Wikipedia

Auriga (konstelazioa)

Auriga edo Gurdizaina[1][oh 1] —latinez: Auriga— Ipar hemisferioko konstelazio bat da. 88 konstelazio modernoetako bat da; II. mendeko Ptolomeo astronomoak zerrendatutako 48 konstelazioen artean zegoen[2]. Bere izenak latinez "gurdizaina" esan nahi du, Eriktonio eta Mirtilo bezalako izaki mitologikoekin lotzen duena. Auriga nabarmenagoa da neguko arratsaldeetan ipar hemisferioan, Neguko Hexagonoko asterismoan izarrak dituzten beste bost konstelazio bezala. Iparraldeko deklinazioaren ondorioz, Auriga osorik ikus daiteke -34 ° hegoalderaino; hegoalderago dauden behatzaileentzat, berriz, horizontearen zati bat edo erabat azpitik dago. Konstelazio handia da, 657 gradu karratuko azalera du, eta handiena den Hydraren tamainaren erdia du.

Auriga Auriga symbol (Moskowitz, variable width).svg
Auriga constellation map.svg
Datuak
LaburduraAur
GenitiboaAurigae
SinbologiaGurdizaina
Eremua657 gradu karratu (21. maila)
Izar kantitatea
(magnitudea < 3)		4
Izarrik distiratsuenaα Aurigae (itxurazko magnitudea 0,08)
Konstelazio mugakideakCamelopardalis, Perseus (konstelazioa), Taurus, Gemini eta Lynx (konstelazioa)
Behaketa
Igoera zuzena6 h
Deklinazioa40°
Ikuspen onena 21:00etan (9 PM): Otsailea
+90° eta −40° latitude bitartean ikusgai.

Bere izarrik distiratsuena, Capella, izar-sistema anizkoitza da gaueko zeruko izarrik distiratsuenen artean. Beta Aurigae izar aldakor interesgarria da konstelazioan; Epsilon Aurigae, hurbileko bitar eklipsantea, oso garai luzea duena, biziki aztertua izan da. Neguko Esne Bidetik gertu dagoenez, Aurigak kumulu ireki distiratsu asko ditu bere mugetan, M36, M37 eta M38 barne, astronomo zaletuentzako helburu ohikoak dira. Gainera, nebulosa nabarmena du, IC 405, AE Aurigae izar aldakorrari lotua.

Txinako mitologian, Aurigako izarrak zenbait konstelaziotan sartu ziren, konstelazio modernoko izarrik distiratsuenek osatutako zeruko enperadoreen gurdiak barne. Aurigiden, Zeta Aurigidoen, Delta Aurigidoen eta balizko Iota Aurigidoen erradiantea dago Aurigan.

Historia eta mitologiaAldatu

Aurigako izarren lehen erregistroa Mesopotamian egin zen, GAM izeneko konstelazio bat bezala, zimitarra edo makulu bat irudikatzen zuena. Hala ere, beste aukera bat da izen honekin Capella (Alpha Aurigae) izarra eta ez konstelazioa osotasunean izendatzea; irudi hau txandaka Gamlum edo MUL.GAM deitua izan zen MUL.APIN testuan. Aurigako makuluak artzain edo ahuntzain bat irudikatzen zuen. Konstelazio modernoko izar gehienekin sortu zenenean izar distiratsu guztiak sartu ziren, Elnath izan ezik, tradizioz Taurusi eta Aurigari egokitzen baitzitzaion aldi berean. Ondoren, astronomo beduinoek animalia taldeak ziren konstelazioak sortu zituzten, non izar bakoitzak animalia bat irudikatzen zuen[3]. Aurigako izarrek ahuntz-talde bat osatzen zuten, greziar mitologian ere bazegoen elkarte bat. Greziar tradizio astronomikoan mantendu zen ahuntzekiko lotura, nahiz eta ondoren artzainarekin batera orga batekin lotu zen[4].

 
Peter Paul Rubensen margolana, Eriktonioren aurkikuntza izenekoa; Eriktonio eta Auriga sarritan elkartzen dira.

