Wikipedia

Bigarren Intifada

(«Bigarren intifada» orritik birbideratua)

Al-Aqsako Intifada edo Bigarren Intifada (arabieraz: انتفاضة الأقصى‎ Intifāḍat al-ʾAqṣā; hebreeraz: אינתיפאדת אל-אקצה‎ Intifādat El-Aqtzah) deitzen zaio 2000ko irailaren 29tik aurrera Palestinan eta Israelen hasi zen indarkeria denboraldiari.[2][3]

Bigarren Intifada
Israel-Palestina Gatazka
Israeldar soldadu Nablusen 2002an
Data2000ko irailaren 28a – 2005eko otsailaren 8a
LekuaIsrael eta Palestinako Lurraldeak
EmaitzaMatxinada amaiarazita
Gudulariak
 Israel  Palestina
Buruzagiak
Ariel Sharon

Avi Dichter
Ehud Barak
Shaul Mofaz
Moshe Ya'alon
Dan Halutz

Gabi Ashkenazi

PAE
Yasser Arafat
Mahmoud Abbas
Marwan Barghouti
Abu Ali Mustafa
Ahmad Sa'adat
Nayef Hawatmeh
Hamas
Ahmed Yasin
Abdel Rantissi
Khaled Mashaal
Ismail Haniyeh
Mohammed Deif
Besteak
Abd Al Aziz Awda
Ramadan Shalah

Jamal Abu Samhadana
Galerak
644–773 israeldar zibil
215–301 israeldar militar		 3,179[1] 55 atzerritar

2000ko irailean, Camp Davideko Bakerako Goi-bileraren ondoren, Jerusalemen etorkizunari buruzko eztabaida betean, garai hartan Israelgo oposizioko buru zen Ariel Sharonek Arrokaren Kupula eta Al-Aqsako meskita bisitatu zituen Zisjordaniako segurtasun buruaren baimenarekin. Bisita hori probokazio larritzat hartu zuten palestinarrek, eta istilu batzuk eragin zituen haien eta segurtasun-indarren artean,nahiz eta oso larriak ez izan.[4] Hala ere, hurrengo egunean, ostiraleko otoitzean eta bi herrien arteko tentsioa handitzen ari zela, ehunka gazte musulmanek Meskiten Zelaigunetik harrika egin zieten Erosten Harresiaren aurrean bildutako juduei. Israelgo Poliziak benetako sua erabiliz tiro egin zuen, zazpi palestinar hilez eta istiluak Jerusalemgo alde arabiar osoan hedatuz.[5]

Erasoari eta bake prozesu gero eta hondatu eta korapilatsuagoari erantzuteko, Israelek ordu eta aste luzez askatu zituen lurraldeetako batzuk okupatu zituen berriro. Intifada honetan atentatu suizidak orokortzen hasi ziren. Eraso suizida hauen jomugak israeldar zibilak, merkataritza guneak, jatetxeak eta garraio publikoko sareak bezalako tokiak izan ziren, baita israeldar militarrak biltzen ziren tokiak ere, autobus geltokiak edo kuartelak adibidez.

Al-Aqsako Intifadak giza kostu handia izan zuen bi aldeentzat. Israelen aldetik, lurralde honetako historian baja gehien izan zituen hirugarren gatazka bihurtu zen, Sei Eguneko Gerra, Suezko Gerra, Libanoko lehen eta bigarren Gerra edo Higadura Gerra gaindituz. Palestinarren aldetik, hildakoen zati handi bat adingabeak izan ziren, eta horrez gain, azpiegitura asko suntsitu zituzten, Israelen banaketa harresia eraiki zuten eta hiri batzuk berrokupatu zituzten.

Etimologia

aldatu

"Bigarren Intifada" hitza palestinarren bigarren altxamenduari dagokio, lehen altxamendua (1987 eta 1993 artean) hasi eta 13 urtera gertatu zenari. "Intifada" hitza (arabieraz انتفاضة) euskaraz "altxamendu" da. Bere jatorria arabierazko hitz bat da, "astindua" esan nahi duena. Termino hau arabiar herrialdeetako matxinadei lotuta erabili da; adibidez, 1977an Egipton gertatu ziren matxinadak "ogiaren intifada" izenaz ezagutu ziren.

Al-Aqsako Intifadak Al-Aqsako meskitari erreferentzia egiten dio, bigarren intifada lehertu zen tokia baita.

Intifada hau, batzuetan, "Osloko Gerra" izenaz ere ezagutzen da, 1992ko Osloko Itunaren kontra dauden israeldarren artean nagusiki, baita "Arafaten Gerra" ere, zendutako buruzagi palestinarrari erreferentzia eginez.[6]

Testuingurua

aldatu

Osloko Ituna

aldatu

1993tik 1995era bitartean sinatutako Osloko Itunean, Israelek bere indarrak Gazako eta Zisjordaniako hainbat eremutatik pixkanaka erretiratzeko konpromisoa hartu zuen, palestinarrek eremu horietan autogobernurako duten eskubidea onartuz eta Palestinako Aginte Nazionala sortuz. Bestalde, Palestina Askatzeko Erakundeak formalki onartu zuen Israelgo Estatua, eta konpromisoa hartu zuen Israelen okupaziotik aske geratzen ziren biztanle-zentroetako segurtasuna modu arduratsuan bere gain hartzeko. Palestinako autogobernua bost urteko bitarteko aldi batean garatuko zen, eta bitarte horretan bake akordio iraunkorra negoziatu behar zen. Hala ere, bi aldeak erabat atsekabetuta utzi zituen Osloko Itunak. Palestinarrek eta israeldarrek elkarri egotzi diote Oslon hasitako bake prozesuaren porrota. Itunaren sinaduraren hurrengo bost urteetan, 405 palestinar eta 256 israeldar hil zituzten.

1998an, Osloko Itunak ezarritako bost urteko epea ez zela amaituko ondorioztatu ondoren, Israelgo armadak "Arantzen Zelaia Operazioa" prestatu zuen C Eremuko hiriak konkistatzeko, baita Gazako Zerrendako zenbait gune ere, eta 2000ko apirilean operazio hori prestatzeko maniobra militarrak egin ziren. Palestinarrek egindako prestakuntzak, aldiz, defentsiboak eta eskala txikikoak izan ziren, tokiko biztanleria geldiaraztera gehiago bideratuak, Israel erasotzera baino.[7]

1995ean, Yigal Amirrek, Osloko bake negoziazioen aurkako muturreko judua, Isaac Rabin hil zuen. Shimon Peresek Rabin ordezkatu zuen, eta 1996ko hauteskundeetan israeldarrek Benjamin Netanyahu, Likudeko hautagaia buru zuen eskuineko koalizio bat, gobernura eraman zuten.[8] 1999ko hauteskundeetan, Israelgo Alderdi Laborista itzuli zen agintera, Ehud Barak buruzagia buru zuela.

