartzea debekatu zitzaien heriotza-zigorraren mehatxupean, urtean behin izan ezik, Tisha B'Av-ean. Neurri horiek, judu kristauei ere aplikatu zitzaizkien, eta hiria sekularizatzera eraman zuten, eta VII. mendea ondo sartu arte iraun zuten, kristauek Jerusalemen sartzeko debekutik salbuetsiak gelditu baziren ere Konstantino I.a, kristau-sinesmena zuen lehen enperadore erromatarra agintea hartu bezain laster, eta hirian tenplu kristauak eraikitzea agindu zuen 326an, Hilobi Santuaren eliza barne. Bizantziarrek hiria kontrolpean izan zuten bitartean, ehorzketen hondar bakarrak kristauak dira, eta horrek iradokitzen du Konstantinoplaren agintepean kristauak bakarrik bizi izan zirela hirian.

Biblian

aldatu

Tradizio judu baten arabera, Jerusalem Sem eta Eberrek sortu zuten, Abrahamen arbasoak. Bibliaren kontakizunaren arabera, Melkisedek (errege zuzena) Salemgo erregea zen (Jainkoaren apaiza), eta ogia eta ardoa aurkeztu zizkion Abrahami (aramear nomada zenak[21]), eta bedeinkatu egin zuen, eta Abrahamek hamarrenak eman zizkion[22].​ Salem Jerusalemekin identifikatzen dute[23];​ jebustarrek hiria (Jebus) kontrolatzen zuten K.a. XI. mende inguruan, Davidek konkistatu zuenean[24].

Tradizioaren arabera, K.a. 1004 inguruan, Israelgo David erregeak Jerusalem konkistatu zuen, lur azpiko iturburu batetik bidalitako kontingente baten bidez, eta erresumaren hiriburu bihurtu zuen. Davidek izena aldatu zion, Ir David (Daviden Hiria) izena ezarriz; haren erlikiak gaur egungo Hiri Zaharraren hego-mendebaldean daude, Silwan auzoko Ophel Muinoan. Aztarnategi hori Palestine Exploration Fund-ek aurkitu eta induskatu zuen 1923 eta 1925 artean. Kathleen Kenyonek antzinako Jerusalemgo harresi jebustarrak eta davidikoak aurkitu zituen, baita «arroka-egitura handia» deritzonaren indusketa berriagoak ere, arkeologo batzuek Davidek Jebuseko hiria konkistatzeari buruzko testu biblikoen berrespen gisa interpretatu ohi dituzte[25].

 
Salomonen tenpluaren berreraikitzea.

Daviden seme Salomonek hiria zabaldu zuen harresiak handituz eta urte gutxiren buruan Jerusalemgo tenplua eraikiz Itun-kutxa eta –Tanakh-en (Itun Zaharraren) arabera–, Jahvehk Moisesi Sinai mendian harrizko bi taulan eman zizkion legeak gordetzeko. Hori izango litzateke jahvismoaren gurtzari eskainitako erlijio hebrearraren legeak zilegituko lukeen tenplu bakarra; dirudienez, beste tenplu bat egon zen Elefantina uhartean, Nilo ibaiaren erdialdean, K.a. 650 inguruan Josiasen erregealdiaren aurretik emigratutako komunitate judu batek sortua (K.a. 640-609)[26].

Erdia Aroa

aldatu
 
Damaskoko atea (1900)

Erdi Aroan, Bizantziar Inperioaren eta arabiarren esku egon zen, 1099ko gurutzadetan gudaroste kristauak konkistatu zutelarik. 1187an, Saladinek hiria berriz hartu zuen, eta, handik aurrera, kristauek ez zuten inoiz gehiago Jerusalemen agindu, 1228 eta 1244en arteko tartean izan ezik. 1517tik aurrera, otomandar turkiarren esku egon zen.

Lehen Mundu Gerraren ostean, eskualde osoa Britainia Handiaren esku geratu zen. Talde paramilitar juduak erregimen horren aurka agertu ziren, estatu judu independente bat eta errefuxiatu juduen sarrera askea nahi baitzuten, eta, hori dela eta, borroka armatuari ekin zioten.

