Mexikoko Iraultza
Mexikoko Iraultza Mexikon 1910eko azaroaren 20an Francisco I. Madero buru zela Porfirio Díaz lehendakari autokrataren aurka egindako matxinadarekin hasi zen gatazka armatua da. Hamaika urtean, 900.000 bat pertsona hil zirela kalkulatu da.
| Mexikoko Iraultza | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Data | 1910eko azaroaren 20a - 1920ko maiatzaren 21a | ||
| Lekua | Mexiko | ||
| Emaitza | Iraultzaileen garaipena | ||
| Gudulariak | |||
| |||
| Buruzagiak | |||
| |||
XX. mendean, Porfirio Díaz jeneralaren diktadura kontserbadore gogorraren pean geratu zen Mexiko; horrez gainera, nekazarien egoera guztiz tamalgarria zen lehendik ere, gutxi batzuen esku baitzeuden lurrak. Egoera horri eman zitzaion erantzunari esaten zaio Mexikoko iraultza: historialari gehientsuenen ustez, 1910 eta 1928-29 urteen artean gertatu zen, eta gizarte sektore guztiz desberdinak izan zituen protagonista. Lurrarengatiko borroka izan zen iraultzaren eragile nagusietako bat, baina garrantzitsuak izan ziren askatasunaren eta erreforma demokratikoen aldeko borrokak ere.
1911n nazio osoko nekazariak Pancho Villa eta Pascual Orozcoren, eta Emiliano Zapataren gidaritzapean matxinatu egin ziren. Díaz diktadoreak aginpidea utzi behar izan zuen eta hurrengo hauteskundeetan Madero hautatu zuten lehendakari. Erreformak ordea ez ziren gauzatu, eta Villa, Orozco eta Zapata hari oldartu zitzaizkion. 1913an Victoriano Huerta jeneralak estatu kolpe bat eman eta Madero hilarazi zuen. Iraultzaileek bat egin zuten Huerta aginpidetik kentzeko (1914), baina handik gutxira elkarren kontra hasi ziren borrokan; Villak eta Zapatak, elkar harturik, Venustiano Carranzari aurre egin zioten, baina hark, Alvaro Obregónen laguntzarekin, menderatu zituen. 1917an Carranzak konstituzio aurrerakoi bat egin zuen: herritarren eskubideei, lanari eta lurraren jabegoari buruzko erreforma, irakaskuntzaren sekularizazioa, ondasunen nazionalizazioa. Erreforma, ordea, ez zen gauzatzen, eta Zapata berriro matxinatu zen, baina 1919an hil zuten. 1920ko hauteskundeetan Obregón hautatu zuten lehendakari (1920-24), eta iraultza armatua amaitutzat jo zen.
Dena dela, ez dago adostasunik ea noiz bukatu zen iraultza hura. Iturri batzuek diote iraultzaren bukaera 1917an izan zela, Mexikoko Konstituzioa aldarrikatzean;[1][2][3] beste batzuek, 1920an, Adolfo de la Huertaren lehendakaritzarekin,[4] edo 1924an, Plutarco Elías Callesen lehendakaritzarekin.[5] Bada baita iraultzak 1940ko hamarkadaraino iraun zuela uste duenik ere.[6]
Historia aldatu
- Kronologia
- 1910eko azaroaren 20an Alvaro Obregon militarrak iraultza piztu zuen, borroka armatura deituz.
- 1911ko maiatzaren 25ean Porfirio Diaz diktadorea boteretik bota zuten.
- Azaroaren 6an Francisco Madero presidente bihurtu zen.
- 1913ko otsailaren 18an Victoriano Huertak aurrekoa ordezkatu zuen.
- 1916ko martxoaren 9an Pancho Villak erasotu zuen Mexiko Berriako muga.
- 1917ko abuztuaren 20an Venustiano Carranza presidentetzara iritsi zen.
- 1919ko apirilaren 10ean Emiliano Zapata erail zuten.
Aurrekariak: Porfirioren diktadura (1876-1911) eta lurraren arazoa aldatu
1876an Porfirio Díaz jeneralak (1830- 1915) hartu zuen aginpidea. Porfirio Díaz militar profesionala zen, eta Benito Juárezek Maximilianoren eta inbasore frantsesen gobernuaren kontra antolatutako borrokan nabarmendu zen. Díazek, Juárezen gobernualdiko urteetan nagusi izan ziren gerrilla mugimenduak eta bandolerismoa desagerrarazteko asmoz, diktadura gogor baten aldera eraman zuen bere gobernua, nahiz eta gorde zuen, apaingarri gisa, konstituzioak bermaturiko bozketa, etengabe faltsutua.
