Wikipedia

David Hume

Eskoziako filosofo, ekonomista eta historialaria

David Hume (Edinburgo, 1711ko maiatzaren 7a - Edinburgo, 1776eko abuztuaren 25a) eskoziar filosofo, historialari, ekonomialari eta saiakeragilea izan zen. Gaur egun Mendebaldeko filosofiako eta Eskoziako Ilustrazioko figura garrantzitsuenetako bat da. Ezaguna da enpirismoan, eszeptizismoan eta naturalismoan oinarritutako sistema filosofikoa garatu izanagatik. Bere lan nagusiak Giza naturari buruzko tratatua (1739) eta Wikisource-logo.svg Giza ezagutzari buruzko ikerketa (1748) dira.

David Hume
Painting of David Hume.jpg
Datu biografikoak
JaiotzaEdinburgo, 1711ko apirilaren 26a (juliotar egutegia), 1711ko maiatzaren 7a, 1711ko apirilaren 26a eta 1711
HeriotzaEdinburgo, 1776ko abuztuaren 25a eta 1776
HerrialdeaBritainia Handiko Erresuma
Sexuagizonezkoa
Jarduerafilosofoa
ekonomialaria
liburuzaina
historialaria
saiakeragilea
idazlea
Familia
AitaJoseph Hume, 10th of Ninewells
AmaKatherine Falconer
Ezkontidea(k)ezkongabea
Anai-arrebak
Find a Grave: 1894 Edit the value on Wikidata

Humek John Locke eta George Berkeley enpiristen eragin handia izan zuen, baita Descartes, Malebranche, Pierre Bayle eta d'Holbach baroia bezalako idazle frantsesena ere. Horrez gain, eszena intelektual anglofonoko figura batzuen eragina ere izan zuen, Isaac Newton, Samuel Clarke, Francis Hutcheson eta Joseph Butler kasu.[1] Humek gizakiaren zientzia naturalista bat sortzen ahalegindu zen, giza izaeraren oinarri psikologikoak aztertuko zituena. Era berean, sortzetiko ideien existentziaren aurka argudiatu zuen eta giza ezagutza guztia esperientziatik bakarrik eratortzen zela defendatu zuen.

Arrazoibide induktiboa eta kausalitatearen sinesmena arrazoiaren bidez ezin direla justifikatu argudiatu zuen. Bere aburuz, ohitura eta gogo-azturaren ondorio dira. Indukzioaren arazo horrek esan nahi du edozein inferentzia kausal iraganeko esperientziatik ateratzeko beharrezkoa dela aurresuposatzea etorkizuna iraganaren antzekoa izango dela. Baina, aurresuposizio hori ezin da oinarritu aurreko esperientzian.

Hume emotibista izan zen; izan ere, etika printzipio moral abstraktu batean baino, emozio edo sentimenduetan oinarritzen dela uste zuen. Perpaus deskriptiboetatik (izan) perpaus normatiboak (behar izan) ondorioztatzearen arazoa aurkeztu zuen lehenetarikoa izan zen. Humek ere ukatu zuen gizakiak norberaren benetako kontzepziorik duenik, sentsazio-multzo bakarra bizi dugula proposatuz. Era berean, determinismo kausala giza askatasunarekin guztiz bateragarria dela defendatu zuen. Erlijioaren filosofiari buruzko bere iritziei dagokionez, mirakuluen gaitzespena eta Jainkoaren existentziaren diseinuaren argudioak aurkeztu zituen, eta horiek, bereziki eztabaidagarriak izan ziren bere garairako.

David Humek utilitarismoan, positibismo logikoan, zientziaren filosofian, filosofia analitikoan, zientzia kognitiboan, teologian eta beste mugimendu batzuetan eragina izan zuen. Immanuel Kantek, esate baterako, Humek bere pentsamendu filosofikorako pizgarria izan zela eta bere «amets dogmatikotik» esnatu ziola egotzi zion.

BiografiaAldatu

Lehen urteakAldatu

David Hume Edinburgon (Eskozia) jaio zen 1711ko maiatzaren 7an, Ingalaterrako mugan kokatutako noblezia txikiko familia batean. Hiru anaietatik gazteena zen. Bere aita, abokatua izanik, 1714an hil zen, Hume oraindik gaztea zela, eta horren ondorioz, bere ama Ninewellsera bizitzera joan zen, bere koinatuarekin haurrak hezitzeko asmoz. 1722an Edinburgoko Unibertsitatean sartu zen, han Newtonen dizipuluak irakasle izan zituen eta horrez gain, poeta latindarrak eta idazle ingelesak irakurri zituen. Bere familiak Zuzenbide ikasketak egitera bideratu zuen, baina gazte-gaztetatik bazekien Filosofian aritu nahi zuela. Bere autobiografian, My own life deituriko lanean, horren berri ematen du, hil baino lau hilabete lehenago idatzi zuena:

« Hezkuntza ibilbide normalari arrakastaz jarraitu nion, eta oso adin txikitan letrekiko grina handi batek harrapatu ninduen, nire bizitzako joera nagusi eta nire gogobetetzeen iturri nagusi bihurtu denak. »


16 urterekin idatzitako gutun batean, hain zuzen, kontserbatzen den bere lehenengo gutunean, jadanik «giza izpiritua ikertzeko» aukeraz hitz egiten du. Beraz, zuzenbide ikasketekin nekatuta, 1734an krisi garai bat igaro zuen. Abokatu izateari uko egin ondoren Bristolera joan zen merkataritzarekin bizimodua ateratzen saiatzera. Gero, Frantziara bidaitu eta han ia hiru urte eman zituen, 1735 eta 1737 artean. Lehenik, Reimsen eta gero La Flèchen (gaur egungo Sarthe). 26 urte zituela, Giza Naturari buruzko Tratatua idazten amaitu zuen. Garai hartan, John Locke eta George Berkeleyren irakurri zituen eta Berkeleyren arrazoiaren eta zentzumenen arteko bereizketa dela eta, Humek kausalitatearen kontzeptuarekiko kritika garatu zuen. Gainera, are urrunago eraman zituen haren printzipioak, arrazoimena sentsazio edo esperientzia desberdinen elkarketa hutsak direla frogatu nahian.

Trataruaren argitalpenaAldatu

1737an Londresera itzuli eta 1739ko urtarrilean egile izenik gabe argitaratu zituen Tratatuaren lehenengo bi liburuak, inolako arretarik piztu ez zituztenak. Haren etsipena hain handia izan zen, Autobiografian lehenengo lan horri buruz esan zuela «prentsaren ondorioz hilda jaio zela».[2] Egia esan, zenbait aipamen egin zizkioten, nahiz eta batek ere ez zituen Humeren tesiak ulertu, ezta bere asmoen zabaltasuna ere; beharbada hartu zuen estilo abstraktuagatik[3]. Hala ere, horrek balio izan zuen filosofoak bere publikoak ongi ulertzearen garrantziaz ohartzeko; hala, estilo ez hain abstraktuan berridatzi zituen bere ideiak, argitasun eta hedadura handiagoz azaltzeko. Hori dela eta, tratatu sistematikoaren generoa alde batera utzi eta elkarrizketaren eta saiakeraren generoak, literarioagoak direnak, hartu zituen bere pentsamendua azaltzeko. Estilo eta genero horiek bere beste liburuetan ere erabili zituen. Hurrengo liburuek Tratatuan agertzen ziren ideiak argitzea izan zuten helburu nagusitzat. Horregatik, Humek uko egin zion Tratatua bere Lan Osoen parte izateari, nahiz eta uko egite horrek ez zuen eragotzi bere lehenengo liburua gaur egun mendebaldeko filosofiaren obrarik garrantzitsuenetako bat izatea.

Eskoziara itzuleraAldatu

Tratatuaren porrotaren ostean, 1739an Hume bere familiarekin Eskoziara itzuli zen, bizitza neurritsu eta xume bat eramateko asmoz. Han, Henry Home (Lord Kames) Eskoziako Auzitegi Goreneko epaile ilustratu eta liberala ezagutu zuen, bere urruneko senidea zena. Humen hitzetan, bere lagunik onena izatera iritsi zen. Era berean, Francis Hutchesonekin harreman epistolarra hasi zuen. 1740an Giza naturari buruzko Tratatuaren laburpena argitaratu zuen eta gero, udazkenean, Tratatuaren III. liburua eta Eranskin bat ere argitaratu zituen. Urte horretan bertan Adam Smith ekonomialari ospetsua ere ezagutu zuen. 1741ean Saiakera moral eta politikoen lehenengo zatia (15 testuz osatua) Edinburgon argitaratu zuen, arrakasta handia izan zuena eta 1742an bigarren edizio bat argitaratu zuen 12 testu berrirekin.

