Wikipedia

Lankide:Joxan Garaialde/Turkiako Gerra Handia

< Lankide:Joxan Garaialde

Turkiako Gerra Handia (turkieraz: Kutsal İttifak Savaşları) da Erromatar Inperio Santuaren, Bi Nazioen Errepublika, Veneziako Errepublika, Espainiar Inperioa eta Errusiako Tsarerria aurka Otomandar Inperioa eta bere aliatuak Krimeako tatariarrak, Zaporozhiko kosakoak eta Moldavia, Valakia eta Transilvania estatu basailuak izan zituzten gatazkak ezagutzen diren izena. Gerra ezberdin horiek, Turkiako Gerra Handia izenarekin bilduak, otomandar boterea berreskuratzearen ondorioa izan ziren, eta turkiarrek Europan zehar hedatzeko azken saiakera adierazten dute. Bi fase bereiz daitezke: lehenengoan (1645etik 1683ra), otomandarrek eta haien aliatuek segidan, eta banan-banan, eraso egiten diete estatu kristauei. Bigarren fasean (1684-1699), erreinu kristauek bat egiten dute Liga Santua osatzeko. Azkenik, Liga Santuaren konkistek otomandarren erretiratzeari hasiera ematen dion Karlowitzeko Ituna sinatzera behartu zituen.

Otomandarren boterea berreskuratzea aldatu

XVII. mendearen hasieran, Otomandar Inperioak aurreko mendeko borrokarako grina galdu zuen behin eta berriz izan zuten matxinaden ondorioz. Osman II.ak, estatuak premiazko erreformak behar dituela jakitun den gazte kementsuak, kargutik kentzen du Mustafa I.a, baina jenizaroarrak berrantolatu nahi dituenean matxinada bat eragiten du; preso hartu, eta itotzen dute 1622ko maiatzean. Mustafa I.a boterera itzultzen da, baina, 1623an, hil egiten da[1].

Haren oinordekoa Murad IV.a da, 12 urte besterik ez dituena, eta horrek legegabetasuna areagotzen du. Bisir Handiek ez daukate autoritaterik; tropak matxinatzen dira; Anatolian, gerra zibila hasten da, eta Safavid Inperioak Mesopotamia inbaditu, eta Bagdaden sartzen da. 1632an, sultanak gobernuaren ardura pertsonala hartu zuen; matxinadak zapaldu, armadari bere borondatea ezarri, eta safavidarrak garaitu zituen, Tabriz eta Bagdad berreskuratuz[2]. Murad IV.a 1640an hil zen; haren oinordekoa Ibrahim I.ak, ero anker eta libertinoak, 1648an eraila izan aurretik, bere aurrekoaren lan guztiak arriskuan jarri zituen[2].

Mehmed IV.ak ordezkatu zuen, eta, harekin, anarkia gorenera iristen da. Hala ere, 1665ean, Mehmed Köprülüren Bisir Handia izatera igotzeak Otomandar Inperioa indarberritzea ekarri zuen, eta zipaio eta jenizaroarren matxinadekin amaitu zuen, probintziako gobernadore errebeldeak menderatuz[3].

Bai bere agintealdian, bai bere seme Fazil Ahmed-en garaian, Otomandar Inperioak bere borrokaldi grina berreskuratu zuen, berriro ere Europako lurretan hedatu nahian.

Kandiako gerra aldatu

Artikulu nagusia: «Guerra de Candía»

Kandiako Gerra 1645ean hasi zen, Veneziako boterepean zegoen Kandiara aterpe hartzera joan zen Maltako itsasontzi batek turkiar ontzi bat harrapatu zuelako. Orduan, Mehmed IV.ak gerra deklaratu zion Veneziako Errepublikari[4].

1645eko apirilaren 30ean, otomandar armada, 50.000 gizonez osatua eta Yussuf Paxak aginduta, Kaneara abiatu zen, eta ekainaren 25ean setiatu zuten. Hiria setio baterako prestatuta ez zegoenez eta berrogeita hamar egun setiopean egon ondoren, amore ematen du[5].