Porfirioren diktadurak 35 urte iraun zuen; Mexikoren egitura ekonomikoa modernoagotu zuen, Estatu Batuetako kapitalismoaren laguntzarekin batetik, eta bestetik, zilar meategi berrien aurkikuntzari eta lurpeko petrolioaren ustiakuntzari esker. Herriaren masa handiena, ordea, oparotasun horretatik kanpo geratu zen, atzerriko kapitalarentzat bakarrik izan baitzen onuragarri –batez ere petrolioan eta burdinbideetan inbertitzen zuten Estatu Batuetako kapitalarentzat eta kapital anglo-saxoiarentzat–, eta Mexikoko talde sozial pribilegiatuentzat.
Horrez gainera, Díazen diktadurak lurjabeen alde egin zuen; haien aldeko legeak egin zituen, eta era horretan are larriagotu zen nekazari apalen egoera lehendik ere latza.
1910eko erroldaren arabera, Mexikoko biztanleak, guztira, 15 milioi lagun pasa ziren; % 80 nekazariak ziren. Erroldan ondasundun gisa ageri ziren 840 lagun ziren, besterik ez, lur gehienen jabe; haien jabetzen eremua, batez beste, 100.000 hektareakoa zen. Latifundioa zen Mexikoko arazo nagusia; halaxe zen XIX. mendean, eta halaxe jarraitu zuen hurrengo mendean ere.
Alferrekoak izan ziren nekazaritza berriztatu eta kolonien garaiko jabetza handiak desagerrarazteko Benito Juárezek egin zituen ahaleginak; 1856ko desamortizazio zibil eta elizakoak, jabetza txikien sorrera bultzatu beharrean, kreole pribilegiatuenei lagundu zien, eta nekazariak berriz auzo lurrez (ejidos) gabetu zituen. Horrela bada, latifundismoa sendotu egin zen. Arazoa are larriagotu zuten 1875 eta 1883ko kolonizazio legeek, atzerritar kolonoak erakartzeko egin baitziren, lugorriak lan zitezen. Helburu hori iristeko konpainia bereziak sortu ziren, zenbait lurjabe aberatsez osatuak, eta haiexek jabetu ziren lur gehienez, 49.000.000 hektareaz (Mexikoko lurren laurdena). Lur haietan sartu ziren, bestalde, legez kanpo, herri indigenen lurrak eta jabetza txikiak, horiek ezin baitzuten ezer egin lurjabeen alde agertzen ziren epaileen aurrean. Lurjabe eta ejidoetako jabe txikiak, milaka, peoi gisa joan behar izan zuten arrantxoetara, soldata guztiz urrien truke, edo miseria gorrian geratu bestela.
Horrez gainera, Porfirioren diktaduraren urteetan inoiz ez bezala egin zuten gora laborantza gaien prezioek, eta horrek areagotu egin zuen gizarte klase apalen egoera larria.
Langileen giro nahasia erantsi behar zaio horri, batez ere meatzarien eta burdinbide eta irundegietakoena; lan baldintza duinak lortzeko asmoz egin zituzten protestaldiak eta grebak gogortasun izugarriaz zapaldu zituzten, eta langile organizazio oro galarazi zen. Egoera horrek eztanda egingo zuen azkenean. Intelektual gazteen jarrera kritikoa (zenbait hirietan talde liberalak osatu zituzten) izan zen Díaz jeneralaren erregimenaren erorketarako lehen urratsa. 1906an zabaldu zen herri osoan zehar, ezkutuan, «Alderdi liberalaren egitaraua eta herriari zuzenduriko manifestua», herria matxinatzera gonbidatzen zuena.