1744an Edinburgoko Unibertsitateko moral eta filosofia pneumatikako katedra lortzeko hautagaitza baztertua izan zen, bere pentsamendu erradikalak eragindako etsaien ondorioz. Batez ere, Tratatuaren tesien ustezko izaera ateoagatik. Horren aurrean, erantzun bat eman nahian, filosofoak Zaldun batek Edinburgoko lagunari idatzitako gutuna idatzi zuen, non Jainkoaren ideiaren edozein gaitzespen ukatzen dion bere buruari.

1746an James Saint-Clair jeneralaren (1688-1762) idazkari bihurtu zen, bere senidea ere bazena. 1748an berarekin eta Harry Erskinerekin batera Vienara eta Turinera misio diplomatiko bat egitera joan zen.[4] Bidaia horren ondorioz, Humerengan historiarekiko interesa piztu zen eta oraindik urte batzuk behar izan zituen loratzeko; hala ere, urte horretan Giza adimenari buruzko ikerketak argitaratu zituen, ia interesik piztu ez zuena. Hala ere, lan horretan, Malebrancheren okasionalismoan oinarrituta, epistemologia bat sortu zuen. Lan horretan adierazi zuen gure mundua arautzen dituzten legeen edukia ezin dela a priori ondorioztatu, dedukzio logiko baten bidez bezala; baizik eta, korrelazio jakin batzuen a posteriori (esperientziatik) egiaztapenaren bidez bakarrik aurkitzen dela. Korrelazio horien behaketa esperimentalak aukera ematen du jarraian lege horien edukia zehazteko.

1749an Eskoziara itzuli eta Hitzaldi politikoak eta Moralaren printzipioei buruzko ikerketak idatzi zituen. Azken horrek partzialki berregin eta birformulatu egiten zituen Giza Naturari buruzko Tratatuan landutako zenbait auzi. Orduan hasi zitzaion filosofoaren ospea hedatzen. 1751n Edinburgora itzuli eta 1752an bere Hitzaldi politikoak argitaratu zituen, ondo jasoak izan zirenak. Baina Londresen Moralaren printzipioei buruzko ikerketak axolagabekeriaz jaso ziren.

Azken urteakAldatu

 
David Hume 1766an.

1752an Edinburgoko Abokatuen Elkargoan liburuzain gisa jardun zuen eta Ingalaterrako Historia bat idazten hasi zen, sei liburukitan banatu zuena. Hasieran, arrakasta mugatua izan zuen; izan ere, Humek bere garaiko aurreiritziak alde batera utzi zituen. Baina, pixkanaka-pixkanaka izugarrizko arrakasta lortu zuen. Eskainitako inpartzialtasunaz gain, historiaren esparrua zabaldu egin zuen, garai bakoitzeko aurrerapen kultural, zientifiko eta artistikoak bertan sartuz. Hala ere, XVII. mendeko poetei, bere garaiko printzipio estetiko eta moralen arabera, "lotsagabekeriak eta gustu txarrak perbertitutako jeinuak" deitu zien. Era berean, Erlijioaren historia naturala (1757) argitaratu zuen Londresen. Bere obra guztia amaitu zuelakoan, landara erretiratu zen, erretiro baketsu bat izateko asmoz.

Baina Hertfordeko kondeak (1763) Frantziako enbaxadan idazkari lanpostua eskaini zion eta beraz, Parisera joan eta han, 1767an negozio-arduradun izatea lortu zuen zuen. Orduan Ilustrazioko philosopheak eta Madame d'Épinayko (1726-1783) aretoa bisitatzeko aprobetxatu zuen. Madame d'Épinayri pertsona bikaina iruditu zitzaion, baina txepela eta elkarrizketarik gabea, gutxienez emakumeekin.[5] 1766an lan hori utzi zuen Londresen Estatu Idazkariorde izendatua izan zelako. Beraz, Ingalaterrara itzuli egin zen,Jean-Jacques Rousseaurekin batera, bera miresten baitzuen. Baina nekez bizi izan zen berarekin, Rousseauren bizitzaren amaieran jasan zuen paranoia dela eta. Europa ilustratu osoak desadostasun horiek interes morbosoz jarraitu zituen.

Hurrengo urteak Eskozian eta Londresen pasa zituen. Londresen, Estatuko idazkariorde gisa jardun zuen Iparraldeko Departamentuan; hala ere, ez zion inoiz idazteari utzi eta 1768an bere Ingalaterrako Historiaren berrargitalpen bat zuzentzeari ekin zion, zeinak, bizirik zegoela, ospe eta aintzatespen handien eman zion lana izan zen. Hurrengo urtean Edinburgora itzuli zen.[6]

HeriotzaAldatu

 
Humeren hilobia, Edinburgon.

1775an hesteetako tumore bat jasan zuen eta urtebete geroago hirurogeita bost urte zituela hil zen. Hiltzear zegoela Adam Smith laguna gertu izan zuen. Hark kontatu zuen nola Humek txantxetan pentsatzen zuen Karonterekin topatzean ea zein aitzakia jarriko zion.

« Gaia arin tratatzen zuen konbentzituta zegoelako bere berehalako heriotzaz. Era berean, pozik zegoen heriotza suntsidura hutsa besterik ez zelakoan. »

—[6]


Denbora gutxi geratzen zitzaiola jakinda, Humek albiste autobiografiko labur bat idatzi zuen hil aurretik, My own life izena zuena. Bertan, tonu objektiboa erabiliz, bereziki bere ondarea pixkanaka nola handitu zen deskribatzen du eta nola pobreziatik oparotasunera igaro zuen. Obra bere izaeraren azterketa batekin amaitzen da: «Gozoa, bere buruaren jabe, umore alai eta soziala duena, adiskidetasunerako gai dena, baina gorrotorako joera gutxi duena eta nire grinei dagokionez, neurritsua.[7]

Bera hil ondoren, 1777an, bere autobiografia argitaratu zen, baita Erlijio naturalari buruzko elkarrizketak ere (1779); izan ere, Humek 1750 inguruan idatzi bazituen ere, bere izaera eszeptikoagatik bere lana ezkutatu behar zuela pentsatzen zuen.

FilosofiaAldatu

Humek bere lanak XVIII. mendean idatzi bazituen ere, bere ekarpena oraindik aipagarria da gaur egungo eztabaida filosofikoetan. Giza Naturari buruzko Tratatuan Humek azaltzen du gizakiaren zientzia "beste zientzietarako oinarri sendo bakarra" dela eta zientzia horren metodoak, esperientzia eta behaketa, alegia, argudio logiko baten oinarri gisa funtzionatzen dute.[8] Franco Volpiren Filosofiako Obren Entziklopedian irakur daitekeenez, «Izpirituaren zientzia enpirikoek lege sinple eta unibertsalki baliozkoen multzoa formulatu behar dute [...] Humeren arabera, multzo hori gizakiaren izaera da».[9] Horri dagokionez, Frederick Copleston historialari eta filosofoak iradokitzen du "Humeren helburua fisika newtondarraren muga metodologikoak filosofiara zabaltzea dela". Hona hemen gehien eragin duten bere lan filosofikoen laburpena:

EnpirismoaAldatu

Humek uste zuen giza ezagutza guztia zentzumenetatik datorrela baina, enpirismoa eszeptizismo maila berri batera eraman zuen. Ezagutza oro esperientzia sentsorialetik eratorria dela dioen ikuspegi enpirista aurkeztu zuen baina, era berean, onartu zuen horrek ondorioak dituela, normalean filosofoentzat onargarriak ez direnak. Adibidez, honela idatzi zuen: «Lockek argudio guztiak frogagarri eta probabletan banatzen ditu. Ikuspuntu horretatik, esan behar dugu litekeena dela gizaki guztiek hil behar izatea edo eguzkia bihar irtetea, hauetako inor ezin baita frogatu».[10] Humek pentsatu zuen edozein esperientziatik haratago dagoenari buruzko sinesmenak sor ditzakegula, ohituraren eta irudimenaren ahalmenen funtzionamenduaren bidez. Baina oinarri horren gaineko baieztapenei dagokionez eszeptiko agertu zen.

Ideiak eta inpresioakAldatu

 
Giza Naturari buruzko Tratatuaren lehen liburukiaren azala.

