Erromatar hiritartasun

Erromatar hiritartasuna edo herritartasuna (latinez civitas), Antzinako Erromako, egoera edo estatus politiko eta legal pribilegiatua zen norbanakoei legeei, jabetzari eta gobernu-postuetarako sarbideari dagokienez ematen zitzaiena. Antzinako Erromako hiritartasuna konplexua zen, eta lege, tradizio eta kultura-praktika desberdinetan oinarritzen zen. Hainbat hiritartasun-mota izan ziren Antzinako Erromako historian zehar.

Hasiera batean, hiritartasun-eskubidea, hau da, hiritar onarpena, Erromako eta haren inguruko tribuetan inskribatutako gizon libreentzat zen.

MET museoan erakusten den Caracalla enperadorearen erretratua. Inperioko biztanle aske guztiei erromatar herritartasuna eman zien.

Estatu erromatarrean integratzeari dagokionez izan dituen ondorioak ikusita, tradizioz, herritarren eskubidea ohore gisa eman zen. K.a. 89an Italiako gizon aske guztiei hedatu zitzaien; hiru mende geroago, Hasieran izaera berezi zuen izendapen hori,sustapen juridikoko prozesu orokor bihurtu zen, Flavia dinastiaren garaian. 212. urtean, Caracallaren Ediktua edo Konstituzio Antoniniana izenekoak erromatar hiritartasuna hedatu zuen Inperioko biztanle libre guztietara, zenbait jenderen kasuan izan ezik. Hiritartasunaren hedapena antzinako Erromaren erakarpen-bektore boteretsua izan zen.

Hiritar erromatarraren eskubideak eta betebeharrak

Civitas Romana optimo iure (hiritar erromatarra eskubide guztiekin)

Eskubide politiko eta militarrak

• Ius suffragii: boto-eskubidea.
• Ius militiae: erromatar legioan sartzeko eta soldata eta altxor zati bat jasotzeko eskubidea. Klase aberatsenetako herritarrak bakarrik sar zitezkeen legioan, Marioren erreformara arte, zeinak K.a. 105ean murrizketa jaso baitzuen.
• Ius honorum: magistratu izateko eskubidea. Kuestore izateko hautaketarako, cursus honorumaren lehen magistraturarako, 400.000 sestertzio behar ziren gutxienez. Beraz, ius honorum aberatsenentzat bakarrik zen.
• Ius census: jabetza-eskubidea.
• Ius sacrorum: apaizgotan parte hartzeko eskubidea
• Ius conubii: ezkontzeko eskubidea.
• Beren ondasunak oinordetzan uzteko eskubidea.

Bozketak tribukako batzarren (comitia tributa) hauteskunde-banaketen arabera egiten dira, eta, beraz, herritar bakoitza tribu bati lotuta dago.

Betebehar politiko eta militarrak (manus latinez)

• census: Errepublikaren garaian, agintariek errolda (census) egiten zuen bost urtean behin Erroman, hiritarren eta haien etxeen erregistroa mantentzeko. Erromatar Inperioan ere errolda egiteko praktika ere zabaldu zen. Erregistroan izena ematea betebeharra zen; ez bazen egiten, hiritartasuna galtzeko zigorra zegoen. Erroldarekin batera, herritarra hiri- edo landa-tribu batekin lotzen da. Hiritarraren aberastasuna ere baloratu egiten da, gizartean duen maila eta klasea zehazten baititu, eta baita ere errekrutatze militarrerako eta bozketa-prozesurako (zenturiakako batzarrak) dagokion zenturia.
• ius militae: erromatar legioan zerbitzatzeko betebeharra, soldata jasotzeko eskubidea. Errepublika garaian, Marioren erreformen aurretik, aberastasun-atalase jakin bateko zenturietako hiritarrak soilik sartzen dira, eta pobreenak (proletarii) salbuetsita daude.
• tributum: gastu militarretarako noizean behingo kontribuzioa, aitortutako diruarekiko proportzionala, K.a. 167an ezabatua.
• oinordetzen gaineko zerga, Augustok soldaduen zerbitzu-amaierako oporrengatiko primak ordaintzeko ezarria.

