Diozesi (Erromatar Inperioa)

Diozesi (latinez: diœcēsis, grekerazko διοίκησις dioíkēsis-etik eratorria, "administrazioa") Erromatar Inperio berantiarreko banaketa administratiboetako bat zen, tetrarkiatik aurrera. Tarteko gobernu maila bat osatzen zuen, probintzia ezberdinak bilduz. Diozesi bakoitza vicarius ("bikario") batek gobernatzen zuen, pretorioko prefektuaren menpekoak.

Erromatar inperioa diozesiekin Dioklezianoren garaian

Ez da eliza kristauaren hiztegiko elizbarruti edo diozesiarekin nahastu behar, gotzain baten ardurapean dagoen barrutia. Batzuetan, elizbarruti edo Elizaren diozesitik bereizteko, diozesi zibila izena erabiltzen da, edo, gehienetan erromatar diozesi.

Dioklezianoren agintaldia: diozesien sorrera

K. o. 293. urtean, Dioklezianok bi partetan antolatu zuen Erromatar Inperioa, eta zenbait prefekturak osatzen zuten parte bakoitza; prefektura horien barruan diozesiak zeuden, eta probintzia batzuek osatzen zuten diozesi bakoitza. Enperadorea Erromatar Inperio osoaren jauna zen: lur-jabeen eta txiroen jauna (enperadorea Dominus zen eta bere agintaritza Dominatua)

Diokleziano enperadore bakarra bihurtu zen 285ko udaberrian. Handik gutxira Maximianori zesar titulua eman zion, eta 286an augusto mailara igo zuen. 293an Konstantzio eta Galerio Zesar bihurtu ziren. Tetrarkia finkatu zen orduan: Inperioa lau zatitan banatu zuten, horietako bakoitza, hasiera batean, enperadorekide edo tetrarka batek zuzenduta geratu zelarik (maila handiagoko bi, augusto tituluarekin, eta menpeko bi, zesar tituluarekin).

Bi erreforma egiten dira, batez ere:

- Probintzien ugalketa: Tokiko usurpatzaileak tronurako sortzeko aukera murrizteko, zerga eta hornidura bilketa eraginkorragoa errazteko eta legea betearazten laguntzeko, Dioklezianok probintzia kopurua bikoiztu zuen berrogeita hamarretik ia ehunera.

- Probintziez gaindiko entitateak sortzea, zenbait erromatar probintzia biltzen zituen diozesiak. Lau zati horietako bakoitzari esleitutako lurraldeak berrantolatu egin ziren. Hasieran, hamabi izan ziren diozesiak, eta hamalau izatera iritsi ziren, diozesi egituran sartzen ez ziren probintzia prokontsularrak gehituta.

Funtzionario inperialen kopurua asko handitzea dakarte, eta, ondorioz, Estatuaren gastuak ere bai

Probintzia zatiketak

Arrazoi militar, finantzario eta politikoak direla medio, Dioklezianok Augustoren garaiko probintziak banatzen ditu (edo, gutxiagotan, batean biltzen ditu).

Probintzien estatusa ere uniformatzen du: Egiptok hiru probintziatan banatzen da, eta Italia "probintzia" egiten da. Augustoren probintziek izena hartzen dute, Italiako biztanleen zerga-immunitatea desagertu egin zen.

Azkenik, Senatu probintzien eta inperio probintzien arteko bereizketa zaharra desagertu egiten da, eta gobernadore guztiak enperadoreak izendatzen ditu.

Diozesien sorrera

Probintzien ahultzea konpentsatzeko, eta Estatuaren eta probintziaren arteko lotura mantentzeko, Dioklezianok "pretorioko prefektuak" (vice praefectus praetorio) biderkatu zituen, lehen pretoreko prefektuaren laguntzaile bereziak zirenak. Iraunkor bihurtzen ditu, eta eremu geografiko bat ezartzen die, non pretoreko prefektuaren "ordezkoak" diren, eta horrek, aldi berean, azken hauek ahultzen ditu.

Lurralde barruti berri honi "diozesi" deritzo. IV. eta V. mendeetan Erromatar Inperioko diozesi edo probintzien elkartze baten funtzionamendua gainbegiratzeaz arduratzen zen administrazio inperialeko goi-karguduna vicarius (bikario) deitzen zen.

Kontuan izan behar da diozesi berri hauek ez dituztela hartzen Afrikako eta Asiako probintziak, prokontsularrak, sistema honetatik kanpo daude.

305eko tetrarkiaren diozesia

305. urtean, tetrarkiaren inperioa hamabi diozesitan banatzen zen: zazpi Mendebaldeko Erromatar Inperioan eta bost Ekialdeko Erromatar Inperioan.