1948an, britainiarrak erretiratu egin ziren, eta lurraldea, NBEan adostu zenaren arabera, bi zati nagusitan banatuta geratu zen, bata judua eta bestea arabiarra, Jerusalem eta Betleem nazioarteko eremua, corpus separatum gisa. Erabaki hori, ordea, ez da inoiz bete 1948ko gerraren eta juduen eta palestinarren arteko liskarrengatik. Soldadu eta administrazio britainiarra erretiratu ahala, sionistek Israelgo estatua aldarrikatu zuten, eta beren miliziek, Palmach, Irgun eta Stern banda nagusiki, Jerusalemen mendebaldea okupatu zuten. 1948-1949 arteko gerran, Jordaniak hiriaren ekialdea okupatu zuen.

Gaur egun

aldatu

Sinbolikoki Israelgo hiriburua den arren, praktikan, Tel Avivek ditu hiriburu eginkizun gehienak. Nazioarteak ez du Jerusalem Israelgo hiriburutzat onartzen. Horregatik, enbaxada gehienak Tel Aviven daude, nazioartean ez baita onartu Israelek Ekialdeko Jerusalem anexionatu izana Sei Eguneko Gerraren ondorioz. Ekialdeko Jerusalem da palestinarrek Palestinako Estaturako aldarrikatzen duten hiriburua; Erroma edo Bruselaren antzeko jabetza banatuko formula bat aplikatzea eskatzen du Palestinako Aginte Nazionalak.

Judaismoak hiririk sakratuentzat dauka (Jerusalemgo tenpluaren mendirantz begira egiten dute otoitz), bai eta kristautasuneko konfesio batzuek ere. Islamean, aldiz, hirugarren hiri sakratuena da, Mekaren eta Medinaren ostean. Ekialdeko Jerusalemen dago Hiri Zaharra, hiru erlijio monoteisten leku sakratuak dituena. Hiri Zaharrak lau auzo ditu: handienetik txikienera, musulmana, judua, kristaua eta armeniarra (azken hori ere, kristaua).

Kristautasunaren, Islamaren eta Judaismoaren leku santuak

aldatu
 
Tenpluaren Mendia, Erosten harresia eta Arrokaren kupula judaismorako eta islamismorako santutegiak, hurrenez hurren.

XX. mendean, oraindik ere, hiriko erlijio-esparru historikoa da erakargarritasun nagusia duena bisitari atzerritarrentzat, batez ere Hiri Zaharra eta Erosten harresia bisitatzen baitute[27]. Jerusalem hiri sakratutzat hartzen dute hiru erlijio monoteista handiek: judaismoak, kristautasunak eta islamak. Judaismoarentzat, David erregeak bertan ezarri zuelako Israelgo Erresumaren hiriburua eta bertan finkatu zelako Itun Kutxa eta bere seme Salomonek tenplua eraiki zuen lekua delako eta norantz otoitzak zuzendu behar diren; kristautasunarentzat Jesusek hantxe predikatu zuelako eta gurutziltzatu eta berpiztu zelako; islamismoarentzat hirugarren hiri sakratua ere bada, non musulmanentzat Mahoma profeta igo zen zerura eta lehen musulmanek begiratzen zuten otoitzean Saudi Arabiako Mekara begira egin baino lehen.

Israelek 1967an Jerusalemgo Hiri Zaharraren kontrola hartu zuenetik, honek erlijio-askatasun osoa du sinesmen guztietarako[28], herrialde osoan bezala[29].​ 2010eko azaroan, Estatu Batuetako Estatu Departamentuak, munduko erlijio-askatasunari buruzko urteko txostenean, Israeli eta Lurralde Okupatuei eskainitako atalean, baieztatzen du Israelgo gobernuak erlijioen praktika askea babesten badu ere, judutarrak ez direnen eta judaismoaren adar ez-ortodoxoen aurkako diskriminazio legala eta estatala dagoela, baita judutarrak ez diren beste erlijio batzuetako fededunei leku santuetara sartzeko trabak eta murriztapenak ezartzea ere, txostenak aspalditik salatzen duen gertaera bat.