Camp Davideko bakerako goi-bilera

aldatu

Camp Davideko Bakerako Goi-bilera 2000ko uztailaren 11tik 25era egin zen, eta bertan Bill Clinton Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak, Jassir Arafat Palestinako Aginte Nazionaleko idazkari nagusiak eta Ehud Barak Israelgo lehen ministroak hartu zuten parte. Goi-bilerak porrot egin zuen eta, beste behin ere, palestinarrek eta israeldarrek elkarri egotzi zioten errua. Elkarrizketek lau oztopo nagusi utzi zituzten agerian bakerako: lurraldeen doikuntzak, Jerusalem eta bere toki sakratuak, errefuxiatu palestinarren itzulera eskubidea eta Israelgo segurtasun arazoak.

2000. urteko udan egoerarekin izandako desengainuaren ondorioz, haustura handia izan zen Fatahen barruan, Palestinan agintean zegoen alderdia, alderdi horretako fakzio askorekin, banandu eta Hamasekin edo Jihad Islamikoarekin bat eginez.[9]

2000ko irailaren 13an, Jassir Arafatek eta Palestinako Kontseilu Legegileak Palestinako Estatuaren aldebakarreko independentzia aldarrikatzeko planak atzeratu zituzten.[10]

Gertaeren kronologia

aldatu

2000

aldatu
 
Meskiten Zelaigunean dagoen Erosten Harresia.

Irailaren 28an, Israelgo oposizioko buru Ariel Sharonek Meskiten Zelaigunea bisitatu zuen, bere alderdiko (Likud) ordezkaritza batekin eta istiluen aurkako ehunka poliziarekin batera. Al-Aqsako meskita, musulmanek Islameko hirugarren lekurik sakratuena bezala hartzen dutena, Meskiten zelaigunearen zati da. Israelgo Barne Ministerioak Palestinako Aginte Nazionaleko segurtasun buruaren bermea jaso eta gero, Sharonek leku hori bisitatzeko baimena lortu zuen.[11]

Sharonek iragarri zuen Meskiten Zelaigunera egindako bisitaren helburua israeldar guztiek Tenpluaren Mendia bisitatzeko duten eskubidea berrestea zela; Ofir Akunis Likudeko bozeramailearen arabera, ordea, helburua "Likuden gobernu baten azpian [Tenpluaren mendia] israeldarren subiranotasunaren menpe jarraituko zuela erakustea zen"[12]. Hala ere, Sharonek salatu zuen gobernu laboristak palestinarrei tokia uzteko zuen ustezko borondatea, eta horregatik gobernuak baimena eman zion Sharoni. Bere asmoen berri izan zutenean, Jassir Arafat, Saeb Erekat edo Faisal Husseini bezalako buruzagi palestinarrek bisita bertan behera uzteko eskatu zioten Sharoni.

 
Ariel Sharon

Hamar egun lehenago, palestinarrek Sabra eta Xatilako sarraskia oroitu zuten, Libanoko Gerra Zibilean gertatu zena, non 6.000 errefuxiatu palestinar inguru hil zituzten Israelek babestutako milizia kristauek.[13] Odol-bainua saihesteko beharrezko neurriak ez jartzeagatik, Kahan Komisioak Sharoni kargutik uko egitea gomendatu zion. [14]Hasiera batean, Sharonek ez zuen dimititu nahi izan, baina israeldar bat bakearen aldeko manifestazio batean hil ondoren, Defentsa ministro kargua utzi zuen, baina kabineteko kide bezala jarraitu zuen.

Palestinarrek Sharonen eta haren bizkartzain armatuen bisita gaitzetsi zuten probokazio eta erasoaldi gisa. Aditu batzuek diote Sharonek bazekiela bere bisitak indarkeria eragingo zuela, eta helburu bakarra politikoa zela. Horietako baten arabera, Sharon, Meskiten Zelaigunea bisitatzean, "Arabiar-israeldar gatazkako izotz finenaren gainean patinatzen ari zen". The New York Times egunkariaren arabera, arabiar munduan nagusi zen pertzepzioa da, Egipto, Palestina, Libano eta Jordania barne, Sharonek Meskiten Zelaigunera egindako bisita Bigarren Intifadaren eta Intifadaren hasiera puntua izan zela.[15] Marwan Barghoutik, Sharonen ekintza probokagarriek palestinarrentzat balio bateratzailea izan zuten arren, Bigarren Intifada ere lehertu egingo zela esan zuen, nahiz eta ez bisitatu. Sharonek alde egin eta gutxira, Jerusalemgo palestinar askok berehala istiluak eragin zituen manifestazio bat egin zuten. Israelgo poliziak gas negar-eragileekin eta gomaz estalitako balekin erantzun zuen; 3 palestinar eta 25 polizia zauritu ziren, horietatik bakarra eraman zutelarik ospitalera.[16]

Intifadaren lehenengo egunak

aldatu

2000ko irailaren 29an, Ariel Sharonek Meskiten Zelaigunera egindako bisitaren biharamunean, protesta handiak piztu ziren Jerusalemgo Hiri Zahar osoan, ostiraleko otoitzaren ondoren. Palestinarrek Meskiten Zelaigunean harriak bota zituztenean, poliziak tiroka hasi zitzaizkien. Handik gutxira, Jerusalemgo udaltzainburua harri batek jota geratu zen, eta polizia benetako sua erabiltzera pasa zen.[17] Egunaren amaieran, 7 palestinar hil ziren Israelgo poliziaren tiroen ondorioz, eta beste 300 zauritu. 70 polizia israeldar ere zauritu ziren liskarretan.[13]

Hurrengo egunetan, manifestazio ugari lehertu ziren Zisjordania osoan eta Gazako Zerrendan. Israelgo poliziak benetako sua eta gomaz estalitako berunezko balak erabili zituen. Sharonek Meskiten Zelaigunera egindako bisitaren ondorengo lehen bost egunetan, gutxienez 47 palestinar hil eta beste 1.885 zauritu zituen Israelgo Poliziak. Parisen, Jacques Chirac bi aldeen artean bitartekari lanak egiten saiatzen zen bitartean[18], kexatu egin zitzaion Ehud Baraki egun bakar batean hildako edo zauritutako palestinarren ratioa hain handia zelako israeldarren ratioarekin alderatuta, ezinezkoa zela palestinarrek erasotzaileak izatea. Halaber, Baraki esan zion harriak botatzen ari ziren pertsonei helikopteroetatik tiro egiten jarraitzeari eta nazioarteko ikerketa bat onartzeari uko egitea Arafatek hiru aldeko negoziazioetan parte hartzeko egindako proposamenaren ezezkoaren baliokidea zela.