Greziar mitologian, Auriga Eriktonio Atenaskoa heroi mitologiko greziarrarekin identifikatzen da, Atenea jainkosak hazi zuen Hefestoren seme ktonikoarekin. Eriktoniori lau zaldiren gurdia asmatzea egozten zaio, Anfiktion usurpatzailearen aurkako guduan erabili zuena, Eriktonio Atenasko errege bihurtu zuena[5][6]. Bere gurdia Eguzkiaren gurdiaren antzera sortu zen, eta horregatik jarri zuen Zeusek zeruetan[7]. Atenastar heroia Atenearen esku jarri zen, eta handik gutxira Zeusek gaueko zerura goratu zuen, bere asmamen eta balentrien omenez[8].

Hala ere, batzuetan Auriga Mirtilo bezala deskribatzen da, Hermesen semea eta Onemosen gurdilaria zena. Auriga eta Mirtilo elkarketak konstelazioaren irudikapenak ditu oinarri, oso gutxitan erakusten baitute gurdi bat. Mirtiloren gurdia suntsitu egin zuten Onemosen alaba Hipodamiaren bihotza irabazteko. Mirtilok zeruan zuen posizioa irabazi zuen Hipodamiako erregegai arrakastatsuak, Pelopek, hil zuenean, Peloperi bere eskua irabazten laguntzen lagundu arren. Hil ondoren, Mirtiloren aitak, Hermesek, zeruan jarri zuen. Aurigako beste mitologia elkarte bat Teseoren seme Hipolito da. Atenastik bota zuten, Fedra amaordearen iradokizun erromantikoei uko egin ondoren, honek bere buruaz beste egin baitzuen. Bere gurdia hondoratzean hil zen, baina Asklepiok berpiztu zuen[7][9].

Esaten da, halaber, Aurigak Faeton irudikatzen duela, Helios eguzkiaren semea, bere aita engainatu zuena bere gurdia egun batez gidatzen utz ziezaion. Faetonek istripua izan eta gurdia erre zen, lurra kiskaliz. Gero gaueko zeruan jarri zuten Auriga bezala[10]. Aurigaren irudikapen zehatza gorabehera, litekeena da konstelazioa antzinako greziarrek sortu izana gurdiak beren gizartean duen garrantzia ospatzeko[11].

Greziar mitologian beste modu batez ere agertzen da Auriga, Medearen anaiaren gorputz-adarrekin lotuta. Jasonen eta Argonauten mitoan, etxera itzultzen ari zirela, Medeak anaia hil eta zatitu egin zuen, gorputzeko atalak Esne Bideak irudikatzen duen itsasora botaz. Banakako izar bakoitzak atal bat adierazten du[9].

 
Auriga ahuntza eta antzumeak (Haurrak) eramaten, Sidney Hallen Urania's Mirror liburuan.

Capella Amaltea ahuntz mitologikoarekin lotuta dago, Zeus haurrari bularra eman ziona. Asterismo bat sortzen du Epsilon Aurigae, Zeta Aurigae eta Eta Aurigae izarrekin, azken bi hauek Haedi (Haurrak) bezala ezagutzen direnak[12]. Amaltearekin maizago lotzen den arren, Capella Amaltearen jabearekin elkartu izan da batzuetan, ninfa batekin. Ninfaren mitoak dio ahuntzaren itxura beldurgarriak, Gorgona baten antza duenak, Titanen porrotaren zati bat eragin zuela, Zeusek ahuntza larrutu eta egidatzat eraman zuelako[7]. Ahuntza eta antxumeak dituen asterismoa konstelazio banandua izan zen; hala ere, Ptolomeok auriga eta ahuntzak fusionatu zituen II. mendeko Almagestoan[11]. Horren aurretik, Capra, Caper edo Hircus izeneko konstelazio propio gisa hartzen zen Capella, Plinio Zaharraren eta Maniliusen bidez, guztiak ere "ahuntzaren izar" izatearekin lotuta[13]. Zeta Aurigae eta Eta Aurigae lehen aldiz deitu zituen "haurrak" Kleostratok, antzinako greziar astronomo batek[7].

