Igitai
Igitaia uzta biltzeko edo belarra edo beste bazka-landare batzuk ebakitzeko esku bakar batez erabiltzen den nekazaritza lanabesa da; altzairuzko xafla kakotu batez eta eskutoki labur batez osatua normalean. Ez dira nahastu behar igitaia eta bera baino handiagoa den eta bi eskuz erabiltzen den sega.
Burdin Aroa hasi zenetik eskualdez eskualde igitaiaren ehunka aldaera ezberdin sortzen joan dira, hasieran burdinaz eginak eta gero altzairuz. Kultura askotako igitai guztiak xafla leun edo zerraduneko motetan sailka daitezke; biak ala biak belar berdea edo zereal helduak teknika apur bat ezberdinez ebakitzeko erabiliak. Historiaurreko igitaietan sortu zen xafla zerratua oraindik ere nagusi da ale bilketan eta uzta-makina modernoetan.
Historia aldatu
Neolito aurrea aldatu
Igitaia Neolito Aroaren aurreko garaian garatu zen Mesopotamian. Epipaleolito Aroan (K.a. 18000-8000) datatutako igitai xafla kopuru handiak induskatu dira Israel inguruko aztarnategietan.[1]
Wadi Ziqlab-en (Jordania) egindako indusketetan[2] hasierako igitaien xafla forma ezberdinak aurkitu dituzte. Berreskuratutako igitaiak 10 eta 20 cm arteko luzerakoak eta horzdunak izan ziren. "Hagin-itxurako" diseinu korapilatsu honek aurkitu ziren beste lanabes gehienek baino diseinu eta fabrikazio sinesgarritasun handiagoa erakusten dute. Aurkitutako igitai-xaflak suharriz eginak ziren, zuzenak eta zerrak bezala erabiltzeko aproposagoak diseinu kurbatu modernoagoenak baino. Karmel menditik gertu igitai hauenen antzeko suharriak aurkitu dira, inguru horretan duela 10.000 urte inguru aleak biltzen zirela iradokitzen duena.[3]
Neolitoa aldatu
Igitaiak eragin handia izan zuen nekazaritzaren iraultzan, nekazaritzarako eta laborantzako bizimodurako trantsizioan lagunduz. Gaur egun onartzen da igitaiak erabiltzeak Ekialde Hurbileko belar basatiak etxekotzea zuzenean ekarri zuela.[1]
Laborantza primitiboko zereal basatien etxekotze-tasei buruzko ikerketek aurkitu zuten igitaia bilketan erabiltzea funtsezkoa zela Mesopotamiako hasierako jendearentzat. Inguruko hazkuntza-denbora nahiko laburrak eta neolitoaren amaieran laboreak izan zuen garrantzi kritikoak igitaiaren diseinuan eta ekoizpenean baliabide gehiago erabiltzera bultzatu zuten beste tresna batzuenetan baino eta, neurri batean, igitaien neurriak estandarizatu ziren, haiek arinago ordezkatu edo konpondu ahal izateko. [3]
Igitaia erabiltzea ez erabiltzea baino eraginkorragoa zen alea biltzeko eta harekin nabarmen bizkortu ziren nekazaritzaren hasierako garapenak.[4]
Brontze Aroa aldatu
Igitaia ohikoa izan zen Brontze Aroan, bai Ekialde Hurbilean eta baita Europan. Igitai asko aurkitu dira multzotan metatuta Europako Urnfield kultura testuinguruan (adibidez, Frankleben-eko multzoan), tresnak esanahi sinboliko edo erlijiosoa atxikita zuela iradokiz.