Amnistia Internazionalaren arabera, Intifadaren lehen biktima palestinarrak manifestariak edo oinezko hutsak ziren, eta intifadaren lehen hilabetean hildako palestinarren %80, gutxi gorabehera, soldadu edo polizia israeldarren bizitzarako inolako arriskurik ez zuten manifestazioetan zeuden.[19]

2000ko urriko gertaerak

aldatu

"2000ko urriko gertaerak" terminoa Israelen bertan liskar eta manifestazio ugari izan ziren egun batzuei dagokie, batez ere palestinarren eta Israelgo poliziaren artean. Garai horretan, eskala handiko matxinadak ere izan ziren, arabiarrek zein juduek protagonizatuak. Hamabi zibil palestinar eta Gazako herritar bat hil zituen Poliziak, eta judu jatorriko israeldar bat hil zen bere autoak Tel Aviv-Haifa autobidean harri baten kolpea jaso zuenean.[20]

Lurralde okupatuetan, Ekialdeko Jerusalemen, Zisjordanian eta Gazako Zerrendan gertatzen ari zenarekiko elkartasun adierazpen gisa, manifestazio ugari eta greba orokor bat egin ziren Israelgo iparraldean urriaren 1ean. Ekintza horiek egun batzuk iraun zuten, eta, kasu batzuetan, Israelgo Poliziarekin liskarrak eragin zituzten. Manifestariek harriak, Molotov koktelak eta suzko armak erabili zituzten; aldiz, Israelgo Poliziak gas negar-eragileak eta gomaz estalitako berunezko balak erabili zituen, eta, ondoren, benetako munizioa erabili zuten, Israelgo poliziaren beraren istiluen aurkako protokoloaren araudiak adierazitakoaren aurka.

2000ko urriko gertakariek tentsio handia sortu zuten judu jatorriko israeldarren eta palestinar jatorriko israeldarren artean, baita mesfidantza handia ere azken hauen eta juduek ia erabat osatutako polizia israeldarraren artean. Gertaera horien arrazoiak eta garapena aztertzeko, Or Batzordea sortu zen, Theodor Or Israelgo Auzitegi Goreneko epailea buru zela. Batzorde horrek ebatzi zuen, besteak beste, Israelgo poliziak benetako sua erabiltzea izan zela heriotza askoren eragilea, eta polizia ez zegoela oso prestatuta matxinada horiek maneiatzeko. Batzordeak poliziako ofizial garrantzitsuei jokabide txarra egotzi zien, eta jatorri palestinarreko buruzagi batzuei eta Israelgo parlamentuko kideei giroa puzten eta indarkeria areagotzen laguntzea leporatu zien.

Ramallahko lintxamenduak

aldatu

Urriaren 12an, Palestinako Poliziak Ramallahn oharkabean barneratu ziren bi erreserbista israeldar atxilotu zituen.[21] Aurreko asteetan, ehun palestinar inguru hil zituzten soldadu edo polizia israeldarrek soilik hiri horretan, bi dozena haur barne.[22] Infiltratutako bi soldadu israeldar polizia palestinarraren eraikinean zeudela zioten zurrumurruak berehala zabaldu ziren, eta milatik gora palestinar polizia-etxearen aurrean bildu ziren hiltzeko eskatuz. Bi soldaduak kolpatu, labankadaz hil eta horietako baten gorpua erre zuten. Italiako telebista talde batek bideoz jaso zituen hilketak eta irudiak nazioartean eman zituen.[23]

Handik gutxira, Israelek airez eraso zituen Palestinako Aginte Nazionalak Zisjordanian eta Gazako Zerrendan zituen helburuak. Lintxamenduak izan ziren komisaria ebakuatu eta suntsitu egin zuten operazio horretan. Ondoren, Israelek bi soldadu horien hiltzaileak aurkitu eta atxilotu zituen.[24]

Urritik abendura

aldatu

Israelgo segurtasun indarren eta palestinarren arteko liskarrak areagotu egin ziren azaroaren 1ean, hiru soldadu israeldar eta sei manifestari palestinar hil zirenean, baita beste lau soldadu eta 140 manifestari ere. Guztira 122 palestinar (horietatik 44 haurrak) eta 22 israeldar hil ziren hilabete horretan.

Azaroaren 27an, Ramadanaren lehen egunean, Israelek Gazako Zerrendara produktuak eta erregaia igarotzeko zituen murrizketak lasaitu zituen, eta astebete geroago berriro handitu zituen. Soldadu eta kolono israeldarrek palestinarrekin liskarrak izaten jarraitu zuten, eta, horren ondorioz, 51 palestinar eta 8 israeldar hil zituzten abenduan.

2001

aldatu

Tabako Goi-bilera

aldatu

2001eko urtarrilaren 21etik 27ra, Egiptoko Taba hirian, negoziatzaile palestinarrek eta israeldarrek Tabako Goi- bileran parte hartu zuten.[25] Ehud Barak Israelgo lehen ministroak eta Jassir Arafat Palestinako presidenteak gidatuta, negoziatzaileak inoiz baino gertuago egon ziren behin betiko bake akordioa lortzeko. Saeb Erekat Palestinako negoziatzaile buruak esan zuen: "Bihotzean sentitzen dut badakidalako hain gertu egon ginela... Sei aste gehiago beharko ditugu akordio baten zirriborroa amaitzeko". Inoiz baino gertuago gaude behin betiko akordioa lortzetik".[26] Hala ere, Bill Clintonen Estatu Batuetako presidentetzaren amaierak eta Ariel Sharonek Israelen lortutako garaipenak negoziazioak behin betiko uztea ekarri zuten.

Urtarriletik irailera

aldatu

Urtarrilean 19 palestinar hil zituen Israelgo armadak eta 6 israeldar hil zituzten palestinarrek lurralde okupatuetan.

Ariel Sharon, Likud alderdiko buruzagia, 2001eko otsailaren 6an Israelgo Lehen Ministro aukeratua izan zen, Ehud Barak garaitu baitzuen aurreratutako hauteskunde batzuetan. Sharonek uko egin zion Jassir Arafatekin elkartzeari.

Otsaila eta iraila bitartean, 249 palestinar eta 116 israeldar hil ziren.

Rehevam Ze'evi-ren hilketa

aldatu

Urrian indarkeriak gora egin zuen, gutxienez palestinarren aldeko 85 hildako (9 haur barne) eta Israelen aldeko 14 (11 zibil eta 3 soldadu).[27]

2001eko urriaren 17an, Palestina Askapenerako Herri Fronteko komando batek Rehavam Zeevi Israelgo Turismo ministroa erail zuen, Israelgo milizia palestinarrek hil duten Israelgo kargurik altuena Israelgo Estatua sortu zenetik.[28] Ondoren, Zisjordaniara ihes egin zuten zailtasunik gabe, non atentatuaren egiletza aldarrikatu zuten, eta esan errepresalia ekintza bat izan zela, bi hilabete lehenago Israelek Mustafa Ali Zibri, FPLPko buruzagia, hiltzeagatik. Zeevi Gazako Zerrendan eta Zisjordanian bizi ziren 3 milioi palestinarren kanporatzearen defendatzaile sutsua zen.[29]

Urtearen azken hilabeteak

aldatu

Azaroan 36 palestinar eta 14 israeldar hil ziren.