Era berean, mendebaldekoak, Milanen egoitza zuen Mendebaldeko Augustoaren artean banatzen ziren: diocesis Pannoniarum (zazpi probintzia – Iliria eta Panonia eremuak –), diocesis Italicia (hamahiru probintzia – Erromatar Italia Korsika, Sardinia, Sizilia eta Malta uharteekin, Galia Cisalpina eta Rhetia uharteekin) eta diocesis Africae (sei probintzia - Afrikako probintzia, nahiz eta Afrika prokontsularra bikarioaren agindutik kanpo egon eta Mauretania Tingitana Hispaniako diozesiari atxekitu); eta Mendebaldeko Zesarren artean, egoitza Treverisen zuena: diocesis Hispaniarum (sei probintzia – Iberiar penintsula eta Mauretania Tingitana –), diocesis Viennensis (zortzi probintzia – Galien hegoaldea, Galia Zisalpina izan ezik –), dioecesis Galliae (zortzi probintzia – Galietako iparraldea eta Erromatar Germania) eta diocesis Britanniarum (lau probintzia - erromatar Britannia-)

Ekialdekoak, Ekialdeko Augusto edo primus Augustusen artean banatzen ziren, Nikomedian egoitza zuena: diocesis Orientis (hamazazpi probintzia – Egipto erromatarra eta Siria erromatarra –), diocesis Pontica (zazpi probintzia – Asia Txikiko ekialdea –), diocesis Asiana (zazpi probintzia – Asia Txikiko mendebaldea, Asia prokontsularra bikarioaren agintaritzatik kanpo geratzen zen arren) eta diocesis Thraciae (sei probintzia – Balkanetako ekialdea-); eta Ekialdeko Zesar, Sirmiumen egoitza duena: diocesis Moesiarum (zortzi probintzia - Balkanetako mendebaldea, Akaia kontsularraren agintaritzatik kanpo geratzen bazen ere-).

V. mendeko diozesiak

V. mendearen hasierako Notitia dignitatumek diozesien sistemaren deskribapen zehatza jasotzen du.

Mendebaldeko zatia

Notitiaren arabera, mendebaldean sei bikario zeuden, pretorioko bi prefekturatan banatuta: Italiakoa (praefectus praetorio per Italiae) hiru diozesirekin, eta Galiakoa (praefectus praetorio Galliarum) beste hiru diozesirekin; baina "zazpi probintzietako" diozesiari hamazazpi baino gehiago ematen zaizkionez (antzinako diozesi vienensis eta Galietako diozesiak barne hartuz), mendebaldean zazpi diozesi egongo zirela onar daiteke, Afrika prokontsularraz gain, honen prokontsula enperadorearen mende baino ez zegoelarik.

Italiako pretorioko prefektua

Erroman egoitza zuen Italiako pretorioko prefektuak hiru diozesi zituen bere jurisdikziopean:

- Teorian Italia bezala ezagutzen den eremuan diozesi bakarra zegoen Diocesis Italiae, baina bi bikariorekin: bata Erroman eta bestea Mediolanumen (Milan), hauen barrutiek izen ezberdinak jasotzen zituztelarik (Italia suburbicariae -Hegoaldeko Italia eta irlak- eta Italia annonaria – penintsulako iparraldea, Alpeak eta Retia-). Italia suburbicariae ofizialki Erromako (Urbs) prefektuaren erantzukizun zuzenaren pean zegoen, bere errentak, hasiera batean, hiri horren beharrak asetzera zuzenduta zeudelako. 357tik aurrera, Italiako pretorioko prefektuaren edo Hiriko prefektuaren bikario bat izendatu zen sistematikoki. Izan ere, Italiako bi aldeek bi diozesi banandu bezala funtzionatzen zuten. Italia annonaria diozesiko probintziak, Milandik administratuak, Aemilia, Alpes cottiae, Flaminia et Picenum annonarium, Liguria, Raetia prima, Raetia secunda, Venetia eta Histria ziren. Italia suburbicariae edo Suburbicariae eskualdeak, Erroma hiriko bikariopean, Apulia et Calabria, Campania, Corsica, Lucania et Bruttii, Picenum suburbicarium, Samnium, Sardinia, Sizilia, Tuscia et Umbria eta Valeria ziren.

- Diocesis Illyricum edo Pannoniarum, zeinen bikarioak egoitza Sirmiumen zuen, Dalmatia, Noricum Mediterraneum, Noricum ripense, Pannonia Prima, Pannonia Secunda, Savia eta Valeria probintziak zituen (ez dena Valeria suburbicariae probintziarekin nahastu behar).

- Diocesis Africae, zeinen bikarioak Kartagoko egoitza zuen, Africa, Byzacena, Mauretania caesariensis, Mauretania sitifensis, Numidia eta Tripolitana probintziak zituen.

Galietako pretorioko prefektua

Galietako pretorioko prefektuak, Augusta Treverorumen (Treveris) eta, 407tik aurrera, Arelaten (Arles) zegoenak, lau diozesi kontrolatzen zituen:

- Diocesis Hispaniaek, bere bikarioak Augusta Emeritan zuen egoitza (Merida), Baetica, Baleares insulae, Carthaginensis, Gallaecia, Lusitania, Tarraconensis eta Tingitania probintziak zituen (edo Mauretania Tingitana, erromatar Afrikako mendebaldeko muturra).