Eskubide zibilak

Hiritar erromatarrak ere eskubide zibilak ditu:

• Ius conubii (edo conubium): erromatar batekin legezko ezkontza-eskubidea.
• Ius commercii (edo commercium): erromatar lurraldean erosi eta saltzeko eskubidea.
• Ius legis actionis: auzitegi erromatar baten aurrean ekintza judizial bati ekiteko eskubidea.
• Toga eta tria nomina eramateko eskubidea (izena, abizena eta ezizena), hiritarraren zeinu bereizgarriak.
• Testamentua egiteko eskubidea.

Legeak onartu ziren erromatar hiritartasunaren usurpazioa zigortzeko (K.a. 95ean, Lex Licinia Mucia, iruzurrez inskribatutako italiarren aurka)

Justizia erromatarraren aurrean, herritarrak babesa du:

• Ius auxilii: plebearen tribuno baten laguntza izateko eskubidea defentsarako.
• Ius probationis: herriari dei egiteko eskubidea, erabaki judizial bat txarra dela uste denean, Lex Valeriaren arabera K.a. 300 urtean. Baina eskubide hori ez da erabiltzen armadan, kontsularen imperiumak bizitzeko eta hiltzeko eskubidea ematen baitie hiritar-soldaduei.
• Liktoreek ezarritako gorputz-zigorra eta heriotza-zigorra, latigoz makilekin eta burua moztu aizkoraz, beste edozein tormentu ezezagun salbuetsiz. Oso kasu berezietarako beste zigor batzuk aurreikusten dira (parrizidioa, Vestale baten kastitatea galtzea).

Katon Zaharraren Lex Porciak debekatu egin zituen burdinezko makilak hiritar batentzat, eta onartu zen borondatezko erbestealdi batek ordezka zezakeela heriotza-zigorra.

Emakume erromatarraren eskubideak

Juridikoki emakume erromatar bat ez da inoiz erabat independente bihurtzen, sui iuris, eta eskubide askotatik kanpo daude. Beraz, emakumeentzat hiritar erromatarra izatea hiritar erromatarren ama eta emaztea izatea da, eskubide politikoak dituzten bakarrak, baina, berak, eskumen gutxi izatea (herentziaren arloan, ordea, badaude). Hala ere, beren estatusari esker, Vestaren birjina gisa aukeratu ahal izango zituzten, gurtza tradizional batzuetan parte har zezaketen eta legezko ezkontza egin.

Erromatarren tradizioaren alderdi batzuek beste kultura batzuetan ez dituzten eskubideak ematen dizkiete emakumeei :

• haien lekukotza onargarria da epaimahai baten aurrean (kortesanek izan ezik, salgarriak definizioz);
• oso-osorik jarauntsi dezakete;
• hileta garaian hileta-gorespena izateko eskubidea dute gizonek bezala. Tito Liviok Erromako harpilaketaren garaiara, K.a. 390, eramaten du ohitura honen jatorria, emakume erromatarrek beren bitxiak eskaini zituztenean galiarrek eskatzen zuten erreskatea finantzatzeko; eskerrak eman zitzaizkien emakumeei eta ohore handia egin zitzaien, heriotzaren ondoren hileta-goraipamen solemnea izatea, gizonei bezala .

Azkenik, erromatarrek sabinar emakumeen bahiketaren tradizioaren arabera, emakume erromatarrek ez zuten inolako lanik egiten etxean edo nekazaritzan, salbu eta artilea irutea eta haurrak haztea.

Civitas Romana sine suffragio (sufragiorik gabeko hiritartasun erromatarra)

Civitas Romana sine suffragio benetako hiritartasun juridikoa da, baina politikoki osatu gabea:

Sine suffragio hiritarrek zuzenbide pribatu erromatarra dute (comercium, conubium, ekintza judiziala).

Eskubide judizialak benetakoak dira: provocatio ad populuma (herriari deia) coercitiotik (hertsatzeko eskubidea) babesten duena hiritar guztientzat onartzen da. Plebearen tribunoak, kaltetutzat jotzen diren sine suffragio hiritarrak defendatzeko, tribukako batzarrak edo plebearen bilerak deitzen ditu.