Liskarren indarkeriak gora egin zuen abenduan, 65 palestinar (horietatik 18 adingabeak) eta 36 israeldar (7 adingabe barne) hil zirelarik.

B 'Tselem gobernuz kanpoko erakunde israeldarraren arabera, 454 palestinar eta 189 israeldar (153 zibil eta 36 militar) hil ziren 2001ean Bigarren Intifadarekin lotutako erasoen ondorioz.

2002

aldatu

Urtarriletik maiatzera

aldatu

2002ko urtarrilean, Israelgo segurtasun indarrek 23 palestinar hil zituzten, horietatik 4 adingabeak.

Guztira 79 palestinar (9 adingabe barne) eta 29 israeldar (horietako lau adingabeak) hil ziren indarkeriaren ondorioz 2002ko otsailean.

2002ko martxoa Bigarren Intifadako hilabete bortitzenetako bat izan zen: 230 palestinar hil ziren Israelgo indarren eta kolonoen erasoen ondorioz, eta 116 israeldar hil ziren palestinarren erasoen ondorioz: 39 militar eta 77 zibil. Palestinarren eraso suiziden gorakadak, batez beste bi egunean behin eraso bat eginez, beldurra izugarri handitu zuen Israelgo gizartean, bere eguneroko errutinak izugarri aldatu ziren, 2000ko martxoa Israelgo "martxo beltza" bezala ezagutzera pasa zen arte. Martxoaren 12an, Nazio Batuen Segurtasun Kontseiluak 1397 ebazpena onartu zuen, bi estaturen irtenbidea berresten zuena eta Bakerako Ibilbide Orriaren oinarriak jartzen zituena. Arabiar munduko buruzagiek, zeinen populazioa gatazkaren estaldura mediatiko zabalaren mende egon baitzen, Bakerako Arabiar Ekimena planteatu zuten, Saudi Arabiak martxoaren 28an laburbildu zuena. Arafatek plana babestu zuen, israeldarrek harrera hotza egin zioten bitartean.[30]

Martxoaren 29tik maiatzaren 3ra, Israelek operazio militar zabala abiatu zuen Palestinako lurralde okupatuetan. Israelgo armadak Zisjordania osoan zehar egin zituen erasoaldiak, baita Palestinako hiri askotan ere.[31] Arafat, Ramallahko bere kuartel nagusian zegoena, setiopean geratu zen. Martxoaren 1etik maiatzaren 7ra Israelgo armadak 497 palestinar hil eta 1.447 zauritu zituela kalkulatu zuen NBEk. Gainera, Israelgo indarrek 4.258 palestinar atxilotu zituzten operazioan.[32] Israeldarren bajak 30 hildako eta 127 zauritu izan ziren. Operazioa Palestinako Aginte Nazionalak kontrolatzen zituen eremuen okupazio berri batekin amaitu zen.

Jeningo gudua

aldatu
 
Palestinar umeak Yenin-en

Apirilaren 2tik 11ra bitartean, Jeningo gudua edo Jeningo sarraskia bezala ezagutuko zena gertatu zen, setio eta gudu gogor bat Palestinako Jenin hiriaren ondoko errefuxiatu gunean. Israelgo armadak esan zuen "Israelgo zibilen eta inguruko herri eta herrixken aurkako eraso terroristak abiarazteko oinarri gisa" erabiltzen zutela palestinarrek.[33] Jeningo gudua une ikonikoa bihurtu zen bi aldeentzat. Guduaren hasieran baja handiak jasan ondoren, Israelgo tropek dozena bat bulldozer korazatu sartu zituen, palestinarren etxebizitza ugari suntsitu zituztenak, baita balizko tranpak, karga leherkorrak eta tiratzaile postuak ere, miliziano palestinarren erasoentzat barneraezinak agertuz.[34]

Batailan bertan, iturri palestinarrek Israelgo armadari leporatu zioten ehunka pertsonaren sarraskia. Jeningo guduan zehar, Israelgo funtzionarioek ere ehunka palestinarren heriotzak zenbatetsi zituzten, baina gero kopurua "45 eta 55 artean" murriztu zuten.[35] Israelek errefusatu egin zuen Nazio Batuen Erakundeak ikerketa bat egiteko aukera; nolanahi ere, Nazio Batuek ukatu egin zuten sarraskia gertatu izana, 52 palestinar ingururengan biktimen kopurua ezarriz eta bi aldeak kritikatuz zibilen bizitzak arriskuan jartzeagatik.[36] Amnistia Internazionalak[37] eta Human Rights Watchek beren ikerketak egin zituzten, Jeningo armada israeldarreko langileei gerra krimenak egin izana leporatu zieten, hasieran ezarritako neurriko sarraskirik ez zela gertatu baieztatu zuten eta ikerketa independenteak eskatu zituzten.

Gudua amaitzean, iturri gehienek (Israelgo armada eta Palestinar Aginte Nazionala barne) ondorioztatu zuten Palestinako biktimen kopurua 52-56 ingurukoa zela; [38] Human Rights Watchek euren izenak eta heriotzen xehetasunak eman zituen, 27 miliziano eta 22 zibil zirela esanez, Israelgo armadak 48 miliziano eta 5 zibil eman zituen bitartean.[39] Human Rights Watchen arabera, Israelgo armadak 140 eraikin suntsitu zituen.[38]

 
Betleem hiria

Natibitatearen Elizaren setioa

aldatu

Apirilaren 2tik maiatzaren 10era bitartean, Israelgo armadak Natibitatearen Eliza, Betleemen kokatuta, inguratu eta setiatu zuen, zibilak, milizianoak eta parrokoak barruan zeuden bitartean.[40] Setioan zehar, frankotiratzaile israeldarrek 8 miliziano hil eta 40 pertsona baino gehiago zauritu zituzten, monje batzuk barne.

38 egun igaro ondoren, Natibitatearen Basilikaren setioa akordio batekin amaitu zen, Israelgo armadak terrorismoa leporatzen zien 13 miliziano palestinar Europara deportatzen zituena.

Maiatzetik urte bukaerara

aldatu

Maiatzetik urte bukaerara, guztira 436 palestinar eta 206 israeldar hil ziren Intifadarekin lotutako gatazketan.

2003

aldatu

2003ko urtarriletik martxora 214 palestinar eta 53 israeldar hil ziren Intifadarekin lotutako gatazketan.

Jassir Arafati Al-Aqsako Martirien Brigadetara 20.000 dolar transferitu izana leporatzen zion txosten israeldar baten ondoren, Estatu Batuek Palestinar Aginte Nazionala erreforma demokratikora eta Arafatek lehen ministro independente bat izendatzera bultzatu zuten. 2003ko martxoaren 13an, Arafatek amore eman eta Mahmoud Abbas Palestinako lehen ministro izendatu zuen.