Terminologia arkeologikoan, Brontze Aroko igitaiak heldulekua eta xafla lotzeko metodoaren arabera sailkatzen dira. Adibidez, helduleku biribileko igitaia (alemanez Knopfsichel) horrela deitzen da, antza denez, xafla kirtenari ondo lotzeko xaflak bere mutur batean helduleku biribil irtena izateagatik.[5]
Burdin Aroa aldatu
Igitaiak paper nabarmena izan zuen Druiden Haritzaren eta mihuraren errituan, Plinio Zaharraren Historia Naturalaren) pasarte bakar batetik ezagutua.
| « | Jantzi zuriz jantzitako apaiz batek zuhaitzera igo eta, urrezko igitai batez, kapa zuri batean batzen duen mihura mozten du. Orduan, azkenean, biktimak hiltzen dituzte, jainko bati otoitz eginez haien onerako oparia egin denei mesede egin diezaien. Uste dute edarietan ematen den mihurak ugalkortasuna emango diola antzua den edozein animaliari eta pozoi guztien aurkako antidotoa dela.[6] | » |
Pasadizo hori dela eta, Pliniok kontu hau zein iturritan oinarritu duen adierazten ez duen arren, Neodruidismoaren adar batzuek igitaia erritual tresna gisa hartu dute.[erreferentzia behar]
Garai modernoa aldatu
Gaur egun arte toki askotan igitaia oraindino erabiltzen bada ere, azken mendeetan lehenengoz segak, geroago sega-makinak eta, ondoren, uzta-makinak ordezkatu dituzte igitaiak.
Igitaia eremu batzutan aldatu
Amerika aldatu
Ipar Amerikako hego-mendebaldean diseinu bereziko igitaiak aurkitu dira. Ageri da Kodiak uhartediko indigenek animalia batzuen omoplato zorroztuez egindako belarra mozteko igitaiak zituztela.[7] Gaur egungo Arizonan eta Mexiko Berrian aurkitutako tresnek mendiko ardien adarrez egindako tresna kurbatuen antza dute. Beste material batzuekin egindako igitaiak ere, aurkitu dira, hala nola Caddoko igitaia, orein-matrailezurrez egina.
Indigenen izkribu zahar batzuek igitai hauek belarra mozteko erabiltzen zirela erakusten dute. Aurkitutako tresnak 30 eta 40 cm bitartekoak ziren. Arizona ekialdeko beste hainbat aztarnategitan antzeko forma zuten egurrezko igitaiak aurkitu zituzten. Igitai hauek, oro har, belarra mozteko eta urrats berean biltzeko erabiltzen ziren.[7]
Hego Amerikan, igitaia arroza biltzeko erabiltzen da. Landareak igitaiaz bildu eta eguzkitan lehortzen uzten dira.[8]
Nepal aldatu
Nepalen oikoa da sukaldean janaria prestatzerakoan barazkiak eta soroetan uzta garaian bazka-landareak eta laboreak ebakitzeko erabiltzen den hasiya (edo aasi) izeneko igitai antzeko tresna erabiltzea.
Tradizionalki hasiyak bertako errementariek egin izan dituzte ikatz-galdategietan eta haien ahoa zorrozteko harkaitz leun baten aurka igurtzi edo errementarienera eramaten dira.
Animaliak zuhaitz-hostoz elikatzeko zuhaitz-adarrak mozteko erabiltzen diren kurbatura gutxiagoko eta astunagoak diren hasiyei 'khurpa' deitzen zaie.
Hasiya edo khurpa zorrotz bat estali barik eramatea arriskutsua da eta nepalarrek tradizioz "Khurpeto" izeneko estalki/euskarri batean eramaten ohi dute.
Igitai horzdun edo zerratuak aldatu
Igitai horzdunen genealogia Harri Arora iristen da, suharri zatiak egurrezko edo hezurrezko "xafla-euskarri" bati lotu zitzaizkion garaiera. (Ondo dokumentatuta dauden brontzez egindako aleen artean gehienak ertz leunekoak dira.)