Giza Naturari buruzko Tratatuaren lehenengo lerroetan adierazten da Humeren filosofiaren doktrina nagusi bat, hain zuzen, gogoa pertzepzioez edo bertan dituen objektu mentalez osatuta dagoela dioena. Horiek, bi kategoriatan banatzen dira: "Giza gogoaren pertzepzio guztiak bi klase desberdinetan banatzen dira, eta horiei inpresioak eta ideiak deituko diet".[8] Humek uste zuen "ez zela oso beharrezkoa hitz asko erabiltzea bereizketa hori azaltzeko".[11] Pertzepzioak edo inpresioak “buruan egon daitekeen guztia dira, dela gure sentimenduak erabiltzea, dela pasioak mugitzea, dela gure pentsamendua eta gogoeta gauzatzea".[12] Ideiak inpresio "ahulak" dira. Hori iruzkintze aldera, adibidez, zartagin bero baten kirtena ukitzearen sentsazio mingarria sentitzea, zartagin bero bat ukitzean pentsatzea baino sendoagoa da.[11]

Humek gogoaren pertzepzioak bi taldetan sailkatzen ditu; alde batetik, norbaitek zerbait sentitzen duenean eta, bestetik, gogoan sentsazio hori gogoratzen duenean edo bere irudimenean irudikatzen duenean. Oso modu bizian irudika daiteke objektu bat gure buruan (ametsetan edo enpatia-sentimenduetan gertatzen den bezala, haren etikaren oinarria dena) baina, ezin izango da inoiz gure aurrean hasierako sentipenezko esperientziaren indar eta bizitasun berarekin aurkeztu; eta, beraz, pentsamendurik biziena sentipenik ahulena baino txikiagoa da beti. Horrela definitzen du Humek termino horiek Giza adimenari buruzko ikerketan:

« Pertzepzio edo inpresio eta ideia sinpleek ez dute bereizketarik onartzen. Konplexuak ordea, horien aurkakoak dira eta zatika bereizi daitezke. Kolore bat, zapore bat eta usain berezi bat sagar honetan elkartutako nolakotasunak diren arren, erraza da gauza bera ez direla hautematea, baina gutxienez beraien artean bereiz daitezke [...] Gai honen azterketa osoa da tratatu honen gaia; eta, beraz, hemen proposizio orokor bat ezartzearekin konformatuko gara, hain zuzen, gure ideia sinple guztiak, lehen agerpenean, inpresio sinpleetatik datozela. Era berean, inpresio sinpleen parte eta haien errepresentazioak ere badira». »

—[13]

Aurrerago, ideien kontzeptua zehazten du, hurrengoa esatean:

« Eztabaida asko onartzen ez dituen proposizio bat da gure ideia guztiak ez direla ezer, gure inpresioen kopiak besterik ez direla, edo, beste era batean esanda, ezinezkoa zaigula aurretik sentitu ez dugun ezertan pentsatzea, kanpoko edo barruko zentzumenen bidez. »

—[14]


Humek bere Tratatuan egiten duen beste bereizketa bat honako hau da:

« Pertzepzio edo inpresio eta ideia sinpleek ez dute bereizketarik onartzen. Konplexuak ordea, horien aurkakoak dira eta zatika bereizi daitezke. Kolore bat, zapore bat eta usain berezi bat sagar honetan elkartutako nolakotasunak diren arren, erraza da gauza bera ez direla hautematea, baina gutxienez beraien artean bereiz daitezke [...] Gai honen azterketa osoa da tratatu honen gaia; eta, beraz, hemen proposizio orokor bat ezartzearekin konformatuko gara, hain zuzen, gure ideia sinple guztiak, lehen agerpenean, inpresio sinpleetatik datozela. Era berean, inpresio sinpleen parte eta haien errepresentazioak ere badira. »

—[15]


Ideien elkarketakAldatu

Nahiz eta, itxuraz, gure pentsamenduak askatasun mugagabea izan, berez, gogoaren sormen guztia zentzumenek eta esperientziak ematen dizkiguten materialak nahasteko, handitzeko edo txikitzeko edo konbinatzeko ahalmenera mugatzen da. Imajinatzen ditugun gauza guztiak aurretiko esperientzia batetik eratortzen dira, barnekoa nahiz kanpokoa izan. Urrezko mendi bat irudika dezakegu, nahiz eta errealitatean ez egon. Izan ere, bere baitako gauza bizi izan ez dugun arren, mendia zer den eta urrea zer den badakigu. Esperientzia sentikorrari esker, aurretik ezagutzen genituen bi ideiak konbinatu ditugu. Ondorioz, pentsamendu edo ideien arteko lotura-printzipio bat dago; izan ere, oroimenean edo irudimenean aurkezten direnean, batzuek beste batzuei esker agertzen dira, ordena jakin bati jarraituz. Humek uste zuen ideien arteko hiru lotura-printzipio zeudela: antzekotasuna, espazioan eta denboran jarraitzea eta kausa edo efektuaren printzipioa.

  • Antzekotasunaren printzipioak elkarren antza duten errepresentatutako objetuen ideien elkarketari egiten dio erreferentzia. Adibidez, lore baten irudiari begiratzen dion norbaitek lore fisikoaren ideia bat izan dezake, objektu ilustratuaren ideia objektu fisikoaren ideiarekin lotuta dagoelako.
  • Hurbiltasunaren printzipioak deskribatzen du ideien elkarketa bat non adierazten dituzten objektuak elkarrengandik hurbil daude denboran edo espazioan. Adibidez, kutxa bateko margo baten pentsamenduak aldameneko margoan pentsatzera garamatzanean.
  • Kausaren eta efektuaren printzipioak eramaten du ideien lotura batera, errepresentatzen dituzten objektuak kausalki erlazionatuta badaude. Horrek azaltzen du leiho hautsi bat gogoratzeak leihoa txikitu duen bola batean pentsatzea eragin dezakeela.

Kausalitatea eta ohituraAldatu

Humek Giza ezagutzari buruzko ikerketan (§4.1.20-27, §4.2.28-33) bi giza arrazoibide bereizi zituen: ideien erlazioak eta egitatezko auziak (ikusi Kanten bereizketa analitiko-sintetikoa). Lehenengoek, matematikako kontzeptu abstraktuekin lotzen dira eta ziurtasun deduktiboek mugiarazten dituzte (adibidez, "hipotenusaren karratua bi aldeetako karratuaren baturaren berdina da"); bigarrenak, berriz, esperientzia enpirikoarekin daukate zerikusia, non arrazoibide guztiak induktiboak diren. (Adibidez, "eguzkia ekialdean ateratzen da"). Humek honela adierazi zuen: "Arrazoibide abstraktuek ezin dute izatezko edo existentziako inolako auzirik erabaki".[16] Ideia horrekin jarraituz, Humek argudiatzen du "ideien, logikaren eta matematikaren erresuma puruetan bakarrik, errealitatearen zentzu zuzenaren kontzientziaren mende egon gabe, aplika daiteke kausalitatea segurtasunez [...] —gainerako zientzia guztiak probabilitatera murrizten dira".

Egitatezko auzien gaineko arrazoibide guztiak kausa eta efektuaren arteko erlazioan oinarritzen direla dirudi. Erlazio horren bidez bakarrik joan gaitezke gure oroimenaren eta zentzumenen ebidentziatik haratago. Humek hurrengo adibidea aurkezten digu: uharte bakarti batean pertsona bat erloju bat aurkituko balu, han norbait egon zela ondorioztatuko luke. Hortaz, Hume konturatu zen elementu bat bestearen atzetik dabilela sumatu arren, ez genuela inolako baldintza beharrezko eta nahikorik hauteman bion artean. Bi egitateen artean erlazio bat dagoela suposatzen da, egitate batetik beste bat ondorioztatzen duena, haien artean kausa eta efektu erlazio bat ezarriz: erloju bat dago (efektua), lehenago bere kide zen pertsona bat egon zelako (kausa). Behin konturatzen garenean "A-k B eragin behar duela" besterik gabe "bere konjuntzio konstantea dela eta, psikologikoki ziur gaude B-k A jarraituko duela, orduan beharrezkotasunaren nozio oso ahula geratuko litzaiguke.[17] Beraz, ez dugu arrazoirik uste izateko lehenengoak bigarrena eragin zuelala, edo etorkizunean ere beti konjuntzio etengabean agertuko direla.[18]Humek azaltzen du giza psikologiaren ondorioa dela norbaitek objektu edo gertaera batek objektu edo gertaera bera modu sendoan sortzen duela ikustea. Humen hitzetan: "Gertaera partikular bat (kausa bat) aurretik eta etengabe harekin lotuta dagoen beste gertaera batek (efektu bat) jarraituko duen itxaropena duelako" gertatzen da. Izan ere, objektu bakar batek ere ez ditu adierazten zentzumenek, kausek eta efektuek hautematen dituzten nolakotasunen bidez. Humek printzipio horri 'ohitura' edo 'aztura' deitzen dio.