Apirilean 59 palestinar eta 6 israeldar hil zituzten.

Hilabete horretan bertan, apirilaren 30ean, Abbasen izendapenaren ondoren, Estatu Batuetako administrazioak Bakerako Bide-orria iragarri zuen, Palestinaren eta Israelen arteko gatazkarekin amaitzeko plan bat, milizien armagabetzearen eta Palestinako Estatu demokratiko eta baketsu baten ezarpenaren bidez.[41] Planaren lehen faseak Palestinar Aginte Nazionalak bere milizianoen erasoak geldiaraztea eta legez kanpoko armak konfiskatzea eskatzen zuen, baita Israelek Palestinako lurralde okupatuan kokaguneen eraikuntza geldiaraztea ere. Miliziei aurre egiteko gai ez zela eta gerra zibil batera arriskatzeko beldurrez, Abbas aldi baterako su-eten akordio bat lortzen saiatu zen palestinarrekin, Israelgo zibilen aurkako erasoak geldiarazteko eskatuz.

Maiatzetik irailera 182 palestinar eta 89 israeldar hil ziren Intifadarekin lotutako gatazketan.

2003ko irailean Mahmoud Abbasek dimisioa eman zuen eta Ahmed Qureik (Abu Ala) ordezkatu zuen.[42] Israelgo gobernuak negoziatutako akordio baten bilaketa bertan behera utzi zuen eta Zisjordanian bertan Israelen banaketa harresia eraikitzen jarraitu zuen, honekin israeldar eta palestinar komunitateen banaketa fisikoa lortzen saiatuz. Israeldarrek diote harresia beharrezkoa dela palestinarrek euren hirietan erasoak saihesteko, palestinarrek diote Palestina zatitu eta palestinarren komunitate ezberdinak isolatzen dituela, eta harresia Palestinako lurraldea de facto batzeko plana dela, guztia palestinarren lurretan eraikita baitago. Nazioarteko Zigor Auzitegiak harresia legez kanpokoa deklaratu zuen 2006an, eta hura eraisteko eskatu zion Israeli, baina Israelek ez dio jaramonik egin, erakunde horretako kide ez delako.

Urritik urte bukaerara 138 palestinar eta 37 israeldar hil ziren.

 
Gazako Zerrenda

2004

aldatu

2004. urtea askoz odoltsuagoa izan zen palestinarren artean, 829 hildako eragin baitzituen, eta aldi berean Israelen biktimen kopurua era nabarmenean murriztu zen, 98 hildako eraginez.

2004an, Israelgo armadak ahaleginak egin zituen miliziano palestinarrek Gazako Zerrendan hainbat produktu inportatzeko erabiltzen zituzten tunelak suntsitzeko: armak, munizioa, zigarretak, autoen ordezko piezak, etxetresna elektrikoak, dirua, urrea, arropa eta pertsonak; lan hau Egiptotik egin zen, batez ere Rafah hiriaren inguruan. 2000ko iraila eta 2004ko maiatza bitartean, Israelgo armadak Egipto Gazako Zerrendarekin lotzen zuten laurogeita hamar tunel atzeman eta suntsitu zituen. Israelen erasoaldiek familia asko etxerik gabe utzi zituzten.

Ahmed Yassin eta Abdel al-Rantisiren hilketak

aldatu

2004ko martxoaren 22an, Israelgo helikoptero batek Hamaseko burua eta sortzailea, 67 urteko Ahmed Yassin, bi bizkarzain eta 12 eta 61 urte bitarteko bederatzi oinezko hil zituen. Apirilaren 17an, Israelgo helikoptero batek Abdel Aziz al-Rantisi hil zuen, Yassinen ondorengoa, bere aurrekoaren heriotzaren egoera ia berdinetan. Berarekin hil ziren bere bizkarzaina eta Mohammed semea.[43]

Ortzadar operazioa

aldatu

Maiatzaren 18an, Israelgo armadak Ortzadar Operazioa abiarazi zuen Rafahko milizianoen azpiegitura suntsitzeko, hirira produktuak ekartzen zituzten tunelak suntsitzeko eta misilen eta tanken aurkako armen bidalketa gelditzeko. Israelgo iturrien arabera, operazioak 41 miliziano eta 12 zibil hil zituen eta 45 eta 56 egitura palestinar artean suntsitu zituen.[44] Human Rights Watchen arabera, 254 etxe palestinar eraitsi zituzten Rafahn, hirian inoren lurraldea sortzeko "behar militarrik ez zegoenean", 3.800 pertsona inguru mugituz.[45]

Penitentzia Egunak Operazioa

aldatu

Irailaren 29an, Israelgo armadak beste operazio militar bat abiatu zuen Gazako Zerrendaren iparraldean, "Penitentzia Egunak" deitua. Operazioaren helburua Qassam misilen jaurtiketa geldiaraztea eta horiek jaurtitzen ari ziren milizianoak hiltzea zen arren, operazioa urriaren 16an amaitu zen Palestinako hiriguneak suntsituta, 133 palestinar hilda (horien artean 26 haur adingabe) eta 430 zaurituta.[46]

Jassir Arafaten heriotza

aldatu
 
Yasser Arafat

Azaroaren 11n, Jassir Arafat hil zen Parisen.[47] Mahmoud Abbasek Siriara bisita egin zuen palestinarren talde ezberdinen hudna bat (aldi baterako su-etena) lortzeko eta Hamas israeldarren aurkako erasoak geldiarazteko konbentzitzeko asmoz, eta talde honek borroka armatuarekin jarraitzeko erabakia berretsi zuen eta Qassam kohete ugari jaurti zituen, Nahal Ozetik gertuko zelaietan talka egin zutenak.

2005

aldatu

Bigarren Intifada pixkanaka gutxituz joan zen 2005ean, eta noizbehinkako indarkeria-ekintzak izan baziren ere, biktimen kopuruak nabarmen egin zuen behera aurreko urteekin alderatuta. Palestinarren aldetik 191 pertsona hil ziren eta Israelen aldetik 51 hildako egon ziren.

Mahmoud Abbas

aldatu

Urtarrilaren 9ko hauteskundeetan, Mahmoud Abbas Palestinar Aginte Nazionaleko presidente izendatu zuten. Bere hauteskunde-promesek Israelekin negoziazio baketsua eta palestinarren helburuak lortzeko indarkeriarik ezaren baliabidea barne hartzen zituzten. Urtarrilaren 13an, hiru miliziano palestinarrek Karniko pasabideari eraso zioten, Gazako Zerrendako muga palestinar-israeldarrean.