Dena den, denbora luzez hortzak eskuz moztu dira eskuko zizelez burdinazko eta, geroago, altzairuzko igitaietan. Hogeigarren mendea arte toki askotan igitaiak egiteaz errementariak arduratzen ziren eta Euskal Herrian ere horrela izan da[9]; errementari batzuek beste batzuek baino ospe handiagoa izaten zuten haien eskualdean eta Juan Garmendia Larrañaga ikerlariaren arabera Euskal Herrian ber garaian ospetsuena Aramaioko errementaria izan zen[10]. Herriko errementari tradizionalak bizirik dirauten munduko herrialde askotan oraindik horrela da.
Badirudi hortzak egiteko prozesu industriala lehenengoz Ingalaterran garatu zela. Gero, 1897rako, Austriako Scharnsteineko Redtenbacher konpainiak —garai hartan munduko sega-egilerik handienak— bere makina diseinatu zuen lan horretarako, igitai zerradunen Austriako iturri bakarra bihurtuz. Redtenbacher-en igitaiaren ekoizpen adarra 1970ean Etiopiara saldu baino urtebete lehenago oraindik 1,5 milioi igitai zerratu egiten ari ziren urtean; batez ere Afrikan eta Latinoamerikan merkaturatzeko.
Erdialdeko Europan ertz leuneko igitaia —forjatua edo mekanizatua — erabilitako bakarra izan den bitartean (eta eskualde askotan ezagutzen den bakarra), Iberiar penintsulan, Sizilian eta Grezian aspalditik izan dira erabiliak mota bietakoak. Italia, Portugal eta Espainiako familia-enpresa txiki ugariek bi motetako igitaiak ekoizten zituzten XX. mendearen erdialdera arte, hortz-eredukoen hortzak eskuz banan-banan moztuta. Italiako Falci konpainiak (antzinako burdinola independente batzuen batzetik 1921ean sortua) 1965ean "eskala industrialeko" metodo berezia garatu zuen igitaia zerradunen ekoizpenerako. Gero haren berrikuntzak, xafla mehetuaren sekzioarena barne, (atzealdean lodiagoa indartsua izateko, eta ertzerantz pixkanaka mehetzen zena landaretan sartzea errazteko) Europako beste toki batzuetara zabaldu ziren.
Erabilerak aldatu
Landareak mozteko aldatu
Xaflaren kurba barrualdean zorrotza da, erabiltzaileak laborearen oinarriaren kontra marraztu edo kulunkatu dezan, zurtoinak kurban harrapatu eta aldi berean moztu. Moztu beharreko materiala beste eskuan sorta batean eduki daiteke (adibidez, biltzean), egurrezko makil batekin eutsi edo libre utzi. Sorta batean eusten denean, igitaiaren ekintza normalean erabiltzailearengana egiten da (ezkerretik eskuinera eskuineko erabiltzailearentzat), baina libre erabiltzen denean, normalean igitaia alderantziz egiten da.
Oloa eta garagarra batzeko sega bakarrik erabiltzen zen; garia biltzeko, aldiz, igitai zerratua erabiltzen zen, galburuak esku librean bilduta edukita goian azaldu den bezala, eta horren ondoren lastoa segaz mozten zen; leunagoa izateagatik oherako edo bazkarako baino balio ez zuen oloaren edo garagarraren lastoa ez bezala, gariarena irabiurrez joz gero alferrik galduko zen gai baliotsua zelako beste erabilera batzuetako.
Batez ere belarra mozteko diseinatutako igitai-modeloetan xaflak eta heldulekuak plano ezberdinetan egoten dira kokatuta, xaflak heldulekuak baino beherago egonda errazagoa izan dadin xaflak lurretik hurbilago mantentzea. Laborea biltzeko erabiltzen diren igitaiak ez dira horrelakoak izan behar, zerealak, normalean, ez direlako lurretik belarra bezain hurbil mozten. Horren ordez, uztarako erabilitako igitaiek sarritan (ez beti) xaflen ahoak horzdunak izaten dituzte.