Tradizioz, Aurigaren irudiek gurdi bat eta gidari bat bezala irudikatzen dute. Aurigak ahuntz bati eusten dio ezkerreko sorbaldan, eta bi antxume ditu ezkerreko besoaren azpian; eskuineko eskuarekin eramaten ditu gurdiaren uhalak. Hala ere, Aurigaren irudikapenak ez dira egonkorrak izan urteetan zehar. Eskuineko eskuko uhalak ere zartailu bat bezala marraztu dira, nahiz eta Capella ia beti ezkerreko sorbaldaren gainean egon eta Haurrak ezkerreko besoaren azpian. 1488ko Hyginus atlasa irudikapen tipiko horretatik desbideratu zen Aurigak gidatutako lau gurpileko gurdi bat erakutsiz, bi idi, zaldi bat eta zebra baten uhalak daramatzana. Jacob Micyllusek Auriga bere 1535eko Hyginusean auriga bat bezala irudikatu zuen bi gurpileko gurdi batekin, bi zaldik eta bi idik bultzatuta. Aurigaren irudikapen arabiar eta turkiarrak asko aldatzen ziren Europako Errenazimenduko irudikapenetatik; turkiar atlas batek Aurigako izarrak irudikatzen zituen mando bat bezala, Johann Bayerrek Mulus clitellatus deitu zuena[13]. Aurigaren ezohiko irudikapen batek, XVII. mendeko Frantziatik zetorrenak, Auriga Adam Esne Bidearen gainean belauniko erakusten zuen, ahuntz bat bizkar gainean zuela[14].

Batzuetan, Auriga ez da gurdizaina, baizik eta Belerofonte, Pegasoren zaldizko hilkorra, Olinpora hurbiltzen ausartu zena. Ipuinaren bertsio honetan, Jupiter Belerofonterekin errukitu zen bere zentzugabekeriagatik eta izarretan jarri zuen[9].

Oxforden arabera, litekeena da taldeak Agitator izena ere hartzea XV. mende inguruan. Gerard Malyneskoarek izen hau eman zion 1623. urtean[15]. Aurigako izarretako batzuk Telescopium Herschelii izeneko desagertutako konstelazio batean sartu ziren. Konstelazio hau Maximilian Hellek sartu zuen William Herschelek Urano aurkitu zuenean. Jatorriz, bi konstelazio zituen, Tubus Hershelii Major [sic], Geminisen, Linx eta Auriga, eta Tubus Hershelii Minor [sic] Orionen eta Tauron; biak Herschelen teleskopioak ziren. Johann Bodek Herschelen konstelazioak konbinatu zituen Telescopium Herscheliin 1801ean, batez ere Aurigan oinarrituta[16].

Ptolomeoren garaitik Aurigak konstelazio bat izaten jarraitzen du eta Nazioarteko Astronomia Elkarteak ofizialki onartua dago, nahiz eta, konstelazio moderno guztiak bezala, gaur egun zeruko eskualde espezifiko bat bezala definitzen den, antzinako patroia eta inguruko izarrak barne hartzen dituena[17][18]. 1922an, NAEak gomendatutako hiru letrako laburdura izendatu zuen, "Aur"[19]. Aurigako muga ofizialak 1930ean Eugène Delporte astronomo belgikarrak sortu zituen 20 segmentuko poligono gisa. Igoera zuzena 4h 37,5m-tik 7h 30,5m-ra bitartekoa da, eta deklinazioa 27,9º-tik 56,2º-ra bitartekoa, koordenatu-sistema ekuatorialean[20].

EzaugarriakAldatu

IzarrakAldatu

Izar distiratsuenakAldatu

  • α Aurigae (Capella). Konstelazioko izarrik distiratsuena da, eta gaueko zeruko seigarren distiratsuena. Izar anizkoitz bat da; haren osagai nagusiak bi izar bitar erraldoi hori dira; haietako bakoitza Eguzkia baino 10 aldiz handiagoa da. Lurretik 42 argi-urtera dago
  • β Aurigae, konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena. 1,90eko magnitudea du. Berez, sistema hirukoitz bat da, bi erraldoi zuriz eta nano gorri batez eratua.