Hurrengo urtean, otomandarrek Rethymno[6] hiria hartu zuten berrogei eguneko setioaren ostean. Orduan, Kandia hiria setiatu zuten.

 
Dardaneloetako itsas gudua, Pieter Casteleyn-en lana.

1647an, Ali-Beyren agintearen mendeko 20.000 gizoneko otomandar armada batek Dalmaziako veneziarrei eraso zieten, baina espedizio horrek porrota suposatu zuen[6].

1649an, Foceako guduan, Veneziako flota batek setioko tropak indartzera Kandiarantz zihoan otomandar armada garaitu zuen. Otomandar tropa horiek matxinatu, eta setio-operazioak geldiarazi zituzten zapatzaileak eta hornigaiak bidaltzeko eskatuz. Matxinadak bi hilabete iraun zuen, 1649ko abuztuaren 30era arte[7].

Veneziako armadak Dardaneloen mendatea blokeatzea erabaki zuen errefortzuen etorrera eragozteko.

1653ko maiatzaren 13an, kapudan-pasha Murad-eko otomandar armadak Parosko itsas guduan veneziar eskuadroiaren aurka irabazita, veneziarrek jartzen zieten blokeoa hausteko aukera izan zuten. Borrokan, otomandarrek 500 gizon galdu zituzten, baina veneziarrek 4.000 hildako izan zituzten[8].

1656ko ekainaren 26an, Veneziako flotak Dardaneloetako Hirugarren Itsas Gudua irabazi zuen, non otomandarrek 70 ontzi eta 370 gizon galdu zituzten[9]. Dagoeneko Mehmed Köprülü Bisir Handia zela, gerrak otomandarren garaipenekin (Tenedosen konkista eta Lemnosen konkista) eta Veneziako itsas garaipenekin (Miloko itsas gudua) txandakatuz jarraitzen du.

Fazil Ahmedek bere aitaren lekua hartu zuen agintean, eta Kandiaren kapitulazioa lortu zuen 1669ko otsailaren 27an, hogeita bat urteko setioaren ostean. Bake itunaren bidez, kristau guztiei hiritik ateratzeko baimena eman zitzaien berekin eraman zezaketen guztiarekin. Horrez gain, Veneziak hiru gotorleku (Grambusa, Souda eta Spinalonga) eta uharteak, veneziarrek ekialderako ibilbidean itsasontziak utz zezaketen babestutako portu naturalen jabetza gorde zuen, eta Kretaren galera Dalmaziarako hedapen batek konpentsatu zuen[10].

Inperio Santuaren aurkako gerra aldatu

 
Raimondo Montecuccoli, Elias Grießlerren lana.

Gerra hasi zen Otomandar Inperioak Transilvaniako tronua Migel Apafi I.aren esku uzteko asmoa adierazi zuenean eta ez zuela Leopoldo I.a Habsburgokoaren esku hartzea onartuko[11].

Gatazkaren hasieran, otomandarrek Gran-eko gudua irabazi zuten Forgacs kondeak zuzendutako Austriako armada baten aurka. 1663ko irailaren 28an, Neuhausel hartu zuen, eta, handik gutxira, Neutra, Novi Grad eta Lewenz otomandarren esku erori ziren[12].

Gerrak berdintsu jarraitu zuen 1644ko kanpainan, abuztuaren 1ean Raimondo Montecuccolik San Gotardoko guduan (1664) garaipena lortu zuen arte[13]. Porrot hori izan arren, Vasvár-en bakean, Miguel Apafi I.aren Transilvaniako printze bezala onartu zuten, eta otomandar konkistak onartu ziren[14].

Polonia-Turkia Gerra aldatu

 
Juan III.a Sobieski, Gonzales Coques-en lana.
Artikulu nagusia: «Guerra Polaco-Turca (1672-1676)»

Polonia-Turkia Gerra (1672-1676) hasi zen Otomandar Inperioa iparraldera joan zenean Pedro Doroxenko buru zuen Zaporozhiako kosakoei laguntzeko, zeinak Polonia-Lituaniako Mankomunitatearen eta Errusiako tsararen artean sinatutako Andrusovo Ituna onartu ez zutenean Poloniaren aurka matxinatu baitziren.