Txostenak dio 1967ko Leku Santuen Babeserako Legea herrialdean eta Jerusalem osoan dauden erlijio guztiei aplikatu behar zaien arren, babes-arauak juduen leku santuei bakarrik aplikatzen zaizkiela, gobernuak eta 1967ko legeak ez baitituzte leku santu ofizialtzat hartzen beste erlijiokoenak[30][31].

Monumentuak

aldatu

Klima

aldatu
      Datu klimatikoak (Jerusalem (1881–2007))      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 23.4 25.3 27.6 35.3 37.2 36.8 40.6 44.4 37.8 33.8 29.4 26 44.4
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.8 12.6 15.4 21.5 25.3 27.6 29.0 29.4 28.2 24.7 18.8 14.0 21.5
Batez besteko tenperatura (ºC) 9.1 9.5 11.9 17.1 20.5 22.7 24.2 24.5 23.4 20.7 15.6 11.2 17.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 6.4 6.4 8.4 12.6 15.7 17.8 19.4 19.5 18.6 16.6 12.3 8.4 13.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -6.7 -2.4 -0.3 0.8 7.6 11 14.6 15.5 13.2 9.8 1.8 0.2 -6.7
Euria (mm) 133.2 118.3 92.7 24.5 3.2 0 0 0 0.3 15.4 60.8 105.7 554.1
Euri egunak (≥ 1 mm) 12.9 11.7 9.6 4.4 1.3 0 0 0 0.3 3.6 7.3 10.9 62
Eguzki orduak 192.2 226.3 243.6 267.0 331.7 381.0 384.4 365.8 309.0 275.9 228.0 192.2 3397.1
Hezetasuna (%) 72 69 63 58 41 44 52 57 58 56 61 69 58.3
Iturria (1): Israel Meteorological Service[32][33]
Iturria (2): Hong Kong Observatory[34]

Biztanleriaren bilakaera

aldatu
Urtea Juduak Musulmanak Kristauak Guztira
1525 1.000 3.700 ? 4.700
1538 1.150 6.750 ? 7.900
1553 1.634 11.750 ? 12.384
1562 1.200 11.450 ? 12.650
1844 7.120 5.000 3.390 15.510
1876 12.000 7.560 5.470 25.030
1896 28.110 8.560 8.750 45.420
1922 34.000 13.400 14.700 62.600
1931 51.200 19.900 19.300 90.500
1944 97.000 30.600 29.400 157.000
1948 100.000 40.000 25.000 165.000
1967 195.700 54.963 12.646 263.307
1980 292.300 ? ? 407.100
1985 327.700 ? ? 457.700
1987 340.000 121.000 14.000 475.000
1990 378.200 131.800 14.400 524.400
1995 482.000 164.300 16.300 662.600
1996 421.200 ? ? 602.100
2000 448.800 208.700 ? 657.500
2004 464.000 ? ? 692.000