« Kausaren eta efektuaren nozio bakarra beti elkarren artean elkarturik egon diren eta iraganeko kasu guztietan banaezinak aurkitu diren objektu batzuena da. Ezin gara sartu konjuntzioaren arrazoian. Gauza bera bakarrik behatzen dugu eta beti aurkitzen dugu etengabeko juntagailutik objektuek irudimenean lotura bat hartzen dutela». »

—[19]


Humeren arabera, esperimentazioaren aurretik naturari buruzko ezer ezagutu ezin dugunez, esperientziarik gabeko gizaki arrazional batek ere «uraren jariotasun eta gardenetik ezingo zuen atera hark ito zezakeenik, edo argitik edo suaren berotik hark erre egin zezakeenik». (Giza ezagutzari buruzko ikerketa, 4.1.6). Humek adierazi zuen kausalitatearen ideia itxaropen bat besterik ez dela; gertakari batzuk aurretik dauden beste batzuen atzetik datozenak. Hori Humeren eszeptizismoaren alderdi garrantzitsu bat da; izan ere, esaten digu ezin dugula ziur egon ikuspuntu metafisiko zein teologikoei buruz (substantzia eta Jainkoaz adibidez).[20] Hala ere, Humek kausa-printzipioan sinesten zuen eta 1754an John Stewarti hurrengoa idatzi zion: «inoiz ez dut esan edozein gauza kausa gabe sor zitekeenik».[21][22]

Malebranche eta Algazaelek kausalitateari kritika antzekoak garatu dituzte. Baina horrek zentzu komuna auzitan jartzen du eta kausazioaren arazoa sortzen du —zerk justifikatzen du gure konfiantza konexio kausal batean eta zein konexio-motatan?— eta arazo horrentzat ez da konponbiderik aurkitu. Humek zioenez, bai guk bai beste animaliok, gure nerbio-sistemaren ohiturak garatzearen ondorioz, kausazioan sinesteko senezko joera dugu; ezabatu ezin dugun sinesmen bat, baina ezin duguna frogatu inolako argudio deduktiboren edo induktiboren bidez.

Indukzioaren arazoaAldatu

Naturari buruz esan, pentsatu edo aurresan dezakegun guztia aldez aurreko esperientziatik etorri behar denez, gure ezagutza arrazoibide induktiboan datza, zeina beharrezkoa baita metodo zientifikoan. Hala ere, Humeren arabera arrazoibide induktiboaren inferentziek, aurresuposatzen dute iraganeko ekintzetan konfiantza izan daitekeela eta arau horretatik abiatuta etorkizuna iragar daitekeela. Adibidez, iraganean eguraldiaren %60 euria egin badu baldintza atmosferiko jakin batzuetan, etorkizunean eguraldiaren %60 euria egingo du segur aski baldintza berdinak ematen badira. Baina arazoa da nola justifikatu inferentzia hori. Humek, horren aurrean, bi justifikazio proposatu zituen, geroago baztertu egin zituenak:

  1. Lehenengo justifikazioa, etorkizunak iraganaren antza izan behar duela dioen uste logikoan oinarritzen da. Baina Humek zehazten du mundu kaotiko eta alderrai bat sor dezakegula, non etorkizunak ez duen zerikusirik iraganarekin; edo gurea bezalako mundu bat orain arte, puntu batera iritsita erabat aldatzen dena. Beraz, ezerk ez du eragiten indukzioaren printzipioa beharrezkotasun logikoa izatea.
  2. Bigarren justifikazioa xumeagoa izanik, indukzioaren aurreko arrakastei egiten die erreferentzia: iraganean gehienetan funtzionatu du eta, beraz, segur aski etorkizunean ere hala jarraituko du. Baina, Humek dioenez, justifikazio horrek arrazoibide zirkularra erabiltzen du indukzioa errepikapenaren bidez justifikatzeko eta horrek abiapuntura itzultzen gaitu.

Hori indukzioaren arazoa bezala ezagutzen da eta horrekin batera, Humek esan zuen ez dagoela ziurtasunik etorkizunak iraganaren antza duenik. Beraz, Humek proposaturiko adibide sinpletik abiatuta, ezin dugu ziur jakin arrazoiketa induktiboaren bidez eguzkiak ekialdetik irteten jarraituko duela, baizik iraganean behin eta berriz egin duelako espero dugula. Humek indukzioa kritikatu bazuen ere, pentsamendu enpirikoaren erresumako dedukzioa baino bikainagoa zela esan zuen. Bere hitzetan:

« Erants dezadan, aurreko teoriaren indargarriagotzat, ezen, gogoaren eragiketa hau, zeinaren bitartez kausa berdinetatik efektu berdinak eta alderantziz ateratzen ditugun, gizaki guztien iraupenerako hain funtzezkoa denez gero, ez dela probable eragiketetan hain geldoa dugun arrazoimenaren dedukzio engainosoen esku uztea; arrazoimen hau, izan ere, ez baita agertzen inondik ere haurtzaroko lehen urteetan, eta kasurik onenean, adin eta giza bizitzako aldi orotan errore eta huts egitera oso emana baita. »

—[23]


Humek ondorioztatu zuen kanpoko mundu batean sinestea eta niaren existentzian sinestea ezin zirela arrazoiaren bidez justifikatu. Hala ere, Humeren arabera sinesmen horiek onartu egin behar ziren, sena eta ohituretan oinarritzen zirelako.[24] Edozein modutan, Humek utzi zuen ondarea bere argudio eszeptikoek arrazoibide induktiboaren zilegitasunaren gaineko zalantza aurkeztea izan zen eta horri esker, eszeptiko askok antzeko zalantzak izan zituzten.

EtikaAldatu

 
Edinburgon David Humeren omenez eraikitako estatua. Alexander Stoddart eskultorearen lana.

Arrazoi praktikoaAldatu

Pertsona gehienek uste dute jokabide batzuk besteak baino arrazionalagoak direla. Adibidez, aluminio-papera jateak irrazionala dirudi. Baina Humek ukatu egin zuen arrazoiak zeregin garrantzitsua zuenik jokabideari dagokionez. Haren arabera arrazoia kontzeptuen eta esperientziaren kalkulagailua besterik ez da. Azken batean, garrantzitsuena da nola sentitzen garen jokabideari dagokionez.

« Moralak grinak kitzikatzen ditu eta ekintzak sortzen edo prebenitzen ditu. Arrazoimena bera erabat ezindua da partikular honetan. Moraltasunaren arauak, beraz, ez dira gure arrazoimenaren ondorioak. »
Tratado de la naturaleza humana[25]

Arrazoi praktikoa lotzen da izaki arrazional guztientzat baimenduta dauden estandar edo printzipioekin, gizakien asmoak eta ekintzak diktatuz. Hume, batez ere, antirrazionalistatzat hartzen da, arrazoi praktikoa eta etikaren oinarri arrazionala ukatzen baititu; hala ere, beste filosofo batzuek, hala nola Christine Korsgaard-ek, Jean Hamptonek eta Elijah Millgram-ek, diote Hume ez dela antirrazionalista, baizik eta arrazoi praktikoaren eszeptiko bat baizik.[26] Arrazoi praktikoa ekintzen balioaz ere arduratzen da, proposizioen egiaz baino gehiago;[27] hori dela eta, Humek uste zuen moraltasunari eragiteko arrazoiaren urritasunak frogatzen zuela arrazoi praktikoak ezin zuela autoritaterik izan izaki arrazional guztientzat, morala funtsezkoa baitzen pertsonen asmoak eta ekintzak garatze aldera. Peter Singerek dioenez, moralak berez ezin duela oinarri arrazional bat izan dioen Humeren argudioa "nahikoa izango zatekeen etikaren historian leku bat hartzeko".[28]

Bere lana instrumentalismoaren doktrinarekin lotzen da. Doktrina horren jarraitzaileek diote ekintza bat arrazoizkoa dela, baldin eta bere nahiak edo desioak lortzeko balio badu, horiek edozein izanda ere. Helburuak eta desioak lortzeko baliagarrienak izango diren ekintzen berri emanez soilik har dezake parte arrazoiak, baina ez du inoiz esango zer helburu eta desio eduki behar diren. Beraz, norbaitek aluminionozko papera irentsi nahi badu, arrazoiak esango dio non aurkitu eta ez dago ezer irrazionalik hura jan edo jan nahi izatean (baldin eta, osasuna mantentzeko desioa indartsuagoa ez bada). Hori jakinda ere, gaur egun esan ohi da Hume urrats bat harago joan zela nihilismoan barneratuz, esan baitzuen ez zela batere irrazionala bere desio eta helmugak zapuztea. Jokabide hori anormala izango litzateke, baina ez litzateke arrazoiaren aurkakoa izango.[erreferentzia behar]

EmotibismoaAldatu

David Humek etika lehen aldiz landu zuen Giza Naturari buruzko Tratatuaren bigarren eta hirugarren liburuan (1739). Zenbait urte geroago, han proposatutako ideiak atera eta estrapolatu zituen, Moralaren Printzipioei buruzko ikerketa (1751) izeneko saiakera laburrago batean. Humek arazo moralak enpirikoki landu zituen. Moralak nola jokatu beharko lukeen esan beharrean, judizio moralak nola egiten ditugun azaltzen du. Zenbait adibide eman ondoren, honako ondorio hau ateratzen du: onartzen ditugun jokabide gehienek (guztiek ez bada) komunean dute onura eta ongizate publikoa areagotzea bilatzen dutela. Thomas Hobbes enpiristak ez bezala, Humek dio ez ditugula judizio moralak egiten gure interes propioa kontuan hartuta bakarrik, baita gure herrikideena ere. Humek moralaren teoria hori defendatzen du, ziurtatuz ezin dugula inoiz judizio moralik egin arrazoimenean soilik oinarrituta. Gure arrazoimenak ekintzekin lan egiten du eta ondorioak ateratzen ditu horietatik abiatuta, baina ezin gaitu eraman aukera bat bestearen gainean aukeratzera; sentimenduek bakarrik egin dezakete. Arrazoimenean oinarritutako moralaren aurkako argudio hori errealismoaren aurkako argudioen parte da gaur egun.

