Indus

Indus
Indus River
سندھ
Indus; Indus River; سندھ
Datu orokorrak
Mota	ibai
Luzera	3.180 km
Geografia
Koordenatuak	23°59′40″N 67°25′51″E / 23.9944°N 67.4308°E
Estatu burujabe	Pakistan
Province of Pakistan	Punjab
Hidrografia
Ibaiadarrak	ikusi Zanskar River (en) ; Haro River (en) ; Gilgit River (en) ; Shigar River (en) ; Shyok River (en) ; Panjnad River (en) ; Suru River (en) ; Soan River (en) ; Kurram River (en) ; Gomal River (en) ; Kabul ibaia;
Arroaren azalera	1.165.000 km²
Arro hidrografikoa	Indus basin (en)
Ur-emaria	6.600 m³/s
Iturburua	Sengge Zangbo (en) eta Tibeteko goi-ordokia ; (4.255 m)
Bokalea; ()	Arabiako itsasoa

Artikulu hau Pakistango ibaiari buruzkoa da; Errezilgo mendia gaitzat duena beste hau da: «Indo (Errezil)»

Indus^[1] (urduz: سندھ; sindhiz: سنڌو; punjabiz: shahmukhiz: سندھ, gurmukhiz: ਸਿੰਧੂ; hindi eta sanskritoz: सिन्धु; persieraz: حندو ; pashtoz: ّآباسن; tibeteraz: སེང་གེ།་གཙང་པོ Sengge Chu; txineraz: 印度; grezieraz: Ινδός; ingelesez: Indus River) Pakistango ibairik handiena eta luzeena da. Europan, antzinako Grezian Hindos eta antzinako Erroman Indus izenaz ezaguna zen.

1947an India eta Pakistan banatu baino lehen, Indus Indiako azpikontinenteko bigarren ibairik inportanteena zen, Gangesen atzetik.

Ibilbidea aldatu

Ibaiak Tibeten du iturburua, 5.500 metroko altueran. Himalaiako haran nagusiak zeharkatzen ditu Kaxmir igarota Pakistanera ailegatzeko. Hiderabaden ibaiak delta bat sortzen du, eta azkenean Karatxiko portuan itsasoratzen du.

Indusen luzera osoa ez da ezaguna eta 2.900 - 3.180 kilometro artean dago. Batez besteko emaria 6.700 m³/s da eta 1.081.700 km² azalera duen arroa du. Bere ahoa Omango Golkoan dago, 7.770 km²-ko deltan.

Izena aldatu

Sanskritoz सिन्धु (Sindhu) eta persiera zaharrez حندو (Hindu) etimologikoki mugako ibai gisa interpretatu da. Iraniera zaharreko *s > h aldaketa fonetikoa igartzen da bi formen artean, eta greziarren bidez Erromara iritsi zenean izenak hasierako kontsonantea galdu zuen Indus bilakatuz^[2].

Izena eskualde geografiko handien izenen jatorrian dago, Sindh eskualdea eta batez ere Hindustan eta India, biak Hegoaldeko Asiako eskualde handiaren adiera historikoan ulertuta, hau da, ez bakarrik egungo India baizik eta Pakistan eta Bangladesh direna ere.

Indo forma erabili izan da euskaraz (gaztelaniazko bera, frantsesez Indus delarik), baina Indus arautua du Euskaltzaindiak 1996tik, eta berretsia 2012ko Asiako toponimiari dagokion 171. arauan^[3].

Historia aldatu

Indus haraneko zibilizazioaren hedadura eta toki nagusiak.

Indus harana antzinateko lehen zibilizazioetako baten kokapena izan zen. Hedapen handiko kultura izan zen, baina bere bi zentro ezagun eta handienak Harappa eta Mohenjo Daro dira.

Indusko zibilizazio honen arorik garatuena K.a. 2800-2500 urteen artean gertatu zen, eta fase horren amaierarako garatutako hiritar zibilizazio konplexua Egiptoko eta Mesopotamiakoaren parekagarria zen.

Idazkera zuen zibilizazioa zen, baina ez da deszifratzerik lortu, eta ez dakigu zibilizazioaren hizkuntza zein taldetakoa den.

Antzinan pertsiarrek ibaiari Sindhu zioten, izena Indiako azpikontinentean bizi ziren biztanle guztiei hedatzen: Sindhustan (Sindhuen herria).

Bere haranean K.a. 2300 eta 1750 artean, bere bazterretan Indus haraneko kultura sortu zen, antzinako kultura nagusienetako bat eta Mohenjo-Daro edo Harappa bezalako hirien sortzaile.

Ibaia ikusteko lehendabiziko europarra Alexandro Handia izan zen. Honek Indusen bere inperioaren ekialdeko muga ezarri zuen.

Ibaiadar nagusiak aldatu

Beas
Kabul
Ravi
Wakha
Shingo
Sutlej
Astor
Gilgit
Ghizar
Hunza

Gumal
Zhob
Zanskar
Kunar
Gar
Shyok
Shigar
Chenab
Jhelum
Suru Chu

Natur bizitza aldatu

180 arrain espezie baino gehiago bizi dira Indus ibaian, eta bere ibar eta uretan anfibio dibertsitate handia dago halaber (25 espezie). Ugaztunen aldetik, igaraba arrunta (Eurasiakoa, Euskal Herrirainoko hedadura duena) eta Lutrogale perspicillata igaraba bizi dira, eta arrisku larrian dagoen espezie bat, Platanista gangetica ur gezako izurde itsuaren Indusko sub-espeziea^[4].

Erreferentziak aldatu

↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-10).
↑ (Ingelesez) Bailey, H. W.. (1975/10). «Indian sÍndhu-, Iranian hindu» Bulletin of the School of Oriental and African Studies 38 (3): 610–611. doi:10.1017/S0041977X00048138. ISSN 1474-0699. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
↑ «Indus - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
↑ (Ingelesez) Braulik, Gillian T.. (2006-05-01). «Status assessment of the Indus River dolphin, Platanista gangetica minor, March–April 2001» Biological Conservation 129 (4): 579–590. doi:10.1016/j.biocon.2005.11.026. ISSN 0006-3207. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).

Datuak: Q7348
Multimedia: Indus River / Q7348

[Euskaltzaindia171.araua-1] Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-10).

[2] (Ingelesez) Bailey, H. W.. (1975/10). «Indian sÍndhu-, Iranian hindu» Bulletin of the School of Oriental and African Studies 38 (3): 610–611. doi:10.1017/S0041977X00048138. ISSN 1474-0699. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).

[3] «Indus - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).

[4] (Ingelesez) Braulik, Gillian T.. (2006-05-01). «Status assessment of the Indus River dolphin, Platanista gangetica minor, March–April 2001» Biological Conservation 129 (4): 579–590. doi:10.1016/j.biocon.2005.11.026. ISSN 0006-3207. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).

[1]

[2]

[3]

[4]