Baina sine suffragio hiritarrek ez dute eskubide politikorik. Erroman zerrenda bereizietan daude erregistratuta, baina ez tribuetan (ez baitute bozkatzen eta ez baitira hautagarriak); ez dira plebearen parte eta ez dute parte hartzen bere batzarretan (comitia tributa eta concilium plebis), ez eta populusaren comitia centuriatan ere. Guztira, civitas Romana sine suffragiok ohore baino (cives Romanus izatearena) karga gehiago dituzte (tributum igoera eta legioetatik kanpoko dilectus). Zigorra zen.

350 - 268 artean, Erromak subiranotasuna (baina ez tokiko autonomia) kentzen zien garaitu batzuei ezarri zien, eta horrek lurraldea eta populazioa (gerrarako) zabaltzeko aukera ematen zion.

Baina gizarte-logikak hiritartasun osoa nahi zuen, eta sine suffragio hiritarrak pixkanaka lerrokatu ziren besteekin, eta optimum ius jasoz (188. urtean bukatutako prozedura).

Baina horrek zabaldu egiten zuen ager Romanus-a, eta hiria estatu-egoera bihurtzen zuen, epe luzera jasanezina hiriko erakundeentzat (jadanik ezin baitira eraginkortasunez kontrolatu magistratuak); halaber, 268 eta 90era arte, Erromak nahiago izango zuen federazioaren esparrurik malguena (aliatuekin egindako tratatuak), eta horrek aukera ematen zuen civitas Romana eta bere imperium (haren eragina) ondoan jartzeko.

Erromako inperioko ingenii-en (libre jaiotakoak) estatutu juridikoak

Erromatarrentzat, ius gentium (zuzenbide naturala, jendearen eskubidea) eta ius ciuile (hiri bateko zuzenbidea) desberdinak dira. Adibidez, lur bat izateko edo familia bat sortzeko eskubidea ius gentiumaren mende dago; aldiz, justiziaren aurrean agertzeko edo legez ezkontzeko eskubidea ius ciuile delakoaren mende dago.

Hiritar erromatarrak

Zuzenbide publikoan, hiritar erromatarrak boto eskubidea du (sine suffragio civitas jaso duen hiri batekoa denean izan ezik, baina estatutu hori K.a. 188an desagertu zen) eta, zentsore izateko baldintzak betetzen baditu, magistraturak aukeratzeko eskubidea du. Printzealdian, horrek ez du garrantzi handirik (Erroman hauteskundeak desagertzen dira, municipia erromatarretan aristokraten kontrolpean).

Zuzenbide pribatuan, hiritar erromatarrak eskubidea du ius civile hiru esparrutan erabiltzeko (conubium, ezkontza erromatarra egiteko eskubidea, legezko eskubide bakarra; commercium, ondasunak eskuratu eta besterentzeko eskubidea, auzitan jarduteko-eskubidea barne; akzio judiziala, epaitegien aurrean bere eskubideak baliarazteko). Zuzenbide pribatua, herritar guztientzat berdina dena, Hamabi Taulen legeetatik ezartzen da (K.a. 450). Baina gure aroko 150en ondoren, honestiores eta humiliores bereizten dira, eta ez dira berdin tratatzen zuzenbide penalean (tortura bigarrenentzat onartzen da).

Latindarrak

Latini veteres

Latini veteres-ek (latindar zaharrak, jatorriz Laziokoak eta 338. urtea baino lehen sortutako kolonia latidarrekoak), 268. urtearen ondoren gehiago eman ez zen estatusa (aurretik zutenek kontserbatu zuten), eskubide zibil eta politikoak dituzte jatorrizko hirian, baina, gainera, erromatar ius ciuile (zuzenbide pribatua) dute (conubium, commercium, akzio judiziala), botoa emateko eskubidea Erroman daudenean (baina ez hautatuak izatekoa) eta migratio eskubidea (etxez aldatu eta hiritar erromatar bihur daitezke).

Latini coloniarii

Latini coloniarii-ak (268tik 180ra bitartean sortutako 12 kolonia latindarretakoak), beren estatutuak ez ziruditen hain onuragarriak, herritar erromatar bihur zitezkeen Erroman ezartzean; 206 (edo 187) ondoren, hori posible izan zen soilik mutiko bat bere jatorrizko hiri latinoan uzten bazuten.