« Horrela, objektu ikusgarri guztien edertasunak plazer oso antzekoa sortzen du, nahiz eta batzuetan objektuen forma eta itxura soiletik eratortzen den, eta beste batzuetan haien erabilgarritasunaren sinpatiatik eta ideiatik. »
Giza naturari buruzko tratatua

Moralaren objektua (grinak, leherketak eta ekintzak) ezin da egia eta gezurra oinarri dituzten ideien arteko adostasun edo desadostasuna izan. Arrazoia ezin bada balio-judizioaren iturri izan, sentimenduan bilatu beharko da, berez sortzen baita gugan, balioztapen moraltzat jotzen ditugun ekintzen aurrean. Sentimendu hori plazera edo "gustua" da. Horrek moraletik baztertzen du moralismo zorrotzaren edo arima edo gorputzaren mortifikazioaren arrasto oro, zeren moralaren helburua ahalik eta gizaki gehienen zoriona eta bizitzearen poza baita. Humen aburuz, "sinpatia" sentimenduek ahalbidetzen digute besteen sentsazioak sentitzea [8] Enpatia hori bat dator "borondate onarekin".[29]

Humeren sentimentalismo morala bere hurbileko lagun Adam Smithek[30]ere jarraitu zuen eta biek Francis Hutcheson garaikide nagusiaren hausnarketa moralen eragina izan zuten.[31] Era berean, Humek zorrotz agertu zen erlijio-arazoaren aurrean. Arrazoia alde batera uztean, ukatu egin zuen Jainkoaren eginkizuna moraltasun iturri gisa eta jainkozko aginteetan eta betiereko zigorretan oinarritutako morala kritikatu zuen.

Determinismoa eta aukeramen askeaAldatu

Askok ohartarazi egin dute aukeramen askearen eta determinismoaren arteko itxurazko gatazkaren inguruan. Determinismoaren defendatzaileek dioten moduan, egiten ditugun ekintzak milaka milioi urte lehenagotik zehaztuta bazeuden, orduan, nola erabaki dezakegu? Horren aurrean, Humek beste gatazka bat sumatu zuen, arazoa kontrako ikuspegitik ikusita: aukeramena ez dela bateragarria indeterminismoarekin, alegia. Egindako ekintzak aurreko gertaerek zehazten ez badituzte, orduan, ekintzak erabat ausazkoak dira. Gainera, eta giza filosofiarentzat garrantzi handiagoa duena, izaerak edo nortasunak ez dituzte zehazten —desioak, lehentasunak, balioak, etab.—; baina, nola izan liteke norbait bere izaeraren ondorio ez den ekintza baten erantzule? Aukeramenak determinismoaren beharra duela dirudi, bestela ez lirateke agentearen eta ekintzaren arteko lotutarik egongo. Beraz, aukeramena determinismoaren aurkakoa dirudien arren, aldi berean determinismoa behar du. Humeren ustez, giza jokabideak kausak ditu eta, beraz, gizakiak bere ekintzen erantzuleak diren heinean, ekintza horiek saritzen edo zigortzen saiatu beharko litzateke, moralki desiragarria dena egiten saiatzeko eta moralki desiragarria dena ez egiten saiatzeko.

Thomas Hobbesekin batera, Hume konpatibilistatzat jo izan da. Konpatibilismoak aukeramen askea eta ikuspegi mekanizista (gizakiak lege fisikoek erabat gobernatzen duten unibertso determinista baten parte direla) elkartzea du helburu. Humek, honetan, iraultza zientifikoaren eragin handia izan zuen, Isaac Newtonena bereziki. Era berean, argudiatu zuen askatasunaren eta determinismoaren arteko liskarrak 2000 urtez jarraitu zuela, terminologia anbiguoa zelako. Humeren hitzetan: "Inguruabar hau dela eta, hau da, eztabaida luzaroan egon denez... adierazpenean anbiguotasunen bat dagoela pentsa dezakegu", eta pertsona desberdinek esanahi desberdinak erabiltzen dituztela termino berberetarako.

Humek honela definitzen du beharrezkotasunaren kontzeptua: "naturaren eragiketetan ikus daitekeen uniformetasuna, non antzeko objektuak etengabe elkartzen diren" eta askatasuna "nahimenaren determinazioen arabera ekiteko edo ez ekiteko botere gisa".[32] Ondoren, definizio horien arabera, biak bateragarriak izateaz gain, askatasunak beharrezkotasuna eskatzen duela adierazten du. Izan ere, gure ekintzak aurreko zentzuan beharrezkoak ez balira "arrazoiekin, aiherekin eta zirkunstantziekin hain erlazio gutxi izango lukete, non batak ez lukeen bestearen uniformetasun maila jarraituko". Baina, gure ekintzak ez badaude nahimenari lotuta, orduan gure ekintzak ezin izango dira inoiz askeak izan: "ausazko" kontua izango lirateke. John Passmore filosofo australiarrak dio nahasmena sortu dela, "beharrazkotasunak” "beharrezko lotura" esan nahi duela interpretatu delako. Humek nahasmen hori bertan behera utzi ondoren, "askatasuna eta beharrezkotasuna bata bestearekin gatazkan ez daudela jakingo dela" dio.[33]

Gainera, Humentzat, moralki arduratsu jokatu ahal izateko funtsezkoa da gure portaeraren eragina edo beharrezkotasuna:

Ekintzak, beren izaeragatik, aldi baterakoak eta galkorrak dira; eta egin dituen pertsonaren izaera eta disposizioaren kausaren batetik ez badatoz, ezin dute haren ohorerako balio, nahiz eta, gaiztakeria bada, zitalkeriarik ere ezin izan. [32]

Humek kausalitatearen eta gogoaren inferentzia horretatik abiatuta erabaki bat arrazionalki hartzeko dugun gaitasunaren arteko lotura deskribatzen du. Gizakiek egoera bat ebaluatzen dute aurretik zehaztutako gertaera batzuetan oinarrituta eta hortik aukera bat osatzen dute. Humek uste du aukeraketa hori berez egiten dela eta erabakiak hartzeko modu horri bat-batekotasunaren askatasuna deitzen dio.[34]

Izatearen eta izan beharraren arazoaAldatu

Hume ohartu zen idazle askok izan beharko lukeenari buruz hitz egiten zutela, denaren oinarritik abiatuta; baina alde handia dago proposizio deskriptiboen (zer den) eta preskribiboen (zer izan behar duen) artean (ikusi Giza Naturari Buruzko Tratatuaren III. liburua, I. zatia, I. atala). Humek, horren aurrean, idazleei erne egon daitezela eskatzen die. Zer zehaztasunekin erator daitekeen 'izatetik' “behar izatea”, teoria etikoaren gai nagusietako bat izatera iritsi da. Batzuen iritziz, Humentzat deribazio hori ezinezkoa da. (beste batzuek, aldiz, interpretatzen dute Humek ez zuela esan baieztapen faktikoa ezin dela baieztapen etiko bihurtu, baizik eta ezin zela egin giza sentimenduei arreta jarri gabe). Hume, ziurrenik, arauemailea dena (izan beharko lukeena) eta positiboa dena (badena) bereizi zituen lehen idazleetako bat da. G. E. Moorek antzeko jarrera defendatu zuen galdera irekiaren bere argudioarekin. Izan ere, falazia naturalista agerian jarri zuen, hau da, propietate moral eta naturalen arteko edozein identifikazioa ezeztatzen ahalegindu zen .

