Igeltsu (minerala)

Igeltsua
Ezaugarri orokorrak
Kategoria	Mineral
Formula	Ca(SO4) 2(H2O)
Nickel-Strunz sailkapena	7.CD.40
Sistema kristalino	Monoklinikoa 2/m
Masa molarra	172,2 Da
Identifikazioa
Kolorea	Gardena, zuria, grisa; hori-marroia ezpurutasunak direla eta.
Gogortasuna; Mohs eskalan	2
Errefrakzio indizea	α=1.520, β=1.523, γ=1.530
Marra	zuria
Dentsitate erlatiboa	2,32

Artikulu hau mineral bati buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Igeltsu (argipena)».

Igeltsua sulfato mineral bigun bat da, deshidratatutako kaltzio sulfatoz osatua. Bere formula kimikoa CaSO4·2H2O da^[1]. Oso ohikoa da meatzeetan ateratzea, ongarri gisa erabil daitekeelako, baita eraikuntzarako material gisa, igeltsu izen generikoarekin, igeltsu-kartoi materialean edo klarionak egiteko. Igeltsua kristal gardenetan eratzen denean selenita izenarekin ere ezagutzen da. Mineral gisa ebaporita bat da, baina anhidritaren hidratazio bidez ere sor daiteke. Mohs eskalan oso biguna da, 2 baino ez. Pikor fineko igeltsu zuriari alabastro izena ematen zaio, eta eskulturan oso erabilia izan da Antzinako Egipton, Mesopotamian, Antzinako Erroman eta Bizantziar inperioan.

Etimologia

Igeltsu hitza gaztelaniazko ye(l)so hitzetik dator^[2]. Yeso zein frantsesezko gypse latineko gypsum hitzetik datoz, eta hori antzinako grezierako γύψος (gýpsos) hitzetik.

Ezaugarri fisikoak

Igeltsuko kristalak oso bigunak dira, eta eskuaren presioarekin ere deforma daitezke.

Igeltsua uretan nahiko disolbagarria da (~2.0–2.5 g/L - 25 °C) eta, beste gatz mineralak ez bezala, disolbagarritasun erretrogradoa du: bere disolbagarritasuna jaisten da tenperatura altuetan. Igeltsua aire berotan jartzen denean ura galtzen du, eta lehenengo kaltzio sulfato erdi-hidratatuan (basanita) eta, gehiago lehortuz gero, kaltzio sulfato anhidroan (anhidrita) bilakatzen da. Anhidrita zein igeltsua disolbagarriak dira sodio kloruro kontzentrazioaren arabera uretan^[3].

Igeltsuaren egiturak kaltzioko ( ${\ce {Ca2+}}$ ) eta sulfatozko ( ${\ce {SO4^2-}}$ ) geruzaz osatuta dago, estu lotutako ioien bidez. Geruza hauen loturetan ur molekula anioiak daude, hidrogeno zubi ahulak eratuz. Horregatik igeltsuak haustura perfektua du {010} planoan^[4].

Kristal aldaerak

Igeltsua, naturan, kristal zapal eta sarritan maklatu gisa agertzen da, eta masa garden eta arrailgarri moduan, selenita deituak. Selenitak ez du selenio esanguratsurik; aitzitik, bi substantzia horiek Ilargia izendatzen zuen antzinako greziar hitzari zor diote izena.

Selenita ere modu haritsu eta zetatsuan ager daiteke; kasu horretan, «espatu satinatua» deitu ohi zaio. Azkenik, pikortsua edo nahiko trinkoa ere izan daiteke. Eskuzko tamainako laginetan, gardenetik opakura artekoa izan daiteke. Alabastro izeneko pikor fineko igeltsu mota bat, zuria edo pixka bat tindatua, oso preziatua da era askotako apainketa-lanetarako. Eremu idorretan, igeltsua lore moduan ager daiteke, normalean opakua, hondar ale txertatuekin, basamortuko arrosa deitua. Naturako kristal handienetako batzuk ere osatzen ditu, 12 m-rainoko luzerakoak, selenita formakoak^[5].

Meak

Igeltsua mineral arrunta da, eta arroka sedimentarioekin batera, mea ebaporitiko handi eta zabaletan agertzen da. Arkearreko estratuetan dauden aztarnategiak ezagutzen dira. Igeltsua lakuetako eta itsasoko uretatik, iturri hidrotermaletatik, lurrun bolkanikoetatik eta zainetako sulfato-disoluzioetatik ateratzen da. Zainetako anhidrita hidrotermala igeltsuz hidratatu ohi dute lur azpiko urek, azaletik gertuko esposizioetan. Askotan, halita eta sufre mineralekin lotzen da. Igeltsua da mineral sulfatatu arruntena^[6]. Igeltsu purua zuria da, baina ezpurutasun gisa dauden beste substantzia batzuek kolore sorta zabala eman diezaiekete tokiko biltegiei.

Igeltsua sulfuroen oxidazioaren azpiproduktu gisa ere sortzen da, besteak beste, piritaren oxidazioagatik, sortutako azido sulfurikoak kaltzio karbonatoarekin erreakzionatzen duenean. Bere presentziak oxidazio-baldintzak adierazten ditu. Baldintza erreduktoreetan, dituen sulfatoak sulfuro bihur daitezke berriro, sulfatoak erreduzitzen dituzten bakterioen eraginez. Horren ondorioz, oinarrizko sufrea metatu daiteke petrolio-formazioetan^[7], hala nola gatz-domoetan^[8], non Frasch prozesuaren bidez erauzi baitaiteke. Ikatza errekuntza-gasen desulfurazioarekin erretzen duten zentral elektrikoek igeltsu-kantitate handiak sortzen dituzte, araztegien azpiproduktu gisa.