Peregrini

Peregrini diren latindarrak (erromatar herritartasunerako atzerritarrak), zuzenbide latindarra (funtsean zuzenbide pribatua) jaso duen hiri perengrino batekoak dira. Latindar horiek herritar erromatar bihur zitezkeen hirian magistratura bat egin ondoren (minus Latio, K.a.125 inguruan sortua) edo decurio bihurtuz (maius Latio, Hadriano enperadorearen garaian sortua). Kasuaren arabera, hiriek jaso zezaketen eskubide latindar "txikia" edo "handia”. Zuzenbide latindarrak (minus Latio edo maius Latio, kasuen eta garaien arabera) hedapen garrantzitsua izan zuen: hiri peregrini-ei edo eskualde osoei eman zitzaien (adibidez, Galia Zisalpinoa, K.a. 88an, Iberia Vespasianoren garaian, K.a. 75.) koloniak sortu gabe. Ez dago «hiritartasun latindarrik», baina Inperio garaian, hiri latindarretako hiritarrak (zuzenbide latindarra jaso eta beren erakundeak aldatu dituzten hiri peregrini-ak, eredu erromatarrarekin bat egiteko) ez dira «peregrini-ak», «hiritar latindarrak» baizik. Jatorrizko municipium-eko hiritarrak dira, tokiko zuzenbide pribatuari jarraitzen diotenak eta eskubide politikoak dituztenak. Baina hiriak zuzenbide latindarra jaso zuenez, herritar guztiak baliatzen ziren erromatar zuzenbide pribatuaz, eta eliteek hiritartasun erromatarra dute.

Peregrini

Peregrini arruntak

Peregrini arruntak hiri edo komunitate bati lotuta daude. Haien artean tokiko zuzenbidea, pribatua eta publikoa erabiltzen dute. Ez dute eskubide politiko erromatarrik, ez eta conubium ere. Aldiz, aitortzen zaien ius gentiumak K.a. 242tik aurrera onartzen ditu erromatarrekin ondasunei buruzko auziak ebaztea (ondasunak, merkataritza). Peregriniek hiritartasun erromatarra lor zezaketen bakarka edo taldean, Senatuaren politikaren, gure aroaren aurretiko I. mendeko jeneral handien eta, gero, enperadoreen arabera.

Peregrini dediticii

Peregrini dediticii-ak Erromak onartutako estatus kolektiboa ez duen hiri edo komunitate batekoak dira: adibidez, Oktaviok K.a. 30. urtean konkistatu zituen indigena egiptoarrak, Jerusalemgo juduak, gure garaiko 66-70eko matxinadaren ondoren. Dediticii-ek ius gentium bakarrik erabiltzen dute (familia-kontuetara mugatua, ez baitago aitaren potestas-ik haurren gainean, ezta legez onartutako testamenturik ere). Peregrini dediticii-ak ezin dira erromatar hiritarrak izan, lehenbizi hiri peregrinus bateko hiritar gisa onartzen ez badituzte (adibidez, egiptoar batek lehenbizi Alexandriako herritar izan behar luke erromatar bihurtu aurretik). Peregrini dedicatii-ak izan ziren erromatar hiritartasunerako sarbide orokorretik baztertutako gizon aske bakarrak gure aroko 212. urtean (Antoninotar konstituzioa edo Karakalaren ediktua); Septimio Severok egiptoar nomoak munizipalizatu (hiri bezala tratatuak) zirenez, egiptoarrek ere jasan zuten neurria.

Libertoen estatutua (liberti)

Liberto hiritar erromatar

Zuzenbide publikoan, libertoek bozkatzeko eskubidea baino ez dute (hautaezinak dira, ius honorumik ez dutelako), eta, gehienetan, lau hiri-tribuetako batean erabiltzen dute eskubidea. Zuzenbide pribatuan, libertoek conubium, commercium eta epaitegien aurrean jarduteko eskubideak dituzte; beraien umeak ingenui dira, eta, beraz, eskubide osoko hiritar erromatarrak.

Libertoak bere lehengo jabeari (edo bere oinordekoari), bere patroi bihurtuta, zor dio legez:

• errespetua (epailearen baimenik gabe ez eraso judizialik)
• emantzipazio-hitzarmenak finkatutako kargak (jabearentzako laguntza profesionala)
• bere oinordekotza libertoak legez onartutako oinordekorik ez badu.