UtilitarismoaAldatu

David Humek bi giza sentimendu natural identifikatzen ditu, etikaren oinarritzat hartzen dituenak: ontasuna eta errukia. Ekintza onak onartzen ditugu eta horiei "bertute" deitzen diegu, pertsonarentzat eta gainerakoentzat baliagarri edo atseginak direnak.[35] Bestetik, errukia beste pertsona batzuen sentimendu eta sinesmenen inpresioa jasotzeko giza gaitasuna da. Horrez gain, bere filosofia morala naturalista da, erlijio-autoritatearen iturrietan oinarritzen ez duelako.[36] Era berean, Humek kontuan hartu zuen filosofiak ezjakintasuna, sineskeria eta intolerantzia bezalako oztopoak ezabatzeko duen baliagarritasuna.[37]

Eszeptizismo moralari erantzuteko, Humeren teoria moralak esplizituki "zentzu komun" eta “giza printzipio” batetaz baliatzen da.[38][39] Humek ilustrazio eskoziarreko gainerako kideekin batera, printzipio moralak sortzen duten utilitatearen arabera neurtzea proposatu zuen lehena izan zen. Dena den, Hume ez da gehiegi estimatu behar; Francis Hutcheson izan baitzen utilitarismoaren leloa sortu zuena: «Zorionik handiena kopuru handienarentzat». Baina, Jeremy Benthamek Humeren Tratatua irakurri ondoren, sentitu zuen lehen aldiz utilitarismoaren indarra. Hala ere, Humeren proto-utilitarismoa berezia da. Ez du uste utilitate-unitateak gehitzeak egia moralera iristeko modua denik. Aitzitik, Hume sentimentalista morala zen eta, beraz, uste zuen printzipio moralak ezin zirela intelektualki justifikatu. Printzipio batzuk beste batzuk baino hobeagoak iruditzen zaizkigu, besterik gabe; eta printzipio utilitarioak hobegoak iruditzen zaizkigu, gure eta gure garaikideen interesen alde egiten dutelako. Era berean, gizakiak prest daude gizartearen onura publikoa sustatzen duten arauak onartzeko. Humek ideia hori erabili zuen azaltzeko nola ebaluatzen ditugun fenomeno ugari; gizarte-erakundeetatik eta gobernu-politiketatik hasita, pertsonalitatearen ezaugarriak barne. [36]

EstetikaAldatu

Humek estetikari eta artearen teoriari buruz dituen ideiak bere lanen bidez zabaldu dira, baina, bereziki, idazki etikoen eta Of the Standard of Taste eta Of Tragedy saiakeren bidez.[40][41] Bere ikuspuntuak Joseph Addison eta Francis Hutchesonen lanean errotuta daude.[42] Tratatuan edertasunaren eta deformazioaren eta bizioaren eta bertutearen arteko loturari buruz idatzi zuen.[43] Gai horri buruz idatzitako ondorengo testuek artearen edertasuna eta deformazioa eta giza izaera eta portaeraren artean paralelismoak aurkitu zituen.[44]

« Horrela, objektu ikusgarri guztien edertasunak plazer oso antzekoa sortzen du, nahiz eta batzuetan objektuen forma eta itxura soiletik eratortzen den, eta beste batzuetan haien erabilgarritasunaren sinpatiatik eta ideiatik. »
Giza naturari buruzko tratatua

Of the Standard of Taste lanean Humek argudiatzen du ezin dela araurik ezarri gustu oneko objektuari buruz. Hala ere, gustuaren kritikari fidagarri bat objektibotzat, sentikortzat eta aurreiritzirik gabekotzat har daiteke.[45] Of Tragedy lanean gizakiek drama tragikoaz zergatik gozatzen duten galdetzen du. Hume kezkatuta zegoen ikusleek tragedia batean irudikatutako oinazean eta antsietatean plazera aurkitzen zutelako. Horren aurrean, ikusleak antzezpen dramatiko bat ikusten ari dela bazekiela zioen eta plazerra sentitzen dute erakusten diren gertaerak benetan fikziozkoak direlako.[46] Horrez gain, Humek pertsonak gustu eta jokabide egokian hezteko arauak ezarri zituen eta arlo honetan idatzi dituenak eragin handia izan dute estetika ingelesean eta anglosaxoian.[47] Haren iritziek eragina izan zuten ondorengo estetikan, batez ere Immanuel Kanten Judizioaren kritikan.[48]

ErlijioaAldatu

Stanfordeko Filosofia Entziklopediak dioenez Humek "indarrez eta zorrotz idatzi zuen erlijioaren filosofiaren ia gai nagusi guztietaz". "Erlijio-arazoei buruzko idazkiak gai honetan eragin handiena izan duten ekarpenen artean aurkitzen dira". Arlo honetako bere idatziek pentsamendu erlijiosoaren filosofia, psikologia, historia eta antropologiaz dihardute.[49] Erlijioaren filosofiari egindako ekarpenek eragin ihandia izan dute teologia natural eta errebelatuan eta horiek, oro har, erlijio-sinesmenaren justifikazioak ahultzeko ahalegina izan dute. Humek Jainkoaren existentziaren frogen asmoa gutxiesten zuen, munduan gaizkiaren zegoela esanez.[50]

Orain arte aipatutakoa Humek 1757an Erlijioaren historia naturala idazkian eztabaidatu zuen. Han argudiatu zuen judaismoa, kristautasuna eta islama erlijio monoteistak aurreko erlijio politeistetatik datozela. Hume bat dator deistekin esatean erlijioa gizakiarengan oinarritzen dela eta ez errebelazioan. Baina, haiek ez bezala, ez da arrazoimenean oinarritutako, baizik eta sentimenduetan.[51] Era berean, iradoki zuen erlijio-sinesmen oro "azkenean, ezezagunaren beldur dela".[52] Dena den, Hume ez zen inoiz ateo gisa aurkeztu bere burua, baizik eta gaiarekiko eszeptiko gisa aurkezten zen.[49] Giza naturari buruzko Ikerketan Jainkoaren ideia gure ideietatik sortzen den proiekzio bat dela adierazten du. Horrek ez du esan nahi Humek Jainkoaren existentzia ukatzen duenik, baizik eta ukatzen du haren existentziaren edo existentzia ezaren ziurtasuna izan daitekeenik. Zentzumenetatik antzematen dugunaren ziurtasuna baino ezin dugunez izan, ezin dugu zerbaiten existentzia ezaren ziurtasunik izan.

Teoria politikoaAldatu

Zaila da Humeren afiliazio politikoak sailkatzea. Bere idazkiek, termino modernoetan, kontserbadoreak eta liberalak diren elementuak dituzte, termino horiek anakronikoak diren arren.[53] Humeren filosofia politikoaren kezka nagusietako bat zuzenbide-estatuaren garrantzia da. Halaber, bere saiakera politikoetan, politikan moderazioak duen garrantzia azpimarratzen du: izpiritu publikoa eta komunitatearekiko errespetua dira horren adibide.[54] Monarkiaren eta errepublikazaletasunaren arteko gobernu mistoaren aldekoa zen, justizia ezartzeko eta prentsa bezalako askatasunak ziurtatzeko asmoz. [55]

KontserbadurismoaAldatu

 
David Hume eta Adam Smithen estatuak Scottish National Portrait Galleryren fatxadan, Edinburgon.

Askok David Hume kontserbadore gisa ikusten dute eta batzuetan lehen filosofo kontserbadorea deitu izan zaio. Mesfidantza adierazi zuen ezarritako ohiturak eta gizartea erreformatzeko ahaleginen aurrean eta herriei aholkatu zien ez matxinatzeko beren agintarien aurka, tirania nabarmeneko kasuetan izan ezik. Hala ere, britainiar alderdi politiko bakar batean ere (Whigs eta Tories) ez zuen parte hartu nahi izan eta askatasun irrika autoritate boteretsu batekin orekatu behar zela uste zuen, bietako bat ere sakrifikatu gabe. Prentsa-askatasunaren eta demokraziaren alde agertu zen, beti ere murrizketekin. Esan izan da inspirazio handia izan zela James Madisonentzat. Halaber, baikor agertu zen aurrerapen sozialari dagokionez, uste baitzuen merkataritzaren hedapenaren ondoriozko garapen ekonomikoari esker gizarteek aurrera egiten zutela basakeriatik zibilizaziora. Haren arabera, gizarte zibilizatuak irekiak, baketsuak eta lagunkoiak dira eta bertako herritarrak askoz zoriontsuagoak dira.

Nahiz eta oso pragmatikoa izan, Humek Mankomunitate perfektuaren ideia izeneko saiakera bat idatzi zuen. Saiakera horretan zehazten zuen zer erreforma egin beharko liratekeen. Erreformen artean botere-banaketa, deszentralizazioa, sufragioa baliozko jabetzak zituen orori zabaltzea eta elizaren boterea mugatzea aurkitzen dira.[56] Suitzar armadaren sistema proposatu zuen babes modurik onena bezala. Era berean, bere ustez hauteskundeak urtero egin beharko lirateke eta herriko ordezkariek ez lituzkete diru-saririk jaso behar.

Pentsamendu ekonomikoari egindako ekarpenakAldatu

Bere argudio politikoetan zehar eta bere ikerketa historikoen ondorio gisa, Humek ideia ekonomiko asko garatu zituen, batez ere jabetza intelektualari, inflazioari eta kanpo-merkataritzari buruz. Horiek Adam Smith ekonomialariarengan eragina izan zutenak.