1671ko abenduan, Mehmed IV.a sultanak Turkiako kosakoen gaineko burujabetzaren berri eman zion Poloniako gorteari, eta Ukrainako Mankomunitateko armada erretiratzeko eskatu zuen.

Otomandar armadak Kamianets-Podilskyi erraz lortu zuen eta Lvivera abiatu zen. Hiriak etsipenez defendatu zuen baina nagusitasun otomandarra izugarria zen, eta Sobieskik tartaroen aurka lortutako garaipenek ez zuten lagundu setioa askatzen. Barne-distentsioak zirela eta, Mankomunitateak, 1672ko urriaren 18an, Buczacz-eko Ituna sinatu zuen[15]; Ukraina eta Kamianets-Podilskyi galdu zituen, eta sultanari zerga bat ordaintzeko konpromisoa hartu zuen.

Ituna ez zuen Poloniako Parlamentuak berretsi[15], eta poloniarrak gerrara itzuli ziren Joan III.a Sobieski buru zutela.

1673ko azaroaren 11n, John Sobieskiren gidaritzapean, askoz txikiagoa zen Poloniako armada batez garaituak izan ziren turkiarrak Chocimeko guduan[16]. Garaipen horrek Poloniako tronua eman zion Joan III.a Sobieskiri.

1675ean, Joan III.a Sobieskik turko-tartar armada bat garaitu zuen Lviveko guduan[17].

1676ko urrian, Zorawnoko guduan, beste inbasio bat uxatzen zuen[17]. Gudu horren ostean, turkiarrek bakea sinatu zuten. Zorawnoko Ituna sinatzean (1676ko urrian), Poloniaren Ukraina itzultzea adostu zuten, baina Podolia eusten jarraitu zuten[17].

Errusia-Turkia Gerra aldatu

Artikulu nagusia: «Guerra ruso-turca (1676-1681)»

1676an, Doroxenkok Chiguirín hiria hartu zuen, Errusiaren Ukrainako hiriburua. Errusiako tsarherriak hiria berreskuratuko zuen armada bidali zuen. Doroxenko indar horiei amore eman, eta Moskura eraman zuten.

Kara Mustafak Fazil Ahmed ordeztu zuen 1676an.

Bisir Handi horrek bere tropak jarri zituen martxan Errusiako tsaratearen aurka. Bere lehen helburua Chihirin izan zen; 1678an, Ibraham Pasha buru zen armada handi batekin abiatu zen bertarantz, baina errusiar-kosako indarrek garaitu zuten Chihirin-eko guduan; bere armadak 20.000 hildako zenbatu, eta setioa altxatu behar izan zuen.

Hurrengo urtean, beste otomandar armada batek, Kara Mustafaren agindupean, hiria setiatu zuen, eta errusiar goarnizioak hustu, eta erre behar izan zuen.

1679an, errusiar-kosakoen indarrek erasoak egin zituzten otomandar lurretan; hainbat hiri suntsitu zituen, eta biztanleak Errusiako boterearen mendean zegoen Dnieper ibaiaren ekialdeko ertzera mugitzera behartu.

Gerrak ez zuen inolako aurrerapen handirik izan, harik eta 1681eko urtarrilean, tartariarren khanen bitartekaritzari esker, hogei urteko su-etena sinatu zen arte[18].

Vienako bigarren setioa aldatu

 
Kara Mustafa.

Otomandarren Hungariako lurraldean tropa inperialen erasoaldi batzuek sultanari Erromatar Inperio Santuaren aurkako espedizio militar bat proposatzeko aitzakia eman zioten Kara Mustafari[19].

1683ko apirilean, otomandar armada martxan jarri zen. Belgraden, Valakia, Transilvania eta Moldavia estatu basailuetako tropak elkartu zitzaien, baita kontingente tartaroak ere. Borrokalari kopurua 125.000 soldadu izatera iritsi zen[19].

Ekainaren 25ean[19], Vienako erasotzeko asmoa iragarri zuen, eta, uztailaren 25ean[19], otomandar armada Vienako harresien aurrean agertu zen. Erromatar Inperio Santuaren indarrak Danubio ibaiaren iparraldeko ertzera erretiratu ziren Karlos V.a Lorenakoak zuzenduta, eta Vienan geratu zen goarnizioa Ernst Rüdiger von Starhemberg-en agindupean zegoen[20].