Porfirioren erregimena kritikatzen zutenen artean, sektore moderatuenean, iparraldeko gizon aberats bat gailendu zen, Francisco Madero, Porfirio Díaz berriz hautatzearen kontra eta benetako bozketen alde herriz herri kanpaina egiten ibili zena. Maderoren arrakastarekin larritu egin ziren agintariak, eta, 1910ean, hauteskunde kanpaina bete-betean zela, atxilotu egin zuten, herria matxinadara bultzatzen zuelako salaketapean. Fidantza ordaindu, eta Estatu Batuetan hartu zuen babesa; handik antolatu zuen diktadorearen aurkako hurrengo kanpaina. Horrelaxe hasi zen iraultza prozesu luze baten lehen aldia, ezaugarri izan zituena, batetik, nekazarien protagonismoa eta, bestetik, nekazaritza erreformaren aldeko errebindikazio mugimenduaren zapalkuntza sistematikoa, aginpidera iristen ziren guztiek bideratua, Maderok aurrena, eta Huertak eta Carranzak gero.
Iraultzaren aldiak aldatu
Maderoren iraultza (1910-1913) aldatu
Maderok erbestetik antolatu zuen altxamenduak berehala lortu zuen Mexiko osoko nekazarien atxikimendua, nekazaritza erreforma egiteko –lurjabe txikiei lurra itzultzeko– eta indigenak babesteko aginduek erakarrita. Bi lider gailendu ziren haien artean, herriak benetako mito bihurtu zituenak: Pancho Villa iparraldean eta Emiliano Zapata hegoaldean. Haien mugimendu iraultzaileak independenteak izan ziren, eta oso une jakinetan baino ez zuten bat egin.
Maderoren eta nekazarien matxinadaren indarraren ondorioz, azkenean, Díaz diktadoreak lehendakaritza utzi eta erbestera joan behar izan zuen (1911). Madero, hiriburuan arrakastaz sartu eta bozketak egin ondoren, lehendakari hautatu zuten. Berehala izan zituen arazoak, bere gobernuaren moderazioaren eta nekazaritza erreforma erabateko baten eskaeraren artean sortu ziren tirabirak zirela-eta; erreforma hori «Ayalaren egitaraua» zeritzanean proposatzen zen, eta haren banderapean berriz matxinatu zen Zapata, ez baitzuen bere armada desegin nahi lurrak banatzen ez ziren arte.
Egonkortasunik gabeko egoera horretan, Estatu Batuen esku sartzeak eta Porfirioren erregimenera itzultzeko saioek larriagotuta, Victoriano Huerta jeneralak, Maderoren armadako batek, estatu kolpea jo, Madero hil eta lehendakaritza beretu zuen.
Huertaren diktadura (1913-1914) aldatu
Victoriano Huertaren diktadura oso laburra izan zen, haren politikagintza desegokia (gogor zapaldu zuen kontrako oro, eta gogortasun horren ondorioz berriz elkartu ziren indar iraultzaile guztiak) eta Estatu Batuen jarrera zirela-eta. Woodrow Wilson lehendakariak, internazionalismo demokratikoaren idealak bultzatuta, ez zuen Huertaren gobernua onartu nahi izan; hauteskunde prozesu bat zabaltzea eskatu zuen, eta beste herrialdeetan presioa egin zuen, erregimen berria berrets ez zezaten. Ezbehar diplomatiko batek (Huertak marine talde bat atxilotu zuen Tampicon), eta horrekin batera diktadorea alemanekin elkartu ahal izateak, Estatu Batuetako armada Veracruzen lehorreratzea ekarri zuen (1913). Aldi berean, Cohauilako lurjabe aberats bat, Venustiano Carranza, matxinatu zen, eta «Guadalupeko egitaraua» aldarrikatu zuen «konstituzioaren errestaurazioa» lortzeko. Herri osora zabaldu ziren matxinada armatuak: Pancho Villa Chihuahuan matxinatu zen, Alvaro Obregón –lurjabe mestizo bat– Sonoran, eta Emiliano Zapata hegoaldean.
Antiklerikalismoa izan zen aldi hartako ezaugarri nagusietako bat; Mexikoko Iraultza guztiaren ezaugarria ere izan zen, Erromatar Eliza Katolikoak diktaduren eta aberatsen alde egin baitzuen, eta herriak zigortu egin zuen. Matxinada haiek Huertaren erregimenaren amaiera ekarri zuten: diktadoreak uko egin zion lehendakaritzari, eta haren ordez, Carranzak hartu zuen, aldi baterako.