Humerentzat jabetza pribatua ez da eskubide naturala, baina ondasun mugatuak daudelako justifikatzen da. Ondasun guztiak mugagabeak balira eta eskuragarri baleude, orduan jabetza pribatuak ez luke zentzurik izango. Humek jabetzaren banaketa desorekatuan sinesten zuen, berdintasun perfektuak industriaren eta aurrezkiaren ideiak suntsituko baitzituen, horrek hornidurarik eza eta pobrezia ekarriko zituelakoan.

Hume espezie-diru fluxu-mekanismoa izeneko teoria garatu zuten lehenenetarikoa izan zen, merkantilismoarekin bat ez datorren ideia izanik. Modu sinplifikatuan, urrezko patroi-sistema batean, herrialde batek merkataritza-balantza positiboa duenean (esportatzaile garbia da), bere urre-fluxuak areagotzen ditu. Hori prezioen maila orokorraren barne-inflazioan gertatzen da, azken finean herrialdearen lehiakortasun-abantaila higatu eta esportazioak murriztuko dituena. Horrela, urrezko ereduak herrialde bateko ordainketa-balantzaren oreka automatikoki berrezartzea ahalbidetuko luke.

Humek inflazio onuragarriaren teoria bat ere proposatu zuen. Uste zuen diru-hornidura handitzeak ekoizpena areagotuko zuela epe laburrean. Fenomeno hori diru-horniduraren hazkundearen eta prezioen arteko marjinak eragingo luke. Ondorioz, prezioak ez lirateke epe laburrean igoko eta baliteke inoiz ez igotzea. Teoria hau geroago garatu zuen John Maynard Keynesek.

ArrazakeriaAldatu

Txantiloi:ExtractoDavid Humek (1711 – 1776) ohar eztabaidagarri hau idatzi zuen Nazio-karaktereen inguruko testuko oin-ohar batean:

« Beltzak berez zuriak baino gutxiago direla susmatzera jotzen dut. Ez da inoiz izan larru-kolore horretako nazio zibilizaturik, ezta ekintzan edo espekulazioan gailendu den gizabanakorik ere. Haien artean ez dago fabrikatzaile argirik eta ez dituzte ez arteak ez zientziak lantzen. Bestalde, zurien artean zakarrenek eta barbaroenek, antzinako germaniarrek edo egungo tatariarrek bezala, badute, hala ere, zerbait gailena: haien ausardia, haien gobernu-mota edo besteren bat. Hain alde uniformea eta etengabea ezin izango litzateke aldi berean gertatu hainbeste herrialde eta garaitan, naturak giza leinu horien artean jatorrizko desberdintasunik ezarri izan ez balu. Gure koloniak ez aipatzearren, esklabo beltzak daude Europa osoan sakabanatuta eta inork ez du haietatik inolako buruargitasunik erakutsi; gure artean, ordea, behe-mailakoak, inolako heziketarik gabekoak, lanbide guztietan bereizten dira. Jamaikan beltz bat talentu handiko gizona dela esaten da. Baina litekeena da lorpen txikiagoengatik mirestea, hitz adimendun batzuk esaten dituen loro batekin gertatzen den moduan. »

Humeren tesien aurka agertu ziren, besteak beste, James Ramsay eta James Beattie, bai Essay on the Nature and Immutability of Truth-en (Naturari eta egiaren aldaezintasunari buruzko saiakera, 1770), bai ondorengo Elements of Moral Science-n (1790-1793), non Dido Elizabeth Bellek beltzen ahalmen intelektuala aldarrikatzen zuen

ObrakAldatu

 
Simon Charles Migerek 1764an egindako David Humeren grabatua.

Humeren bizitza hiru alditan zatitu daiteke.[57] Banaketa-mota hau arbitrarioa izan badaiteke ere, bitarteko mnemotekniko erabilgarria eta egokia da, bere literatur ekoizpenean eta bizitzan bertan oinarritzen den heinean.

  • Ikasketak eta lehen lanak 1740ra arte.
  • Bidaia- eta emaitza-aldi aktiboa, 1740tik 1769ra.
  • 1769tik 1776ra bitarteko atzerapenaldia.

Nahiz eta Humeren pentsamenduak nahiko homogeneo iraun zuen bere bizitza osoan zehar, pentsamendua garatzeko modua beti berbera izatetik urrun egon zen. Horrela, lehenengo aldia Giza naturari buruzko tratatua idaztea da, non bere pentsamendua ia erabat kontzentratuta dagoen; bigarrenean, saiakerak eta liburuak bata bestearen atzetik idatzi zituen, baina beti ere, Tratatuan gai ugaritan finkatutako ibilbide eta helburuetatik abiatuz; hirugarrenean, Hume aurreko idazkiak berrirakurri, hobetu eta hil osteko liburuak idaztzi zituen, hala nola Erlijio naturalari buruzko elkarrizketak.

  • A Kind of History of My Life (1734) Eskoziako Liburutegi Nazionala
Gutun bat da mediku bati zuzenduta dagoena, non "ikasitakoaren gaixotasunari" buruzko aholkua eskatzen dion. Lan honetan hemezortzi urte zituela adierazten du «pentsamenduaren arlo berri bat ireki zitzaidala...» eta horrek «beste plazer edo okupazio bat bertan behera uztea» eragin ziola. Azkenik, erudizioa bilatzera erama ziona.
  • A Treatise of Human Nature: Being an Attempt to introduce the experimental Method of Reasoning into Moral Subjects. (1739–40): arrazoibide esperimentalaren metodoa arazo moraletan sartzeko saiakera. (1739–1740)
    • 1. liburua: “adimenari buruz” ideien jatorriaz diharduen tratatua.
    • 2. liburua: "Pasioei buruz" emozioen inguruko tratatua.
    • 3. liburua: "Moralari buruz" ideia moralak, justizia, betebeharrak, onginahiaz dihardu.
Hume Tratatuaren arrakastaren zain geratu zen eta hala izatekotan, politikari eta kritikari buruzko liburuak gehituko zituen. Hala ere, ez zuen arrakastarik lortu eta hori dela eta, ez zituen liburu gehiagorik gehitu.
  • An Abstract of a Book lately Published: Entitled A Treatise of Human Nature (1740)
Batzuetan Adam Smithi egotzi izan zaio, baina gaur egun Humek bere Tratatua ezagutarazteko egindako saiakera bat izan zela uste da.
  • Essays Moral and Political (1741-1742)
Denbora luzean idatzitako eta hainbat liburukitan argitaratutako saiakeren bilduma. Saiakera hauek nahasgarriak izan daitezke, lantzen dituzten gai ugariengatik: judizio estetikoko auziak, gobernu britainiarraren izaera, maitasuna, ezkontza, poligamia, antzinako Grezia eta Erromaren demografia, etab. Hala ere, badira behin eta berriz errepikatzen diren gaiak, hala nola gustu estetikoko, hezkuntzako eta moraleko gaietan "fintzea" zer den. Humek gazte zelarik gogo handiz irakurri zituen Joseph Addisonen lanak eta saiakera hauek bere estiloa imitatzen dute zalantzarik gabe.
  • A Letter from a Gentleman to His Friend in Edinburgh: Containing Some Observations on a Specimen of the Principles concerning Religion and Morality (1745)
  • An Enquiry concerning Human Understanding (1748)
Tratatuaren (1. liburua) puntu nagusien berrikuspenak biltzen ditu, aukeramen askeari, mirariei eta diseinatzailearen argudioari buruzko materiala gehituta.
  • An Enquiry Concerning the Principles of Morals (1751)
Tratatuan landutako gaien beste berrikuspen bat, ikuspegi didaktikoago batekin. Humek bere lan filosofikoen artean onena zela uste zuen, bai ideia filosofikoengatik, baita estilo literarioagatik.
  • Political Discourses (Edinburgo, 1752).
  • Four Dissertations (Londres, 1757).
  • The History of England (jatorrizko titulua The History of Great Britain) (1754-1762)
Liburu-bilduma bat da, "Julio Zesarren inbasiotik 1688ko iraultzara" garaiak biltzen dituena. Obra honek bizirik zegoela lortuko zuen ospe ia guztia eman zion Humeri eta ehun aldiz baino gehiagotan argitaratua izan zen. Askok Ingalaterrako historia nagusitzat hartzen dute Thomas Macaulayren Ingalaterrako Historia argitaratu zen garaira arte.
  • The Natural History of Religion (1757)
  • My Own Life (1776)
Apirilean idatzia, hil baino pixka bat lehenago. Autobiografia hau hainbat gairi buruzko saiakera eta tratatuen liburuaren edizio berri batean sartzeko asmoz idatzi zuen.
  • The Natural History of Religion (1779)
Hume hil ondoren bere ilobak argitaratutako lana, bere izena ere David Hume izanik. Jainkoaren existentzia frogatzeko argudioak erabiltzen dituzten fikziozko hiru pertsonaiaren arteko eztabaida da. Batez ere diseinuaren argudioa jorratzen da. Nahiz eta eztabaidak egon, Humeren aditu gehienak ados daude Philoren jarrera, hiruren artean eszeptikoena dena, Humeren ikuspegitik gertuen dagoena dela esatean.