Liberto latindar Junia legearen arabera

Liberto hauen estatutua Junia legeak (Lex Iunia Norbana) finkatu zuen Augustoren garaian (K.a. 19). Junia legearen araberako liberto latindarrak modu informalean askatutako esklaboak dira (gutun bidez, lagunen aurrean eta ez magistratu baten aurrean) edo 30 urte baino gutxiago zituztenean askatutakoak. Aske bizi dira eta eskubide pribatuak dituzte, zuzenbide latindarraren baliokideak (commercium, conubium) ezkontide erromatar batekin ezkonduz gero; haurrak herritar erromatarrak dira (Hadrianoren garaian). Hura hil ondoren, ezin dute testamenturik egin, eta ondasunak nagusiari itzultzen zaizkio.

Junia legearen araberako liberto latindarra hiritar erromatar bihur daiteke bere patroiak emantzipazio ofiziala eginda, komunitateari zerbitzuak eginez (6 urteko zerbitzua cohortes vigilum edo zaindarien kohorteetan (gaur eguneko suhiltzaile edo gaueko polizia), 6 urtez ontziak eraikitzea Erromako annonarako, 100.000 sesterioko eraikinak eraikitzea 64. urteko sutearen ondoren) edo kontzesio inperialaren bidez (patroiaren akordioarekin). Junia legearen araberako liberto latindarra 30 urte bete baino lehen askatu zutelako, herritar erromatar bihurtzen zen urtebeteko semea zuenean (gure aroko 75. urtean, juniar guztientzat egia). Haien arteko puntu komun bakarra, “latindarra” deritzona justifikatzen duena, zuzenbide latindarra dutela da (zuzenbide pribatu erromatarra).

Liberti peregrini

Nagusia peregrinoa bada, libertoak bere nagusiaren hiritartasuna lortzen du, eta ezin du aldatu bere nagusi ohiaren baimenik gabe, nagusi hori patroi bihurtu baitzen.

Liberti dediticii

Bere nagusia peregrinus dediticus zen, edo bere nagusia bezala erromatar hiritar izateko duintzat ez zituzten hartu(iraingarritzat jotzen zen lanbide batengatik, edo esklabotza-garaian falta larri batengatik, K.a. 4ko ege batetik aurrera). Ius gentium baino ez dute, Erroman ezin dira denboraldi baterako geratu eta 100 milia erromatarreko (150 km) erradioan egoteko debekua dute. Hiltzean, bere ondasunak bere nagusiari itzultzen zaizkio.

Libertoen libertoak

Liberatutako esklaboek beren nagusi liberatuaren buruaren estatutu juridikoari jarraitzen diote.

Hiritartasun latindarra

Hasieratik, Erromak aliantza-politika estua aplikatu zuen Liga Latindarreko Lazioko hiriekin. Hainbat tentsioren ondoren, tartean latindarren matxinada K.a. 340an, Erromak K.a. 338an eman behar izan zien hiritartasun erromatarra Lazioko hirietako biztanle askeei. Hala ere, botoa norberak zuzenean eta Erroman bakarrik eman zitekeenez, hiritartasun hori bozkatzeko eskubiderik gabe eman zen (sine suffragio hiritartasuna ere deitzen zaio, «hiritar latindarra»), eta, beraz, erromatar magistraturak eskuratu gabe. Hiritar latindarrek tribukako batzarretan (comitia tributa) botoa eman ahal izateko, hautapen egunean Erroman egon behar dute. Orduan, zozketan ateratako 35 tribuetako batean inskribatuta dago.

Hiritar latindarrek eskubide zibilak eta erromatar legeen babesa dituzte, ondasunak eskuratu edo saldu ditzakete (ius commercii), baina ez dute eskubide politikorik, hiri latindarretan izan ezik (municipium latinum). Hiritar latindar bat legez ezkondu daiteke erromatar batekin, baina haren umeak hiritar latindarrak izango dira, senarrak ius conubii ez badu behintzat. Bestela, umeak automatikoki dute hiritartasun latindarra.

