Persiar lorategi

Persiar lorategia1 UNESCOren gizateriaren ondarea
Mota	Kulturala
Irizpideak	i, ii, iii, iv, vi
Erreferentzia	1372
Kokalekua	Iran
Eskualdea2	Asia-Pazifikoa
Izen ematea	2011 (XXXV. bilkura)
1 UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) 2 UNESCOren sailkapena

Persiar lorategia (persieraz: باغ ایرانی‎) lorategi tradizio eta estilo bat da, jatorria antzinako Persian duena, oraingo Iranen. Eragin handia izan du lorategien diseinuan Andaluziatik Indiaraino eta haratago. Alhambran ikusi daiteke lorategi hauen filosofiaren eta estiloaren eragina jauregi baten kasuan. Taj Mahal monumentuak du munduko persiar lorategi handienetakoa, Mogol Inperioaren garaikoa, Indian.

Tradizionalki, lorategi hauek "eremu itxiak" ziren, persieraz (avesteraz) pairi-daeza zen, euskarazko "paradisu" hitza eman duena.

Ezaugarriak

Erdiko pabilioia, ubidea eta landaredia dira persiar lorategiaren elementu nagusiak, Fin lorategian bezala.

Eguzki-argia eta bere efektuak faktore garrantzitsuak dira persiar lorategien diseinuan. Testurak eta itxurak bereziki aukeratzen dira argia atxikitzeko.

Itzala ere garrantzitsua da, batez ere Irango bero lehorrean, ia erabilezina izango zelako gabe. Zuhaitz eta zursareak faktore biotiko ezinbestekoak dira. Pabilioi eta hormak ere garrantzitsuak dira itzala sortzeko.

Ura ere berebiziko elementua da beroari aurre egiteko, eta garrantzi handia du persiar lorategiaren diseinuan. Ura bertaratzeko, ubideak behar izaten dira maiz, batzuetan lurrazpikoak, qanat izenekoak. Putzu itxurako egitura batzuek qanat horietara konektatu eta akuiferoetako ura erabilgarri bihurtzen dute. Batzuetan animaliak erabiltzen ziren ura putzuetatik ateratzeko.

Lorategia Golestan jauregian, Teheranen.

Lorategia eta ura barnealdetik, Golestan jauregia.

Zuhaitzak erretenetan landatzen ziren maiz, juy izenekoetan, lurrunketa eragozteko eta sustraiek ur hornidura zuzena izateko.

Persiar estiloan, barrualdea eta kanpoaldea integratzen saiatzen da, inguruko lorategiak barruko patioekin lotzen. Egileek arkitektura elementu bereziak ipintzen zituzten, hala nola arkuak eta gangak, barnealde-kanpoalde banakuntza irekitzeko.

Txahar bagh

Zoroastrismoaren garaian, lorategiek lau elementuak erabiltzen zituzten jada: zerua, lurra, ura eta landareak.

Iran islamizatu zenean VII. mendetik aurrera, lorategiaren ikuspegi estetikoa areagotu zen, erabilgarritasunaren gainetik. Honen adibidea da txahār bāgh (چهارباغ), Edengo lorategia antzeratzen saiatzen den antolamendua, lau ibai eta lau koadranterekin, Koranen agertzen den bezala. Batzuetan ardatz bat gehiago luzatzen da elkarzut den ardatza baino, eta ubideak izan ditzakete erdiko urmael batean elkartzen direnak.

Estiloak

Persiar lorategiaren oinarrizko sei estiloak ageri dira hurrengo taulan, funtzioaren eta itxuraren arabera sailkatuak. Hala ere, lorategi asko ez dira estilo bakar batekoak, baizik eta ezaugarri batzuen nahasketa edo eremu bakoitzean aplikatutako estilo alboratuak.

	Klasikoa	Formala	Informala
Publikoa	Hayāt	Meidān	Park
Pribatua	Hayāt	Txahār Bāgh	Bāgh

Hayāt

Publikoa bada, persiar antolamendu klasikoa da, eta estetika azpimarratzen du funtzioa baino. Gizakiak eraikitako egiturak bereziki garrantzitsuak dira, arku eta urmaelekin (bainatzeko egokuak). Lurra legar estalia izan ohi da, harri lauzez markatua. Landaketa sinplea da, zuhaitz lerro bat esaterako, itzala eman ahal izateko.

