Kyoto

Kyoto; 京都市; 京都 (Kyōto)
	izendaturiko hiria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Japonia
Uhartea; Eskualdea; Prefektura	Honshu; Kansai; Kyoto
Alkatea	Daisaku Kadokawa (en)
Izen ofiziala	京都市
Jatorrizko izena	京都市
Posta kodea	600-0000–616-9999 eta 520-0461–520-0465
Herriburua	Nakagyō-ku
Geografia
Koordenatuak	35°00′42″N 135°46′05″E / 35.01161°N 135.76811°E
Azalera	828 km²
Mugakideak	Uji, Kameoka, Mukō (en) , Nagaokakyō (en) , Yawata (en) , Nantan (en) , Ōyamazaki (en) , Kumiyama (en) , Ōtsu, Takashima (en) , Takatsuki eta Shimamoto (en)
Demografia
Biztanleria	1.463.723 (2020ko urriaren 1a); 0 (2020)
Dentsitatea	1.768,14 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1889ko apirilaren 1a
Telefono aurrizkia	75
Ordu eremua	UTC+09:00 eta Japan Standard Time (en)
Hiri senidetuak	Kolonia, Florentzia, Kiev, Xi'an, Guadalajara, Zagreb, Praga, Paris, Boston, Cusco, Edinburgo, Zermatt eta Jinju
	http://www.city.kyoto.jp/koho/eng/index.html www.city.kyoto.jp

Kyoto^[1] (japonieraz: 京都市, Kyōto-shi^?, "hiriburua") (japonieraz /kʲoːto/ ahoskatua) Kyotoko prefeturako hiriburua da, Japonian. Garai batean Inperioko hiriburua izan zen. 2014ko erroldaren arabera 1.470.129 biztanle zituen, Osaka eta Koberekin batera Keihanshingo metropoli eremuak 18.643.915 biztanle hartzen ditu. Japoniako hiriburu tradizionala kontsideratzen da eta UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zituen Aintzinako Kyotoko monumentu historikoak 1994an.

Eraikin guztien artean aipatzekoak dira Nijō gaztelua, Kiyomizu-dera, Jauregi inperiala, Urrezko tenplua, Zilarrezko tenplua eta Fushimi Inari-taishako korridoreak. Haietaz gain, ezaguna da Gion barrutia (geisha auzoa).

Etimologia aldatu

Aintzina Kyō no Miyako (京の都, "Jauregi inperialaren hiria") izena izan zuen, baina XI. mendean Kyoto izena, hots, "hiriburua", eman zitzaion. 1868an Edo-ri Tokio izena eman zitzaionean ("Ekialdeko hiria"), Saikyō (西京, "Mendebaldeko hiria") izena izan zuen, baina laster Kyoto izena berreskuratu zuen.

Historia aldatu

Aurkikuntza arkeologikoek paleolito garaitik populatua izan dela erakusten badute ere, oso gutxi ezagutzen da K.o. VI mendearen aurreko garaiez, Shimogamo santutegia fundatu zen arte hain zuzen ere.

VIII. mendean. monje budistek gobernu inperialean eragin nahi izan zuten eta enperadoreak budisten influentziatik urruti egongo zen toki berria aukeratu zuen, gaur egungo Kyoto, garai hartan Heian-kyō (平安京) izena ("Lasaitasun eta bakearen hiria") izena eman ziona eta 794an Japoniako hiriburu inperiala bihurtu zen hamaika menderako. Indar militarra tarteka Kamakuran edo Edon egon bazen ere, Kyoton izan zuen egoitza enperadoreak eta, berez, hiriburu inperiala izan zen, harik eta 1868an Meiji berrezarkuntzaren ondorioz, Tokiok hiriburutza hartu zuen arte.

XV. mendean 1467 eta 1477 arteko Ōnin Gerran hiria nabarmen suntsitua izan zen. Samurai taldeen arteko liskarrak izan ziren kaleetan eta bukaeran nobleek eta talde erlijiosoek ere parte hartu zuten. Nobleen etxeak gotorleku bihurtu ziren eta babes zangak eta harresiak ezarri ziren hirian. Kyotok ezaguturiko suntsiketarik handiena izan zen eta ehun urte behar izan zituen errekuperatzeko. Toyotomi Hideyoshik hiria berreraiki zuen XVI. mendearen bukaeran, aurretik zituen kaleen bikoitza eraikiz eta etxe karratuak altxatuz.

Kyoto, 1891

Edo Aroan bere ekonomia Japoniako hiru hiri handienen artean zegoen, besteak Edo eta Osaka ziren. 1864an ordea Hamaguri matxinada gertatu zen eta 28.000 etxe erre ziren. 1868an enperadoreakl Tokio konkistatu eta hara mugitzea erabaki zuen.