Carranzaren lehendakaritza eta nekazari mugimenduaren zapalkuntza (1914-1917) aldatu
Huertak lehendakaritza utzi ondoren, aldi nahasi bat etorri zen, talde iraultzaileak zatikatu egin baitziren berriz ere (Aguascalientesko Konbentzioa), eta berriz hasi zen borroka armatua. Pancho Villak eta Emiliano Zapatak hiriburuan sartzea lortu zuten, baina laster gailendu zitzaizkien Venustiano Carranzaren osteak, Estatu Batuek babestuta, hasieran Villari lagundu zioten arren. Villak traiziotzat hartu zuen hura, eta sarraldiak egin zituen mugaz bestaldean eta hegoaldeko hirietan.
Woodrow Wilsonek, orduan, Villaren kontrako zigor ekinaldiak baimendu zituen, Carranzari haren berri eman gabe, eta haiek tentsio diplomatiko larria eragin zuten, hainbeste non Lehen Mundu Gerran Alemaniaren alde egitera bultzatu zuen Mexikoko gobernua. Izan ere, Estatu Batuek gerra horretan neutraltasuna galtzeko arrazoietako bat Zimmermann telegrama delakoaren aurkikuntza (1917-01-01) izan zen; hartan, aginduak ematen zizkion Alemaniak bere Mexikoko enbaxadoreari, Estatu Batuekiko gerra piztuko balitz, aliantza bat proposa ziezaion mexikar gobernuari, Texas, Mexiko Berria eta Kalifornia berreskuratzearen truke.
Mexiko demokraziarantz (1917-1929) aldatu
Venustiano Carranzaren gobernuak konstituzio berri bat onartu zuen (1917), sistema demokratiko bat ezartzen zuena –teorian–, eta errepublikako lehendakarialdiak lau urtera mugatzen zituena. Pixkana-pixkana indarra galdu zuen nekazarien mugimenduak, eta herriak berreraikuntzari heldu zion, erreforma sozialeko egitarau baten bidez: nekazaritza erreforma, irakaskuntzaren sekularizatzea, langileen eskubideak bermatzea, eta abar. Estatu Batuen eragin ekonomikoa –petrolioaren kontzesioen eta jabetzen bidez– indartu egin zen.
Baina lehendakaritzan ondorengo izateko barne borrokek eragotzi egiten zuten egonkortasun politikoa, lehendakarigaien hilketarekin amaitzen baitziren behin eta berriz: Alvaro Obregón Carranzaren kontra altxa zenean ez zela haren ondorengo izango jakin zuenean, hil egin zuten; Obregónekin (lehendakari 1920- 1924 urteetan), gauza bera egiten saiatu zen Adolfo de la Huerta, baina huts egin zuen, eta Plutarco Elías Calles izendatu zuten lehendakari (1924-1928). Antiklerikalismo gogor batek markatu zuen haren politika –1926an berriz ere odoleztatu zen herria, Erromatar Eliza Katolikoaren aldekoen («cristeros») eta kontrakoen («camisas rojas») arteko gatazkekin–, eta orobat nekazaritza erreformarako egitasmoen gelditzeak; izan ere, ez zen erreforma benetan gauzatu Lázaro Cárdenasen agintaldi arte (20 milioi hektarea lur banatu ziren agintaldi horretan (1934-1940).
Callesek sortu zuen Alderdi Nazional Iraultzailea, etorkizuneko PRI (Partido Revolucionario Institucional) ahaltsuaren sorburu zuzena, eta bera izan zen Mexikoko gizonik indartsuena Cárdenasek aginpidea hartu zuen arte. Alderdi horren sorrerak eta eliztarren matxinadak amaitzeak bukarazi zuten Mexikoko historiaren aldi iraultzaile hura.
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ «5 de Febrero, Conmemoración de la Promulgación de la Constitución».
- ↑ Congreso del Estado de Jalisco: «La Revolución mexicana 1910-1917».
- ↑ Cockcroft (2002). Precursores intelectuales de la Revolución Mexicana. Siglo XXI. ISBN 968-23-1631-6. 10. orrialdea.
- ↑ «Día de la Revolución Mexicana (20 de Noviembre)».
- ↑ «La Revolución mexicana».
- ↑ «La Revolución Mexicana concluyó en los años 40: Alan Knight».
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q214426
Multimedia: Mexican Revolution / Q214426