Pribatua bada, lorategi hauek urmaela izaten dute erdian, eta oso egituratuak daude. Urmaela lorategiaren fokua da eta, gainera, hezetasuna zabaltzen du eguratsean. Landare gutxi izan ohi du, hirigunean ez baita nahi adina ur izaten.

Meidan

Lorategi publiko eta formalak dira, elementu biotikoari enfasi gehiago emanez hayāt lorategiek baino. Egiturak ere garrantzi gutxiago du. Landareak askotarikoak dira: zuhaitzak, zuhaixkak, urterokoak eta belarrak. Urmaela eta legarrezko bidexkak ere badaude, soropila banatzen dutenak. Eraikuntzak ere ager daitezke, hala nola pabilioiak, geriza emateko.

Txahar bagh

Lorategi hauek pribatuak eta formalak izan ohi dira. Antolamendu nahusia lau koadrante dira, bidexkak dso ur-bideek banatuak. Tradizioan, aberatsek lanbidearekin erlazionatutako erabilera ematen zioten, hala nola enbaxadoreek harrera egiteko. Lorategi hauetan egitura eta landareak orekan-edo daude.

Parkea

Beste parkeak bezala, persiar parkeak funtzio publiko informala du, eta landareen presentzia handia da. Bidexkak eta eserlekuak daude bertan, baina eraikuntza gutxi. Funtzio nagusiak atsedena eta sozializazioa dira.

Bāgh

Beste lorategi informala bezala, bāgh lorategian aspektu natural eta berdea azpimarratzen da. Parkea ez bezala, lorategi pribatu bat da, sarri etxe bati atxikia eta sarri soropil bat zuhaitz eta zuhaixkekin. Bidexka eta ur-bide gutxiago daude beste lorategi formalagoetan baino. Funtzio nagusia senitartekoen atsedena da.

Gizateriaren Ondarea

2012ko uztailaren 18an, Unescok Gizateriaren Ondare izendatu zituen persiar lorategi historiko batzuk. Hona hemen zerrenda:

Kodea	Izena eta kokapena	Koordenatuak	Azalera (ha)	Geriza eremua (ha)
1372-001	Pasargada antzinako lorategia	30°10′0.0″N 53°10′0.0″E	249.65	2006.95
1372-002	Bagh-e Eram	29°38′10.0″N 52°31′31.0″E	12.7	70.5
1372-003	Bagh-e Txehel Sotun, Isfahan	32°39′27.0″N 51°40′20.0″E	5.8	28.92
1372-004	Bagh-e Fin, Kaxan	33°22′21.0″N 52°22′21.0″E	7.6	173.4
1372-005	Bagh-e Abas Abad	36°39′50.0″N 53°35′38.0″E	420.2	1169.65
1372-006	Bagh-e Xahzadeh, Mahan	30°01′30.0″N 57°16′59.0″E	5.5	6181.5
1372-007	Bagh-e Dolat Abad, Yazd	31°54′12.0″N 54°21′07.0″E	8	72
1372-008	Bagh-e Pahlavanpur	31°33′37.0″N 54°26′25.0″E	3.5	28.5
1372-009	Bagh-e Akbariyeh	32°51′10.0″N 59°13′40.0″E	3.4	8.6

Badira beste persiar lorategi batzuk Irandik kanpo, Gizateriaren Ondare izendatuta daudenak:

1. Taj Mahal, Agra, India (WHS 252)
2. Humayunen hilobia, New Delhi, India (WHS 232bis)
3. Shalimar lorategiak, Lahore, Pakistan (WHS 171-002)
4. Bagh-e Babur, Kabul, Afganistan (WHS —)
5. Generalife, Granada, Espainia (WHS 314-001)

Kanpo estekak

• Datuak: Q4460
• Multimedia: Persian gardens / Q4460