Hala ere, hiritar latindarrak, ius migrationisari esker, Erroman finkatu, tribu batean inskribatu eta, beraz, hiritartasuna bete-betean gauzatu ahal zuen.

Bi hiritartasun-maila horiek Italian zabaldu ziren, eta, are gehiago, kolonia erromatarren fundazioekin, hiritartasun oso eta betea ematen baitzuten (civitas cum suffragio), eta eskubide mugatuagoak zituzten kolonia latindarrekin (civitas sine suffragio).

Hiritartasun erromatarra eskuratzea

Erromatar hiritartasuna jaiotzaz lortzen da herritar erromatar baten edo liberto erromatar baten semea bada.

Libertoak osatu gabeko hiritartasuna lortzen du, macula servitutis-a, esklabu izanaren orbana, izaten jarraitzen baitu: Augustoren ondoren ezin ditu udal ohoreak lortu. Libertoa hiri-tribu batean inskribatzen da.

Hiritartasuna gizaki aske baten naturalizazioaren bidez lor daiteke; orduan, emate biritanoaz (viritim) hitz egiten da, hau da, norberaren izenean. Azken kasu horretan, hiritar berriak hiritarra egin zuen magistratuaren abizena hartzen du, eta bere tribuan inskribatzen da. Augustoren ondoren, enperadoreak bakarrik eman ditzake hiritartasunak bakarka. Erabaki hori sarritan hartzen da nagusi batek egindako gomendio baten ondorioz. Hiritar berriak enperadorearen abizena (gentilizioa) hartuko du: Iulius edo Claudius Julio-klaudiotarren garaian, Flavius Flaviotarren garaian, Ulpius, Aelius edo Aurelius Antoninotarrenean, Septimius edo Aurelius Severotarren garaian. Tabula Banasitana Marko Aurelioren garaiko prozedura honen testigantza da. Erakusten du enperadoreek gogor kontrolatzen zutela hiritartasunaren ematea.

Hala ere, hiritartasunak gero eta gehiago ematen dira, batez ere Inperioan, jatorri-, jaiotza- edo erlijio-irizpiderik gabe, bakarka edo aspalditik baketutako lurralde bateko gizaki aske guztiei. Horrela, Erroma Greziako hiriak baino askoz erosoagoa da. Adibidez, desberdintasun kultural handiak egon arren, juduen artean hiritar erromatarrak aurki ditzakegu, Flavio Josefo edo Kneo Ponpeio Paulo (Paulo Tarsokoa) bezala. Apostoluen Eginetan, Pablok bere hiritartasun erromatarra aldarrikatzen du, epaiketarik gabe zigortu eta kartzelaratzen dutenean, eta horrek izutu egiten ditu Filipos hiriko epaileak.

Errepublikaren amaieran eta Inperioaren garaian, tropa osagarrietan (auxilia) soldadutza egitea probintzietako askorentzat hiritartasun erromatarra eskuratzeko bidea da. Hiritartasuna, lehenik eta behin, salbuespen gisa ematen dira merezimendu bereizgarrien sarietan, Asculumeko taulak frogatzen duenez (K.a. 90) Kn. Ponpeio Estrabonek, Ponpeioren aitak, erromatar hiritartasuna esleitu zien Gerra Sozialean (Bellum Sociale) zerbitzatu zuten zaldizko iberiarrei. Klaudioren garaitik aurrera soilik ematen zaie hiritartasuna zerbitzuan 25 urte edo gehiago bete eta ohorezko lizentzia jaso duten soldadu laguntzaileei. Diploma militarrek prozedura hori eta haren bilakaera erakusten dute: soldaduek ere conubium jasotzen zuten beren emaztearentzat, eta 140 arte, zegoeneko jaiota ziren beren umeentzako hiritartasuna .