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ Montes, Juan Andrés Mercado. «Philosophica: Enciclopedia filosófica on line — Voz: David Hume» www.philosophica.info.
  2. ↑ (Ingelesez) «eBooks@Adelaide has now officially closed» University Library (University of Adelaide) (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  3. ↑ «David Hume» philotra.pagesperso-orange.fr (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  4. ↑ «St. Clair, Hon. James (1688-1762), of Sinclair, Fife and Balblair, Sutherland.t» The History of Parliament: the House of Commons 1715-1754, 1970.
  5. ↑ Memoires et correspondance de Madame d'Épinay, París, 1818, vol.Txantiloi:EsdIII, p.Txantiloi:Esd284.
  6. ↑ a b P. Folliot, "L’affaire Hume – Rousseau", en Philotra http://philotra.pagesperso-orange.fr/affaire_hume_rousseau.htm
  7. ↑ Filosofía&Co. «David Hume: Impresiones Del Filósofo Optimista - Filosofía & Co.». www.filco.es. Consultado el 24 de junio de 2021.
  8. ↑ a b c Hume 1739.
  9. ↑ Filosofía&Co. «David Hume: Impresiones Del Filósofo Optimista - Filosofía & Co.» www.filco.es.
  10. ↑ «An Enquiry Concerning the Principles of Morals, by David Hume» www.gutenberg.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
  11. ↑ a b Garrett, Don (1997). Cognition and commitment in Hume's philosophy. Oxford University Press. ISBN 0-585-36258-0. OCLC 47011552. Consultado el 21 de septiembre de 2021.
  12. ↑ Cruz, Jean Paul De La. Historia de la filosofía (Apuntes ajustados al currículum de Castilla y León. , 83 or..
  13. ↑ Hume 1748, (E 2.3) orr. .
  14. ↑ Hume 1748, (E 7.4) orr. .
  15. ↑ Hume 1739, (T 1.1.1.2 - T 1.1.1.7) orr. .
  16. ↑ Hume, David. (2009). De los prejuicios morales y otros ensayos. (2a. ed. argitaraldia) Tecnos ISBN 978-84-309-4990-8. PMC 733856297. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  17. ↑ «Hume, David: Causation | Internet Encyclopedia of Philosophy» www.iep.utm.edu.
  18. ↑
  19. ↑ Hume 1739, T 1.3.6.15 orr. .
  20. ↑ Hume, David. (1999). Resumen del Tratado de la Naturaleza Humana = Abstract of a Treatise of Human Nature. (1a ed. argitaraldia) Libros de Er ISBN 84-89354-89-8. PMC 43311322. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  21. ↑ Craig, William Lane. (1984). «Professor Mackie and the Kalam Cosmological Argument» Religious Studies 20 (3): 367-375..
  22. ↑ Hume, David (1932). «David Hume to John Stewart, February 1754». En Grieg, J. T., ed. The Letters of David Hume. Oxford: Clarendon Press. p. 187.
  23. ↑ «Giza ezagutzari buruzko ikerketa/V. Atala — Wikiteka» eu.wikisource.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  24. ↑ Bassham, Gregory. (cop. 2018). El libro de la filosofía : de los Vedas a los nuevos ateos, 250 hitos en la historia del pensamiento. Librero ISBN 978-90-8998-945-1. PMC 1123026787. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  25. ↑ Txantiloi:Cita web
  26. ↑ Mason, Michelle. (September 2005). Hume and Humeans on Practical Reason. 31 Hume Studies.
  27. ↑ Wallace, Jay (2014). «Practical Reason». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Consultado el 29 April 2016.
  28. ↑ «ethics | Definition, History, Examples, Types, Philosophy, & Facts» Encyclopedia Britannica.
  29. ↑ Empathy and Sympathy in Ethics | Internet Encyclopedia of Philosophy. .
  30. ↑ Smith, Adam. Teoría de los sentimientos morales. 1759.
  31. ↑ Taylor, W. L. (1965). Francis Hutcheson and David Hume as Predecessors of Adam Smith. Durham, NC: Duke University Press.
  32. ↑ a b Hume 1748.
  33. ↑ Passmore, J. A. (19 de septiembre de 2013). Hume's Intentions (en inglés). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-69786-7. Consultado el 27 de septiembre de 2021.
  34. ↑ Mounce, Howard; Mounce, H. O. (11 de septiembre de 2002). Hume's Naturalism (en inglés). Routledge. ISBN 978-1-134-65446-8. Consultado el 27 de septiembre de 2021.
  35. ↑ Bassham, Gregory ( 1959-) (cop. 2018). El libro de la filosofía : de los Vedas a los nuevos ateos, 250 hitos en la historia del pensamiento. Librero. p. 256. ISBN 978-90-8998-945-1. OCLC 1123026787. Consultado el 27 de diciembre de 2019.
  36. ↑ a b «David Hume: Moral Philosophy» Internet Encyclopedia of Philosophy.
  37. ↑ Hume, David (2009). De los prejuicios morales y otros ensayos. Tecnos. p. XIII. ISBN 978-84-309-4990-8. Consultado el 16 de febrero de 2020.
  38. ↑ Norton, David Fate. (1975/12). «Hume’s Common Sense Morality» Canadian Journal of Philosophy 5 (4): 523–543. doi:10.1080/00455091.1975.10716966. ISSN 0045-5091..
  39. ↑ Bow, C. B.. Hume and the Common Sense Philosophers - Oxford Scholarship. doi:10.1093/oso/9780198783909.001.0001/oso-9780198783909-chapter-8..
  40. ↑ David Hume y la Teoría del Gusto. .
  41. ↑ López, Antonio José Cano. (2011). «La teoría de las pasiones de Hume» Daimon Revista Internacional de Filosofia (52): 101–115. ISSN 1989-4651..
  42. ↑ Gracyk, Ted. «Hume's Aesthetics» plato.stanford.edu.
  43. ↑ «Texts - A Treatise of Human Nature (1739-40)» web.archive.org: 295–304. 12 de julio de 2018.
  44. ↑ Costelloe, Timothy M. (11 de enero de 2013). Aesthetics and Morals in the Philosophy of David Hume (en inglés). Routledge. ISBN 978-1-135-19787-2. Consultado el 28 de noviembre de 2019.
  45. ↑ Harris, James A. (2013-10). The Oxford Handbook of British Philosophy in the Eighteenth Century (en inglés). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-954902-3. Consultado el 28 de noviembre de 2019.
  46. ↑ Schmidt, Claudia M. (1 de noviembre de 2010). David Hume: Reason in History (en inglés). Penn State Press. ISBN 978-0-271-04697-6. Consultado el 28 de noviembre de 2019.
  47. ↑ «Aesthetics - Taste, criticism, and judgment» Encyclopedia Britannica.
  48. ↑ Martín Prada, Juan; Martín Prada, Juan. (2017-10). «David Hume y el juicio estético» Revista de filosofía 73: 259–279. doi:10.4067/S0718-43602017000100259. ISSN 0718-4360..
  49. ↑ a b Russell, Paul; Kraal, Anders. (4 de octubre de 2005). «Hume on Religion» Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  50. ↑ «Hume, David: Religion» Internet Encyclopedia of Philosophy.
  51. ↑ Hume, David (2003). Historia natural de la religión. Trotta. ISBN 978-84-8164-610-8. Consultado el 6 de diciembre de 2019.
  52. ↑ O'Connor, David (7 de marzo de 2013). Routledge Philosophy GuideBook to Hume on Religion (en inglés). Routledge. pp. 7-8. ISBN 978-1-134-63409-5. Consultado el 6 de diciembre de 2019.
  53. ↑ Radcliffe, Elizabeth S. (31 de mayo de 2011). A Companion to Hume (en inglés). John Wiley & Sons. pp. 388-405. ISBN 978-1-4443-3786-0. Consultado el 6 de diciembre de 2019.
  54. ↑ Forbes, Duncan (24 de enero de 1985). Hume's Philosophical Politics (en inglés). CUP Archive. p. 150. ISBN 978-0-521-31997-3. Consultado el 6 de diciembre de 2019.
  55. ↑ Hume, David (1955). «Capitulo 1 y 4». Ensayos políticos. Printower Media. ISBN 978-1-61860-018-9. Consultado el 6 de diciembre de 2019.
  56. ↑ Ensayo Idea de la mancomunidad perfecta.
  57. ↑ Georges-Clément Lechartier, David Hume, sociologue et moraliste, París, Alcan, 1900, p.1.
Aipuaren errorea: <ref> tag defined in <references> has group attribute "" which does not appear in prior text.

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=David_Hume&oldid=8965406"(e)tik eskuratuta