Indarkeriak Gazako Zerrendan jarraitu zuen eta Ariel Sharonek Palestinako Aginte Nazionalarekin harreman diplomatiko eta segurtasun harreman oro izoztu zuen. Assaf Shariv Israelgo bozeramaileak adierazi duenez, "Israelek gaur jakinarazi die nazioarteko buruzagiei ez dela bilerarik egingo Abbasekin terrorismoa geldiarazteko benetako ahalegina egin arte". Negoziazioen izoztea Palestinako hauteskundeak izan eta astebetera gertatu zen, eta Abbasek bere kargua hartu baino egun bat lehenago; hori dela eta, Saeb Erekat Palestinako negoziatzaile nagusiak adierazi zuenez, "Ezin duzu Mahmoud Abbas erantzule egin oraindik inbestitu ez dutenean".[48]

Nazioarteko presioari eta Gazako Zerrendan eskala handiko operazio baten mehatxuari amore emanez, Mahmoud Abbasek Palestinako Poliziari Zerrendaren iparraldean hedatzeko agindu zion, Qassam koheteak eta morteroak israeldarren kokaguneen aurka jaurtitzea saihesteko.[49] Israeldarren aurkako erasoak erabat eten ez ziren arren, asko murriztu ziren. 2005eko otsailaren 8an, Sharm el-Sheikheko goi-bileran, Abbasek eta Sharonek Israelen eta Palestinar Aginte Nazionalaren arteko su-etena aldarrikatu zuten. Hala ere, Hamasek eta Jihad Islamikoak su-etena eurentzat loteslea ez zela adierazi zuten[50], eta Israelek ez zuen armagabetzeko eskaera Palestinako alderdi ezberdinetatik kendu Bakerako Bide-orria aplikatzen hasi aurretik.[51]

Intifadaren amaiera

aldatu

Bigarren Intifadari amaiera emango zion gertaera argirik izan ez zenez, ez dago adostasun argirik amaiera datari buruz. Sever Plocker bezalako komentaristek uste dute intifada 2004 amaieran bukatu zela. [52]2004ko azaroan Jassir Arafat hil zenean, palestinarrek azken hamarkadetan nazioartean bere buruzagi ezagunena izan zena galdu zuten, beraz intifadak lekua utzi zion fakzio palestinarren arteko gatazkei (batez ere Fatahren eta Hamasen artekoei). Beste egile batzuk, Ramzy Baroud kasu, Israelek Gazako Zerrendatik erretiratzeko alde-bakarreko planak, 2004ko ekainean iragarri eta 2005eko abuztuan gauzatu zenak, intifadaren amaiera markatu zuela pentsatzen dute.[53] Goi-bilera horren bidez, Abbasek indarkeriaren amaiera aldarrikatu zuen, 900 preso palestinar askatu zituen eta Israelgo armada Zisjordaniatik erretiratu zen. Zenbait adituk Bigarren Intifadaren amaieratzat jotzen dute, Palestinar Aginte Nazionalaren kontroletik kanpo noizbehinkako indarkeria kasuak egon ziren arren.[53] Schachterrek onartzen du zaila dela intifadaren amaierarako data bat ezartzea, eta, atentatu suizidak irizpiderik onena izango liratekeela arrazoituz (berak dioenez, Bigarren Intifadarekin lotutako indarkeriaren elementurik garrantzitsuena baitira), bere iritziz, intifada 2005ean amaitu zela esan beharko litzateke.

Bigarren Intifadaren zergatiak

aldatu

Bigarren Intifada 2000ko iraila amaieran hasi zen, Ariel Sharonek, Tenpluen Mendiaren barnean dagoen Meskiten Zelaigunea bisitatu zuenean, toki sakratua musulmanentzat zein juduentzat. Palestinar gehienek probokazio gisa ulertu zuten bisita hori, eta manifestari palestinarrak, poliziari harriak jaurtiz, Israelgo armadak sakabanatu zituen gas negar-eragilea eta gomaz estalitako berunezko balak erabiliz.[54] Irailaren 28an, Sharon, garai hartan lehen ministro izateko Likuden hautagaia zena, Meskiten Zelaigunean sartu zen 1.000 segurtasun guardia armatu baino gehiagorekin. Egun horretan esan zuen: "Tenpluaren Mendia gure eskuetan dago eta gure eskuetan jarraituko du. Judaismoaren lekurik sakratuena da, eta judu guztien eskubidea da hura bisitatzea ".[55]

Beste kritikari batzuen ustez, Bigarren Intifada egun bat geroago hasi zen, irailaren 29an, musulmanen otoitz egunean, Israelgo polizia eta militarren presentzia sartu zenean eta liskar handiak sortu zirenean hildako asko sortuz.[56]

Biktimak

aldatu
Bigarren Intifadaren Biktimak
Biktima Mota Hil lekua
Palestina Israel Guztira
Gazako Zerrenda Zisjordania Guztira
Israelgo indar armatuen esku hildako palestinarrak 1.763 1.335 3.098 61 3.159
Israeldar zibilen esku hildako palestinarrak 4 37 41 0 41
Palestinarren esku hildako israeldar zibilak 39 189 228 458 686
Palestinarren esku hildako israeldar militarrak 87 139 226 84 310
Palestinarren esku hildako kanpotarrak 9 6 15 32 47
Israelgo indar armatuen esku hildako kanpotarrak 4 6 10 0 10
Palestinarren esku hildako palestinarrak 50 118 168 0 168
Biktima kopurua, guztira 4.421

Ondorioak

aldatu

2006ko urtarrilaren 25ean Palestinako Parlamenturako hauteskundeak egin ziren. Hamas talde islamistak ustekabeko garaipena lortu zuen 74 eserlekurekin, Fatah bigarren geratu zen 45 eserlekurekin eta beste alderdi eta hautagai independenteek 13 eserleku lortu zituzten. Hamas erakunde terroristatzat hartzen dute Estatu Batuek eta Israelek, beraz, hauteskundeetan lortutako garaipenak eta Palestinar Aginte Nazionalaren kontrola hartzeak arriskuan jarriko lituzke hark jasotzen dituen nazioarteko funtsak, Estatu Batuek erakunde terroristen babesa debekatzen duten legeak dituztelako. 2006ko ekainaren 9an, Beit Lahiako hondartza batean izandako leherketa batek zortzi palestinar (Ghalia familiako zazpi kide barne) hil eta beste hogeita hamar zauritu zituen. Hasieran Israelgo armadak bonbardaketaren egiletza onartu zuen arren, ondoren, erantzukizun oro ukatu zuen, eta leherketa Palestinako meategi batek eragin zuela esan zuen, Human Rights Watchek sinesgarritasun gutxiko bertsiotzat jo zuen esandakoa. Palestinarrek Israelek zonaldean egindako bonbardaketa batzuei egotzi zien heriotza horien errua, eta Israelen ikerketa militar batek armada akusazio guztien errugabetzat jo zuen. Nolanahi ere, Hamasek heriotzen aurrean esan zuen ez zuela uste 2005ean ezarritako su-etenari lotuta zegoenik, eta israeldarren aurkako erasoei berriro ekingo ziela iragarri zuen.