- Diocesis Septem provinciarumek (aurreko diocesis Viennensis ordezten duen izendapena), zeinaren bikarioak egoitza Burdigalan (Bordele) zuen, probintzia hauek zituen: Alpes maritimae, Aquitanica prima, Aquitanica secunda, Narbonensis prima, Narbonensis secunda, Novem populi (edo Novempopulania) eta Novem populi. 418ko apirilaren 17ko Honorio eta Teodosioren ediktuaren bidez (Arlesen maiatzaren 23an jasoa), Honoriok Arles aukeratu zuen Zazpi Probintzien Biltzar probintzialaren egoitza bezala, urtero, abuztuaren 13tik irailaren 13ra bitartean ospatu behar zena, pretorioko prefektua, probintzietako gobernadoreak, duintasun ofizialez hornitutako nobleen eta kurietako diputatuen aurrean. Galietako gobernu organo bezala instituzionalizatzeko biltzar saiakera honek ez zuen aurrera egin.

- Diocesis Galliarum, zeinaren bikarioak egoitza Treverisen zuen, Alpes poeninae et graiae, Belgica prima, Belgica secunda, Germania prima, Germania secunda, Lugdunensis prima, Lugdunensis secunda, Lugdunensis tertia, Lugdunensis senonia eta Maxima sequanorum probintziak zituen.

- Diocesis Britanniae, Londinium (Londres) hirian egoitza zuena, Britannia prima, Britannia secunda, Flavia caesariensis, Maxima caesariensis eta Valentia probintziak zituen.

Ekialdeko zatia

Inperioaren ekialdean pretorioko bi prefektura zeuden: Iliriakoa (praefectus praetorio per Illyricum), bi diozesirekin, eta Ekialdekoa (praefectus praetorio per Orientem), bost diozesirekin.

Berezitasun bezala, lau bikario baino ez zeuden, euren funtzioa, Comes Orientis deiturikoek eta Egiptoko diozesikoek betetzen baitzuten, Egiptoko zaldizko probintziaren oinordekoak zirenak, Praefectus Augustalis deituak. Beraz, Ekialdean zazpi diozesi zeuden, Mendebaldean bezala. Traziako bikariogo, batzuetan, Iliriako pretorioaren prefekturan sartzen dela uste da, Dignitatum notitiak, Ekialdekoari ematen dion arren.

Konstantinopla hiria prefektu batek administratzen zuen, Traziako bikarioaren kontrolpetik edo Ekialdeko pretorioko prefekturatik kanpo.

Enperadorearen menpe bakarrik zeuden bi prokontsul ere baziren: Akaia prokontsularrekoa eta Asia prokontsularrekoa. Azken honen menpe zeuden Hellespontus eta Insulae probintziak (greziar uharteak).

Ekialdeko pretorioko prefektua

Ekialdeko pretorioko prefetak Antiokian zuen egoitza. Bere diozesiak hauek ziren:

Diocesis Aegypti, Alexandrian egoitza zuen augustal prefektu batek administratua, Aegyptus, Arkadia, Augustamnika, Libya Goikoa, Libya Beherea eta Thebais probintziekin.

Diocesis Orientis, Ekialdeko comesak administratua, Antiokian egoitza duena, Arabia, Cilicia prima, Cilicia secunda, Cyprus, Eufratensis, Foenice, Isauria, Mesopotamia, Osrohena, Palestina, Palestina salutaris, Palestina secunda, Syria eta Syria Salutaris probintziekin.

Diocesis Asiana, bikarioa Efeson zuena, Caria, Frygia pacatina, Frygia salutaris, Lycaonia, Lycia, Lydia, Pamfylia eta Pisidia probintziak zituen.

Diocesis Pontica, bikarioa Nikomedian zuena, Armenia prima, Armenia secunda, Bithynia, Cappadocia prima, Cappadocia secunda, Galatia, Galatia salutaris, Helenopontus, Honoria, Paflagonia eta Pontus polemoniacus probintziak zituen.

Diocesis Thraciae, bere bikarioak Konstantinoplan egoitza zuena, Europa, Haemimontus, Moesia sekunda, Rhodopa, Scythia eta Thracia probintziak zituen.

Iliriako pretorioko prefektua

Iliriako pretorioko prefektuak Tesalonikan zuen egoitza. Bere diozesiak hauek ziren:

Diocesis Macedoniae, bere bikarioak Tesalonikan zuen egoitza, Creta, Epirus nova, Epirus vetus, Mazedonia eta Thessalie probintziak zituen.

Diocesis Daciae, Serdica (Sofia) hirian egoitza zuena, Dacia mediterranea, Dacia ripense, Dardania, Moesia prima eta Praevalitana probintziak zituen.

Kanpo estekak

• Datuak: Q1235532