Jerusalemdar ezagunak

aldatu

Herri eta hiri senidetuak

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
  2. ↑ Euskaltzaindia. (2006-1-27). Antzinateko hirien euskarazko izenak. .
  3. ↑ «Hallan un asentamiento de 7000 años de antigüedad en Jerusalén» National Geographic 17 de febrero de 2016.
  4. ↑ «Hallan un asentamiento de 7000 años de antigüedad en Jerusalén» National Geographic 17 de febrero de 2016.
  5. ↑ Dan Bahat (1996). The Illustrated Atlas of Jerusalem. pág. 71.
  6. ↑ ¿Por qué Jerusalén es tan sagrada y tan disputada?. BBC Mundo 18 de noviembre de 2014 (Noiz kontsultatua: 11 de noviembre de 2017).
  7. ↑ "Main Events in the History of Jerusalem". Jerusalem: The Endless Crusade. The CenturyOne Foundation. 2003.
  8. ↑ (Ingelesez) Avi-Yonah, Michael. (2001-01-01). A History of Israel and the Holy Land. A&C Black ISBN 978-0-8264-1526-4. (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
  9. ↑ «Main Events In The History Of Jerusalem Timeline @ CenturyOne Bookstore» www.centuryone.com (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
  10. ↑ (Ingelesez) Jankowski, James P.; Gershoni, I.. (1997). Rethinking Nationalism in the Arab Middle East. Columbia University Press ISBN 978-0-231-10695-5. (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
  11. ↑ Fromkin, David (1 de septiembre de 2001). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East (Segunda Edición reimpresa). Owl Books e. pp. 312–3. ISBN 0-8050-6884-8
  12. ↑ Ben-Gurion, David (5 de diciembre de 1949). «Statements of the Prime Minister David Ben-Gurion Traslado de la capital de Israel a Jerusalén». The Knesset. Consultado el 24 de abril de 2011.
  13. ↑ El status de Jerusalem - El consenso israelí sobre Jerusalem - Culturalmente diversa -- Políticamente unida
  14. ↑ a b Vaughn, Andrew G.; Ann E. Killebrew. (1 de agosto de 2003). «Jerusalem at the Time of the United Monarchy» Jerusalem in Bible and Archaeology: the First Temple Period. , 32-33 or. ISBN 1589830660. (Noiz kontsultatua: 15 de enero de 2007).
  15. ↑ a b Shalem, Yisrael. (3 de marzo de 1997). «History of Jerusalem from Its Beginning to David» Jerusalem: Life Throughout the Ages in a Holy City (Bar-Ilan University Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies) (Noiz kontsultatua: 18 de enero de 2007).
  16. ↑ Killebrew Ann E. "Biblical Jerusalem: An Archaeological Assessment" in Andrew G. Vaughn and Ann E. Killebrew, eds., "Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period" (SBL Symposium Series 18; Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003)
  17. ↑ Kenyon, Kathleen Mary 1967. Jerusalem; excavating 3000 years of history. Thames and Hudson. ISBN 0-500-39003-7
  18. ↑ Finkelstein, Israel; Neil A. Silberman. (2003). La Biblia Desenterrada. Madrid: Siglo XXI, 134-135 or. ISBN 84-323-1124-3..
  19. ↑ Finkelstein, Israel. (2013). The forgotten kingdom. Atlanta: Society of Biblical Literature, 154-155 or. ISBN 978-1-58983-911-3..
  20. ↑ Jerusalem, Jerusalem!. Berria (Noiz kontsultatua: 2007-10-22).
  21. ↑ Deuteronomio 26:5
  22. ↑ Génesis 14:18-20
  23. ↑ Salmo 76:2
  24. ↑ 2Samuel 5:6-10
  25. ↑ Erlanger, Steven (2005-08-05). "King David's Palace Is Found, Archaeologist Says". The New York Times. Consultado el 24 de mayo de 2007.
  26. ↑ van Hoonacker, Albin. (1939). Une Communité Judéo-Araméenne à Éléphantine, en Egypte, aux vi et v siècles avant J.-C. , 5 or. (Noiz kontsultatua: 2 de abril de 2014).
  27. ↑ Tauber, Fernando. La comunicación en la planificación y gestión para el desarrollo de las instituciones universitarias públicas argentinas: el caso de la Universidad Nacional de La Plata en el trienio junio 2004-mayo 2007. Universidad Nacional de La Plata (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
  28. ↑ Ahimeir, Ora; Lapidoth, Ruth. (1999). «Freedom of Religion in Jerusalem» The Jerusalem Institute for Israel Studies (Noiz kontsultatua: 7 de julio de 2012).
  29. ↑ «EL PUEBLO: Libertad Religiosa» Ministerio de Asuntos Exteriores de Israel 1 de abril de 2008 (Noiz kontsultatua: 7 de julio de 2012).
  30. ↑ US State Dept. says Israel violates religious freedom The Jerusalem Post, 18 de noviembre de 2010. Acceso 30de mayo de 2012 (en en).
  31. ↑ Israel and the Occupied Territories, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor - International Religious Freedom Report 2010, 27 de noviembre de 2010. Acceso 30 de mayo de 2012 (en en).
  32. ↑ Long Term Climate Information for Israel. 2011ko ekaina.
  33. ↑ Record Data in Israel. .
  34. ↑ Hong Kong Observatory. Climatological Information for Jerusalem, Israel. .
  35. ↑ Sister Cities International. Online Directory: Israel, Middle East. .
  36. ↑ New York City Global Partners. NYC.gov.
  37. ↑ Praha.eu. Partner Cities (Portal of Prague). .

Kanpo estekak

aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem&oldid=10230303"(e)tik eskuratuta