Hiritartasuna hiri oso bati ere ematen zaizkio, Erromako gerretan emandako zerbitzuengatik. Hiritartasun hori, askotan, etapaka ematen da: zuzenbide latindarra lehenik, eta, gero, herritar guztientzako hiritartasun erromatarra. Hiri bati emandako eskubide latindarraren esparruan, hiriko magistratuak, beren kargutik ateratzean, hiritar erromatar bihurtzen dira. Hiriko gainerako kideei conubium eta commercium esleitzen zaizkie. Hadrianoren garaitik aurrera zuzenbide latindar nagusiak hiriko dekurion guztiei ematen die hiritartasuna. Zuzenbide latindarra, Erromaren eta Italiako aliatuen (socii) arteko harremanetatik abiatuta errepublikaren amaieran egina, inperioaren garaian, tokiko eliteak eta inperioko gizarte-aristokraziak integratzeko eta erromanizatzeko bitarteko boteretsua izan zen, batez ere inperioaren mendebaldean. Zuzenbide latindarra zuzenbide erromatarretik (hiri peregrinus) kanpoko eskubidea duen hiri bati eman dakioke, baina, oro har, estatutu-aldaketa batekin batera doa: hiria kolonia latindar bihur daiteke —adibide asko ezagutzen dira Galian— edo municipio latindar bihur daiteke: bi kasuetan, hiriak konstituzio berri bat jasotzen du, zuzenbide erromatarraren arabera, baina ez du egokitzeko aukera handirik eta tokiko autonomia handirik. Errepublikaren garaian eta inperioaren hasieran, erromatar hiritartasuna herritarrengandik kolektiboki jasotzen duen hiri bat erromatar hiri bihurtu zen, Volubilisen kasua ere izan zen Klaudioren agintaldiaren hasieran. Geroago, udalerri bat sortzeak latindar zuzenbidea baino ez zuen berresten. Kolonia latindar bat edo hiri latindar bat kolonia erromatar bihur daiteke gero: hiritrtasuna hiriko biztanle libre guztiei ematen zaizkie. Hala ere, hiri guztiek ez zuten ezagutu hiritarren eskubidearen bilakaera hori. Adibide batzuk oso ezagunak dira, hala nola Leptis Magna, Afrika prokontsularreko hiri librea, Vespasianoren garaiko hiri latindarra eta Trajanoren garaiko kolonia erromatarra.

Historia

Hiritartasunaren ematearen bilakaera data garrantzitsu batzuek adierazten dute:

• Lex Iulia de civitate Latinis danda edo Lex Julia (K.a. 90) Livio Druso hil ondoren matxinatu ez ziren Italiako herriei ematen die hiritartasun erromatarra.
• Lex Plautia Papiriak (K.a. 89) Italiako biztanle libre guztiei zabaltzen die hiritartasun osoaren eskubidea Po hegoaldean. Neurri horri esker, Gerra Soziala amai daiteke, haren aldarrikapen nagusia beteta .
• K.a. 88an, Lex Pompeiak Galia Zisalpinoko biztanle guztiei ematen die hiritartasun latindarra.
• K.a. 65ean, Lex Papiak hiritartasun erromatarren usurpazioa zapaldu zuen.
• K.a. 49an, Lex Rosciak, gerra zibilaren hasierakoa, hiritartasun erromatarra ematen die Galia Zisalpinoko biztanle guztiei. Galia Zisalpinoa Italiari erantsi zitzaion K.a. 42an.
• K.a. 44an, Marko Antonioren ekimenez, hiritartasun erromatarra Siziliako gizon aske guztiei ematen zaie; neurri hori partzialki ezeztatu zuen Augustok.
• 48an, Lyongo Klaudiar taulak frogatzen duenez, Klaudiok magistratura eta senaturako sarbidea ematen die Galia Comatako pertsona gorenei: hori sarritan jus honorum emate gisa ikusten da. Klaudiok, hiritartasun estatutuarekiko errespetu sakona alde batera utzi gabe, hiritartasuna lortzea ireki zuen. Irekiera hori, batzuetan, eskuzabalegitzat jo zuten garaikideek; Senekak berak burlatu egin zuen enperadorea galo guztiak togarekin ikusi nahi zituela esanez. Edmond Frézoulsen arabera, Tabula Clesianak ikusmolde klaudiano hori ere frogatzen du, non hiritartasuna inperioaren orekaren tresna bihurtzen baita.
• Vespasianok (69-79) zuzenbide latindarra ematen die Hispaniako hiri guztiei.
• 212an, azkenik, erromatar hiritartasuna Inperioko gizaki aske guztientzat zabaltzen da (Karakalaren ediktua).

Kanpo estekak

• Datuak: Q213810