Ekainaren 25ean, miliziano palestinar talde batek postu militar israeldar bati eraso zion eta bi soldadu israeldar eta hiru miliziano palestinar hil ziren. Gainera, Gilad Shalit kaboa atxilotu egin zuten eta Israelek berehala erantzun militar batekin mehatxatu zuen, soldadua onik itzuli ezean. Ekainaren 28ko egunsentian, tankeak, ibilgailu blindatuak eta soldadu israeldarrak Gazako Zerrendan sartu ziren Israelgo aireko armadak bi zubi garrantzitsu eta Zerrendako planta elektriko bakarra suntsitu eta gero, Gazako biztanleria zibilari ur eta argi hornidura oro etenda. Horrela hasten zen Israelek Udako Eurien Operazioa deitu zuena, ordutik Israelen eta Gazako Zerrendaren artean izan diren gatazka ugarietako lehena.

2006ko hilketak

aldatu

Iturri gehienek Bigarren Intifada 2005ean amaitu zela esaten duten arren, bi aldeetatik indarkeria 2006an jarraitu zuen. 2006ko abenduaren 27an, B 'Tselem erakundeak Intifadari buruzko urteko txostena argitaratu zuen, non 660 palestinar (2005ean baino hiru aldiz gehiago) eta 23 israeldar hil zirela azaltzen da.

Erantzun internazionalak

aldatu
 
AIPAC-en aukako protesta Washington-en 2005ean

Nazioartea, ia jaio zenetik palestinarren eta israeldarren arteko gatazkan parte hartu duenak, nabarmen handitu zuen gatazkarekiko interesa Bigarren Intifadan. Israelek urtean 3 bilioi dolar jasotzen ditu Estatu Batuetatik laguntza militarrean mailegu bermeak kontuan hartu gabe. Nahiz eta Israel erabat garatutako herrialdea izan, 1976az geroztik etengabe Estatu Batuetatik garapenerako laguntza gehien jaso duen herrialdea izan da. Halaber, laguntza horiek zertan gastatzen dituen jakinarazi behar ez duen bakarra da. Bestalde, Palestinar Aginte Nazionalak 100 milioi dolar jasotzen ditu Estatu Batuetatik laguntza militarrean eta 2 bilioi dolar mundu osoko laguntza finantzariotik, "Arabiar Ligako 526 milioi, Europar Batasuneko 651 milioi, Ameriketako Estatu Batuetako 300 milioi eta Munduko Bankuko 238 milioi euro" barne. Nazio Batuen arabera, Palestinako Estatua laguntza humanitarioaren hartzaile handienetako bat da.

Gainera, erakunde pribatuak gero eta gehiago sartu dira gatazkan, besteak beste, Palestinaren aldeko Elkartasunerako Nazioarteko Mugimendua eta Israelen aldeko Amerika-Israeleko Gai Publikoen Batzordea (AIPAC, ingelesezko sigletan).

Arabiar Ligako 2001eko eta 2002ko goi-bileretan, arabiar herrialdeek Bigarren Intifada babestu zuten, Lehen Intifada 80ko hamarkadaren amaieran elkarren segidako bi goi-bileretan babestu zuten bezala.

Osloko Itunari buruzko iritziak

aldatu

Bigarren Intifadaren hasieran, palestinarren eta israeldarren iritzi orokorra zen Osloko Itunak porrot egin zutela edo, behintzat, ez zituztela sortutako aurreikuspenak beteko. 2000ko maiatzean, Osloko Ituna sinatu eta zazpi urtera eta intifada hasi baino bost hilabete lehenago, Tel Aviveko Unibertsitateko Tami Steinmetz Bakearen Ikerketarako Zentroak egindako inkesta baten arabera, israeldarren %39k soilik babesten zituzten akordioak, eta inkestatuen %32k soilik uste zuten Osloko Itunak behin betiko bakea ekarriko zutela hurrengo urteetan. 2004ko maiatzean egindako inkesta beraren ondorioz, israeldarren %26k Osloko Ituna babesten zituzten eta %18k urte gutxi batzuetan bake iraunkorra lor zezaketela uste zuten. Ondoren egindako inkesta baten arabera, israeldarren %80k uste zuten Israelgo armadak arrakasta izan zuela Bigarren Intifadan.

Kostu ekonomikoak

aldatu

Israel

aldatu

Israelgo merkataritzan eragin negatibo nabarmena izan zuen, bereziki turismoaren gainbehera bortitzagatik. Israelgo Merkataritza Ganberako ordezkari batek kalkulatu duenez, intifadak eragindako kalte ekonomikoa 150 eta 200 bilioi sequel artekoa izan da, edo 35 eta 45 bilioi dolar artekoa, kopuru izugarria Israelgo garai hartako barne produktu gordinarekin alderatuz gero: 122 bilioi dolar 2002an. Atentatu suizidak intifadaren amaiera aldera murriztu zirenean, Israelgo ekonomia suspertzen hasi zen.