 
Joan III.a Sobieski Vienan sartzen da, Juliusz Kossak-en artelana.
 
Budaren setioa (1686), Frans Geffelsen lana.

Leopoldo I.a Habsburgokoak ez zuen turkiarrei aurre egiteko troparik, baina, Inozentzio XI.a Aita Santuaren bitartekaritzari esker, Inperioko eta Erdialdeko Europako Estatu ia guztiak Enperadorearekin bat egin zuten. Poloniak ere bat egin zuen, eta tropak bidali ezin zituzten Europako herrialdeak dirua bidali zuten. Azken herrialde horien artean, Espainia, Portugal eta Italiako Estatuak zeuden[20].

Kristau armadak 85.000 soldadu zituen, horietatik 30.000 poloniarrak[21], eta Juan III.a Sobieskiren agindupean jarri ziren.

1683ko irailaren 12an[20], tropa kristauek turkiarrak garaitu zituzten Kahlenbergeko guduan, Viena hiria askatuz.

Juan III.a Sobieski atzera egiten ari ziren otomandarren atzetik joan zen, eta, 1683ko urriaren 6an[22], eraso egin zien; atzera bota zuten hildako askorekin. Bi egun geroago, berriro eraso zien otomandarrei Parkaniko guduan; garaitu, eta Hungaria mendebaldetik erretiratzera behartu zituen.

Porrotaren ostean, Kara Mustafa Belgradera erretiratu zen, eta, han, sultanaren mandatariek ito egin zuten.

Liga Santuaren Gerra aldatu

Artikulu nagusia: «Guerra de la Liga Santa»

1684ko martxoan, Austria, Venezia, Polonia, Toscana eta Malta Liga Santu batean sartu ziren, eta, geroago, Errusia sartuko zen. Otomandar Inperioa, hainbat puntutatik erasotuz gero, ez zela defendatzeko moduan egongo espero zuten aliatuek.

1684an, Karlos V.a Lorenakoak Buda eraso zuen, baina, bai turkiarrek zeukaten defentsako artilleria indartsuak, bai gaixotasunek eta hornidura eskasek setioa zaildu zuten, eta, azkenean, bertan behera utzi behar izan zuten[23].

Francesco Morosini veneziarren kapitain jeneralak Santa Maura uhartea hartu zuen. Hilabete geroago, Veneziako armada batek Prevesako gaztelua kapitularazi zuen[24].

Joan III.a Sobieski ez zen Kamianets-Podilskyi setiatzera ausartu, baina Jaslowieck-eko gotorlekua hartu zuen.

Aleksander Jan Jabłonowskik Bocovine basoan turkiarrak garaitu zituen 1685eko urriaren 9an[25]. 1685eko abuztuaren 18an[23], Neuhausel hartu zuten turkiarrengandik.

Urte horretan bertan, Bosnia inbaditzen saiatzen da Venezia, baina porrotarekin amaitzen da. Veneziako indarrek arrakasta handiagoa izan zuten Morean. Otomandarren aurkako matxinada bat aprobetxatuz, 1685 eta 1686 artean, Koron, Kalamata, Navarino, Modon eta Nauplia hartu zituzten.

1686ko irailaren 3an, Buda hiria Austriaren esku geratu zen. Ondorengo erasoaldietan, austriarrek Hungaria ia osoa hartu zuten mendean[23].

Austriarrak Buda hartzen ari zirela, Joan III.a Sobieskik Moldavia eta Valakia erasotu zuen[26]

1687ko abuztuaren 12an[23] Karlos Lorenakoak otomandarrak garaitu zituen Berg Harsan-eko guduan, eta, ondoren, Osijek erori zen.

 
Maximiliano II.a Emanuel Bavariakoa, Joseph Vivienen lana .
 
Mustapha II .