Gaur egungo Kyoto hiria 1889an eratu zen eta 1890ean Biwa aintzirako kanala eraikitzeak herria berrindartzeko balio izan zuen. XX. mendean handitzen segitu zuen eta 1932an milioi bat biztanleko muga gainditu zuen.

Bigarren Mundu Gerran bonba atomikoa bertan botatzea pentsatzen aritu zen Estatu Batuetako armada, baina gerra idazkari zen Henry L. Stimsonen insistentziaren ondorioz, Kyotoko tenpluak babestea erabaki zen eta bonba Nagasakin jaurti. Bestelako bonbaketarik ere ez zuen jasan, eraso bakan batzuk baino ez. Horrixe esker, Japonian gerra aurreko eraikin gehien dituen hiri handia da.

1997an bertan idatzi zen aldaketa klimatikoari buruzko itunik ezagunenetako bat, Kyotoko Protokoloa.

Geografia aldatu

Kyoto Yamashiro haranean dago, Tamba mendien ekialdean. Haranaren inguruko mendi aipagarrienak Higashiyama, Kitayama eta Nishiyama dira, 1.000 metroko altuerara iristen ez direnak. Haraneko ibai nagusiak Yodo (hegoaldean), Katsuragawa (mendebaldean) eta Kamogawa (ekialdean) dira. Kamo eta Takano ibaiek bat egiten dute Kyotoren erdigunean.

Hiria XVI. mendearen bukaeran berrantolatu zen, Feng shui-aren legeak jarraituz, orduko Xi'an txinatarra eredu hartuta.

Kyotora iristeko, aireportu nagusi gertukoena Kansaikoa da; eta Japonia barruko garraioetan, trenbidez ondo konektatua dago bereziki, Shinkansen zerbitzuarekin eta beste batzuekin. Kyotoko tren geltokia, 1997an amaitua, hiriko eraikin moderno ikusgarrienetakoa da.

Klima aldatu

Datu klimatikoak (Kyoto)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.9	22.9	25.7	30.7	33.8	36.8	38.2	39.8	38.1	32.2	26.9	22.8	39.8
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.9	9.7	13.4	19.9	24.6	27.8	31.5	33.3	28.8	22.9	17.0	11.6	20.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.6	5.1	8.4	14.2	19.0	23.0	26.8	28.2	24.1	17.8	12.1	7.0	15.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.2	1.4	4.0	9.0	14.0	18.8	23.2	24.3	20.3	13.6	7.8	3.2	11.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−11.9	−11.6	−8.2	−4.4	−0.3	4.9	10.6	12.8	7.1	0.2	−4.4	−9.4	−11.9
Pilatutako prezipitazioa (mm)	50.3	68.3	113.3	115.7	160.8	214.0	220.4	132.1	176.2	120.9	71.3	48.0	1491.3
Prezipitazio egunak (≥ 0.5 mm)	7.8	9.2	11.9	10.6	11.4	12.9	12.9	8.7	11.0	8.8	7.6	8.1	120.9
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.1	3.9	1.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	1.2	9.2
Eguzki orduak	123.2	117.4	146.8	175.4	180.9	138.3	142.3	182.7	136.8	157.4	138.1	135.8	1775.1
Hezetasuna (%)	66	66	62	59	62	67	70	66	68	68	68	68	65.8
Iturria (1): 平年値（年・月ごとの値）
Iturria (2): (errekorrak) 観測史上1～10位の値（年間を通じての値）

Banaketa administratiboa aldatu

Kyotok hamaika auzo (ku) ditu:

Fushimi-ku (伏見区)
Higashiyama-ku (東山区)
Kamigyō-ku (上京区)
Kita-ku (北区)
Minami-ku (南区)
Nakagyō-ku (中京区) - hirigune administratiboa
Nishikyō-ku (西京区)
Sakyō-ku (左京区)
Shimogyō-ku (下京区)
Ukyō-ku (右京区)
Yamashina-ku (山科区)

Kultura aldatu

Erlijioa aldatu

2.000 toki erlijoso daude Kyoton, 1.600 budista eta 400 xintoista. Hamalau garrantzitsuenak UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zituen 1994an, Aintzinako Kyotoko monumentu historikoen barnean.

Jaialdiak aldatu

Hiru jaialdi nagusi izaten dira Kyoton.

Aoi Matsuri, maiatzaren 15ean.
Jidai Matsuri, urriaren 22an.
Gion Matsuri, uztailean: Japoniako hiru jaialdi handienen artean dago.

Horietaz gain, abuztuaren 16ko Gozan no Okuribi jaialdia ospetsua da.

Hizkera aldatu

Kyototarrek Kyotoben izeneko dialekto bat hitz egiten dute, kansaibenaren bertsio arkaiko bat. Nabaria da japoniera estandarrarekiko ezberdintasuna: "Eskerrik asko" Ooki ni da, Osakan bezala; japoniera estandarrean, (Dōmo) Arigatō.