Palestina

aldatu

Nazio Batuen Lurralde Okupatuetako Bulegoko koordinatzaile bereziak (UNSCO ingelesezko sigletan) Bigarren Intifadak Palestinako ekonomian eragindako kaltea 1,1 bilioi dolarretan kalkulatu zuen 2002ko lehen hiruhilekoan, 4,5 bilioi dolarreko barne produktu gordinarekin alderatuta.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ BBC. (2005-2-8). Intifada toll 2000-2005. .
  2. ↑ (Ingelesez) Harel, Amos; Issacharoff, Avi. (2010-10-01). «Years of Rage» Haaretz (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  3. ↑ (Ingelesez) «Losing Faith in the Intifada» Los Angeles Times 2004-09-28 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  4. ↑ «B'Tselem - Statistics - Fatalities» archive.is 2013-04-14 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  5. ↑ «Sharm el-Sheikh Fact-Finding Committee - Report ("Mitchell Report")/Non-UN document (30 April 2001)» web.archive.org 2014-08-23 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  6. ↑ Rabinovich, Itamar, 1942-. (2004). Waging peace : Israel and the Arabs, 1948-2003. (Updated and rev., 1st Princeton ed. argitaraldia) Princeton University Press ISBN 978-1-4008-2597-4. PMC 355628268. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  7. ↑ Frisch, Hillel. (2010-10-04). The Palestinian Military.  doi:10.4324/9780203929070. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  8. ↑ (Ingelesez) Schmemann, Serge. (1997-12-05). «In West Bank, 'Time' for Settlements Is Clearly Not 'Out'» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  9. ↑ COHN, ILENE. (2006-06). «Armies of the Young: Child Soldiers in War and Terrorism:Armies of the Young: Child Soldiers in War and Terrorism» American Anthropologist 108 (2): 431–432.  doi:10.1525/aa.2006.108.2.431.2. ISSN 0002-7294. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  10. ↑ «CNN Transcript - Sunday Morning News: Palestinian Parliament Expected to Not Declare an Independent Palestinian State - September 10, 2000» transcripts.cnn.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  11. ↑ Bard, Mitchell Geoffrey, 1959-. (2005). The complete idiot's guide to Middle East conflict. (3rd ed. argitaraldia) Alpha ISBN 1-59257-410-6. PMC 61858789. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  12. ↑ «CNN.com - Palestinians say opposition tour of holy site could cause bloodshed - September 27, 2000» web.archive.org 2004-12-10 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  13. ↑ a b Klein, Menachem.. (2003). The Jerusalem problem : the struggle for permanent status. University Press of Florida ISBN 0-8130-2673-3. PMC 52239492. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  14. ↑ Schiff, Zeev, 1933-2007.. Israel's Lebanon war. ISBN 0-671-47991-1. PMC 10998169. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  15. ↑ (Ingelesez) MacFarquhar, Neil. (2006-01-05). «Few Kind Words for Sharon in the Arab World» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  16. ↑ (Ingelesez) 2000: 'Provocative' mosque visit sparks riots. 2000-09-28 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  17. ↑ (Ingelesez) Shindler, Colin. (2013-03-25). A History of Modern Israel. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-31121-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  18. ↑ Sher, Gilead.. (2006). The Israeli-Palestinian peace negotiations, 1999-2001 : within reach. Routledge ISBN 0-7146-5653-4. PMC 60589065. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  19. ↑ «Israel and the Occupied Territories: Broken lives - a year of intifada | Amnesty International» web.archive.org 2014-03-29 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  20. ↑ (Ingelesez) Catignani, Sergio. (2008-01-24). Israeli Counter-Insurgency and the Intifadas: Dilemmas of a Conventional Army. Routledge ISBN 978-1-134-07998-8. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
  21. ↑ «Israel and the Occupied Territories: Broken lives - a year of intifada | Amnesty International» web.archive.org 2014-03-29 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  22. ↑ (Ingelesez) Spangler, Eve. (2015-06-28). Understanding Israel/Palestine: Race, Nation, and Human Rights in the Conflict. Springer ISBN 978-94-6300-088-8. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  23. ↑ «BBC News | MIDDLE EAST | Lynch mob's brutal attack» news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  24. ↑ (Ingelesez) Philps, Alan. (2000-10-12). A day of rage, revenge and bloodshed. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  25. ↑ «The Negotiations | Shattered Dreams Of Peace | FRONTLINE | PBS» www.pbs.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  26. ↑ Brecher, Michael,. The world of protracted conflicts. ISBN 978-1-4985-3187-0. PMC 934746311. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  27. ↑ (Ingelesez) «Palestinians killed by Israeli security forces in the Occupied Territories, before Operation "Cast Lead"» B'Tselem (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  28. ↑ (Ingelesez) Goldenberg, Suzanne. (2001-10-18). «Zeevi profile» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  29. ↑ (Ingelesez) «Zeevi profile» the Guardian 2001-10-18 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  30. ↑ (Ingelesez) Rubin, Barry; Rubin, Judith Colp. (2005-03-03). Yasir Arafat: A Political Biography. Oxford University Press ISBN 978-0-19-029275-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) «Israel perpetuará el cerco a Arafat y extenderá el asedio a otras ciudades» El País 2002-03-30 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  32. ↑ (Ingelesez) «Operation Defensive Shield (2002)» Ynetnews 2009-12-03 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  33. ↑ «Jenin-s Terrorist Infrastructure - 4-Apr-2002» web.archive.org 2009-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  34. ↑ (Ingelesez) Rees, Matt. (2002-05-13). «Untangling Jenin's Tale» Time ISSN 0040-781X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  35. ↑ (Ingelesez) Bennet, James. (2002-08-02). «DEATH ON THE CAMPUS: JENIN; U.N. Report Rejects Claims Of a Massacre Of Refugees» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  36. ↑ «USATODAY.com - U.N. report: No massacre in Jenin» usatoday30.usatoday.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  37. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2013-12-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  38. ↑ a b «Jenin 'massacre' reduced to death toll of 56 -- The Washington Times» web.archive.org 2003-04-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  39. ↑ «Report of the Secretary-General on Jenin» web.archive.org 2002-08-06 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  40. ↑ (Ingelesez) Timeline: Bethlehem siege. 2002-05-10 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) «Arafat acepta el Ejecutivo de Abu Mazen y abre la puerta a un plan de paz para Oriente Próximo» El País 2003-04-23 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  42. ↑ (Gaztelaniaz) «El Parlamento palestino aprueba el nuevo Gobierno de Abú Alá» El País 2003-11-12 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  43. ↑ (Gaztelaniaz) «Cientos de miles de palestinos claman venganza durante los funerales por el jeque Ahmed Yassin» El País 2004-03-22 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  44. ↑ «IMRA - Tuesday, May 25, 2004 [Clarification of 2 Palestinian Kids Murdered by Palestinians Summary Of Briefing Held Today By GOC Southern Command»] www.imra.org.il (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  45. ↑ «Razing Rafah: Mass Home Demolitions in the Gaza Strip: VI. A Violent Season: Destruction in Rafah, May 2004» www.hrw.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  46. ↑ (Ingelesez) «Disproportionate Force Suspected in Northern Gaza Strip» B'Tselem (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  47. ↑ (Gaztelaniaz) «Egipto recibe con honores militares a Arafat» El País 2004-11-11 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  48. ↑ [http://www.cnn.com/2005/WORLD/meast/01/14/gaza.bombing/ «CNN.com - Sharon�suspends contacts�with Palestinian Authority - Jan 14, 2005»] www.cnn.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  49. ↑ (Gaztelaniaz) «El presidente palestino ordena a sus fuerzas combatir los ataques terroristas contra Israel» El País 2005-01-17 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  50. ↑ (Ingelesez) Oliver, Mark; agencies. (2005-02-08). «Sharon and Abbas agree ceasefire» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  51. ↑ (Ingelesez) Mid-East leaders announce truce. 2005-02-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  52. ↑ (Ingelesez) «2nd Intifada forgotten» Ynetnews 2008-06-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  53. ↑ a b (Ingelesez) Rising of the oppressed: the second Intifada – International Socialism. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  54. ↑ Gelvin, James L., 1951-. (2007). The Israel-Palestine conflict : one hundred years of war. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 978-0-521-88835-6. PMC 166315030. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  55. ↑ (Ingelesez) Goldenberg, Suzanne. (2000-09-29). «Rioting as Sharon visits Islam holy site» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  56. ↑ «Sharm el-Sheikh Fact-Finding Committee - Report ("Mitchell Report")/Non-UN document (30 April 2001)» web.archive.org 2014-08-23 (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bigarren_Intifada&oldid=9605450"(e)tik eskuratuta