Veneziarrak Atenasen aurka jotzen —non partenoian zegoen bolborategi turkiar bat lehertzen den, bere suntsipen partziala eraginez—, eta hartzen dute. Patras eta Lepanto ere veneziarren esku geratu ziren, Corinto eta Mizista bezala, eta, turkiarren eskuetan, Malvoisia baino ez zen geratu Morean.

Iparraldean, errusiarrek porrot egin zuten Krimea inbaditzeko lehen saiakeran.

Otomandar porroten ondoren, Palatinoko matxinada batek tronutik kendu zuen Mehmed IV.a.[23].

Carlos Lorenakoa Transilvanian sartu zen, eta gotorleku nagusiak okupatu zituen.

1688ko irailean, Maximiliano II.a Manuel Bavariakoak Belgrado konkistatu zuen. 1689an, Luis Guillermo Baden-Badengoak, 24.000 gizoneko armada batekin, Belgraden hegoaldean turkiarrak garaitu zituen, eta Nishraino aurreratu zuen[23].

Bazirudien Otomandar Inperioa Balkanetako lurralde gehienetatik urrundua izango zela, baina Bederatzi Urteko Gerra piztu izanak Austriaren erasoa geldiarazi, eta frontea egonkortu zen.

1689an, errusiarrek berriro porrot egin zuten Krimean. Errusiako Pedro I.a porrot hori aprobetxatu zuen bere arreba Sofía Alekseievna Romanova desprestigiatzeko eta komentu batean espetxeratzeko[27].

Suleiman II.a sultan berriak Konstantinoplan zegoen matxinada zapaldu zuen, eta, Fazil Mustafa Bisir Handiaren laguntzarekin, ordena berrezarri zuen armadan.

1690ean, Transilvaniako matxinada baten ondoren, Austriako tropa gehienek erretiratu behar izan zuten Frantziari aurre egiteko. 1690eko uztailean. Fazil Mustafak zuzendutako kontraeraso batek Nish, Smederevo eta Belgrad berreskuratu zituen[23].

Dena den, otomandar susperraldi hori gelditu egin zen hurrengo urtean Slankamen-go guduko porrotaren ostean, eta Austriako armadari —tropen heren bat— biktima handiak eragin arren[28], otomandar porrota eta Mustafa Fazilen heriotzarekin bukatu zen.

 
Pedro I.a Errusiakoa, Jean-Marc Nattierren lana.
 
Eugenio Savoiakoa, Jacob van Schuppenen lana .

Veneziarrek Kretan porrot egiten zuten bitartean, austriarrek Grosswardein konkistatu zuten 1692an. 1693an, austriarrak Belgradeko setioa altxatzera behartuak izan ziren.

1694an, Francesco Morosini hil ondoren, Veneziako armaden agintea Antonio Zenoren eskuetara pasatu zen, eta Chios konkistatzea lortu zuen, baina bere agintearen populartasun ezak altxamendu bat eragin zuen, eta, hurrengo urtean, kanporatua izan zen uhartetik[29].

695ean, Mustafa II.a Turkiako tronura igo zen. Sultanak Lippa bereganatu, eta Timisoarari lagundu zion. Errusiak, berriz, porrot egin zuen Azov okupatzerakoan[28].

1696an, Pedro I.a Errusiakoak Azov eskuratzea lortu zuen aurreko urteko baino armada handiagoarekin eta itsas laguntza izan ostean[30]. Leopoldo I.ak tropak bidali zituen Hungariara Eugenio Savoiakoaren agindutara. 1697an, Eugeniok Mustafa II.ari eraso zuen Zentako guduan garaipena lortuz, otomandarrek, bertan, 30.000 gizon galdu zituztelarik[28]. Garaipen horren ostean, Bosnia eraso zuen, Sarajevo arpilatuz, baina urtea aurreratua zelarik ezin izan zuen Timisoara edo Belgrad erasotzeko aurrera egin.

Baldintza horietan, Otomandar Inperioak Ingalaterra eta Probintzia Batuen bitartekaritza onartu zuen, eta, 1699ko urtarrilaren 26an[31], Karlowitzeko Ituna sinatu zuen.