Zereal-laboreen silize aberatseko zurtoinak mozteko aldizka erabiltzen den xafla batek igitai-distira edo higadura-eredua hartzen du eta, batzuetan, higadura horren bidez nola izan den erabilia jakin daiteke..
Arma gisa aldatu
Nekazaritzako beste tresna batzuk bezala, igitaia ere, iskilu legez erabil daiteke. Asiriarrek izan omen ziren lehenengoak igitaiak erabiltzen horrela.[9] Adibide modernoagoak ditugu, adibidez, kama eta kusarigama japoniarrak, oilo-igitai txinatarra eta Afrika erdialdeko Zande herriaren makraka.
Paulus Hector Mair-en Alemaniako pizkundeko borrokarako eskuliburu batek ere badu igitaiez borrokatzeari buruzko kapitulu bat[11].
Malaysiako, Indonesiako eta Filipinetako arte martzialetan nabarmena da haren erabilera. Indonesian, celurit edo clurit izenez ezagutzen den eta borrokarako zein etxeko tresna gisa erabiltzen den bertako igitaia Maduratar herriarekin lotzen da normalean.
Sinbolo gisa aldatu
Igitaia eta mailua proletarioen elkartasuna adierazten duen sinboloa da, nekazari eta langile klasearen arteko batasunarena. Errusiako Iraultzan egokitu zen lehen aldiz, mailuak langileak irudikatzen zituela eta igitaiak nekazariak.
Errituetan aldatu
Gorago esan den legez Tazitok druiden erritualetan urrezko igitaiak erabiltzen zirela jakinarazi zuen.
Pasadizo hori dela eta, Pliniok kontu hau zein iturritan oinarritu zuen adierazi ez zuen arren, Neodruidismoaren adar batzuek igitaia tresna erritual gisa hartu dute
Ikus ere aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b Unger-Hamilton, Romana. (1985eko uztaila). «Microscopic Striations on Flint Sickle-Blades as an Indication of Plant Cultivation: Preliminary Results» World Archaeology 17 (1): 121–6. doi:..
- ↑ Banning, E.B.. Wadi Ziqlab (Jordan). . (utoronto.ca). The Archeology Centre – University of Toronto. 2022-07-30ean ikuskatua.
- ↑ a b Banning, E.B.. (1998). Near Eastern Archaeology 61 (4): 188–237. doi:..
- ↑ Unger-Hamilton, Romana. (1989). «The Epi-Palaeolithic Southern Levant and the Origins of Cultivation» Current Anthropology 30 (1): 88–103. doi:..
- ↑ Christoph Sommerfeld: Gerätegeld Sichel . Studien zur monetären Struktur bronzezeitlicher Horte im nördlichen Mitteleuropa (Vorgeschichtliche Forschungen Bd. 19), Berlin/New York 1994 ISBN 3-11-012928-0, or. 157.
- ↑ Plinio Zaharra. Natur Historia XVI, 95. https://la.wikisource.org/wiki/Naturalis_Historia/Liber_XVI#XCV
- ↑ a b Heizer, Robert F.. (1951). American Antzinatearen 16 (3): 247–252. doi:..
- ↑ Works, Martha A.. (1987). «Aguaruna Agriculture in Eastern Peru» Geographical Review 77 (3): 343–358. doi:..
- ↑ a b Igitaigintza -Aintzinako lanbideak- (Gipuzkoa). . www.gipuzkoa.eus. Gipuzkoako Foru Aldundia. 2022-07-30ean ikuskatua.
- ↑ Garmendia Larrañaga, Juan. Euskal Herria Etnográfia Historia. in: Obras completas. 2, 236 or..
- ↑ 1542ko Codex Vindobensis 10825/26, bertsio elebiduna (Latin-Aleman). Austriako liburutegi nazionala, Vienna,. bi liburuki, 270+343 or., (thearma.org), online facsimiles