Karlowitzeko ituna aldatu

Itun horren bidez, Otomandar Inperioak Hungariako erresuma (Timisoarako Banatoa izan ezik) eta Transilvania enperadorearen esku utzi zituen; Veneziak Morea eta Dalmaziako kostaren zati bat gorde zituen; Errusiak Itsaso Beltzerako irteera lortu zuen Azovetik; Poloniak Podolia eta Ukraina berreskuratu zituen[31]. Itun horrekin amaitu zen Turkia Europan zabaltzeko azken saiakera, eta politika oldarkorra zabaldu zuen azken aldia izan zen. Karlowitzeko ituna sinatu zenetik, otomandarren atzera egitea ez zen gelditu.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ El mundo moderno, p. 563
  2. ↑ a b El mundo moderno, p. 564
  3. ↑ National Geographic, p. 98
  4. ↑ Historia de Turquía, p. 247
  5. ↑ Historia de Turquía, p. 248
  6. ↑ a b Historia de Turquía, p. 249
  7. ↑ Historia de Turquía, p. 254
  8. ↑ Historia de Turquía, p. 259
  9. ↑ Historia de Turquía, p. 262
  10. ↑ Historia de Turquía, p. 278
  11. ↑ Historia de Turquía, p. 271
  12. ↑ Historia de Turquía, pp. 271–272
  13. ↑ Historia de Turquía, p. 273
  14. ↑ Historia de Turquía, p. 274
  15. ↑ a b The Polish-Lithuanian State, 1386–1795, p. 236
  16. ↑ Dictionary of Wars, p. 419
  17. ↑ a b c Dictionary of Wars, p. 420
  18. ↑ Historia de Turquía, p. 288
  19. ↑ a b c d National Geographic, p. 98
  20. ↑ a b c Historia de Austria, p. 82
  21. ↑ National Geographic, p. 102
  22. ↑ Grandes líderes militares y sus campañas, p. 149
  23. ↑ a b c d e f g Atlas ilustrado Akal, p. 94
  24. ↑ Historia de la República de Venecia, p. 468
  25. ↑ Los héroes y las grandezas..., pp. 277–278
  26. ↑ Los héroes y las grandezas..., p. 278
  27. ↑ Grandes líderes militares y sus campañas, p. 152
  28. ↑ a b c Atlas ilustrado Akal, p. 96
  29. ↑ Historia de la República de Venecia, p. 473
  30. ↑ Grandes líderes militares y sus campañas, p. 153
  31. ↑ a b El mundo moderno, p. 565

Bibliografia aldatu

  • Jeremy Black. XVIII. mendeko Europa: 1700–1789 . AKAL Edizioak, 1997.
  • Pedro Molas Ribalta. Historia Modernoaren Eskuliburua . Ariel editoriala, 1993.
  • Jeremy Black. Akal Atlas ilustratua: Gerra: Errenazimentutik iraultzara, 1492–1792 . AKAL Edizioak, 2003.
  • Bennassar, M. Jacquart, J. Lebrun, F. Denis, M. Blayau, N. Mundu modernoa . Akal Testuak, 2005.
  • Jesus Villanueva Lopez. «Vienako setioa. The Last Ottoman Invasion', National Geographic 30. zenbakian.
  • Fernando Patxot eta Ferrer. Heroiak eta lurraren handitasuna: munduko analak, eraketa, inperio guztietako iraultzak eta gerrak, sorreratik gaur egunera arte... 1855.
  • Steven Beller. Austriako historia . AKAL Edizioak, 2009.
  • Jeremy Black. Buruzagi militar handiak eta haien kanpainak . Blume editoriala. 2008.
  • José María Jouanin, Julio Van Gaver. Turkiaren historia . Guardia Nazionalaren inprimaketa, Bartzelona, 1840.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

  Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Joxan Garaialde/Turkiako Gerra Handia

[[Kategoria:Austriako gerrak]] [[Kategoria:Errusiako gerrak]] [[Kategoria:Veneziako Errepublikak parte hartutako gerrak]] [[Kategoria:Germaniako Erromatar Inperio Santuak parte hartutako gerrak]] [[Kategoria:Poloniak parte hartutako gerrak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Joxan_Garaialde/Turkiako_Gerra_Handia&oldid=9128941"(e)tik eskuratuta