Beste izar distiratsu batzukAldatu

  • δ Aurigae erraldoi laranja da, 3,72ko magnitudekoa. Lurretik 140 argi-urteko distantziara dago.
  • ε Aurigae, izar aldakor bitarra. Haren distira +3,0 eta +3,8 artean aldatzen da 27,1 urteko ziklo batean.
  • ζ Aurigae, aldakor eklipsatzailea; 972 eguneko periodoa du.
  • η Aurigae, 3,17ko magnitudeko izar urdina.
  • θ Aurigae, hirugarren izarrik distiratsuena konstelazioan; 2,65eko magnitudea du. Izar bitar bat da, izar zuri batez eta izar nano hori batez osatua, bien artean 3,5 arku-segundoko tartea dagoela.

Eklipsezko izar-aldakorrakAldatu

Beste izar aldakor batzukAldatu

Izar aldakor asko dago Auriga konstelazioan. Aipatzekoa da AE Aurigae izar zuri-urdina: 5,99ko itxurazko magnitudea du, eta guregandik 1.400 bat argi-urtera dago. Espazioan azkar higitzen ari diren hiru izarretako bat da («runaway stars» deritze ingelesez); beste biak µ Columbae eta 53 Arietis dira, eta, itxuraz, Orion konstelazioko puntu beretik 100 km/s-ko abiaduraz aldentzen ari dira.

Izar sistema bitarrakAldatu

Sistema planetarioakAldatu

Zeru-sakoneko objektuakAldatu

Ozar-izarrakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ Euskaltzaindiaren 173. arauak honako hau gomendatzen du: "Euskaraz, konstelazioen izenak adierazteko, komeni da nazioarteko formak —latinezko grafia— erabiltzea, hainbat komeniago testuak zenbat eta teknikoago edo jasoago izan. Nolanahi ere, latinezko izenen itzulpenak edo egokitzapenak ere —azalpen-izenak— erabil daitezke, bigarren mailan, testu didaktikoetan edo azalpen gisa".

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ «Konstelazioak (88 konstelazio ofizialak)» 173. Astroen izenak. Euskaltzaindia, 18 or..
  2. ↑ (Ingelesez) Kanas, Nick. (2012). Star Maps: History, Artistry, and Cartography. Springer New York, 111 or. ISBN 9781461409175..
  3. ↑ Rogers, J. H.. (1998-02-01). «Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 9–28. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  4. ↑ Rogers, J. H.. (1998-04-01). «Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 79–89. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  5. ↑ Moore, Patrick. (1997). Cambridge guide to stars and planets. (Rev. and expanded ed., 2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0-521-58582-1. PMC 35650675. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  6. ↑ Ridpath, Ian. (2009). The monthly sky guide. (8th ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 978-0-521-13369-2. PMC 403433694. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  7. ↑ a b c d «Star Tales – Auriga» www.ianridpath.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) Krupp, E. C.. (2007). «Rambling through the skies: designated driver» Sky and telescope 113 (5) ISSN 0037-6604. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  9. ↑ a b c Staal, Julius D. W.. (1988). The new patterns in the sky : myths and legends of the stars. McDonald and Woodward Pub. Co ISBN 0-939923-04-1. PMC 17547198. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  10. ↑ Falkner, David E.. (2011). The mythology of the night sky : an amateur astronomer's guide to the Ancient Greek and Roman legends. Springer ISBN 978-1-4614-0137-7. PMC 756201361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  11. ↑ a b Winterburn, Emily. (2009). The stargazer's guide : how to read our night sky. (1st Harper Perennial ed. argitaraldia) Harper Perennial ISBN 978-0-06-178969-4. PMC 310399321. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  12. ↑ Ridpath, Ian. (2001). Stars and planets. (3rd ed. argitaraldia) Princeton University Press ISBN 0-691-08912-4. PMC 45895238. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  13. ↑ a b Allen, Richard Hinckley. (1963). Star names : their lore and meaning. (Dover ed. argitaraldia) Dover Publications ISBN 0-486-21079-0. PMC 637940. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  14. ↑ Olcott, William Tyler. (2004). Star lore : myths, legends, and facts. Dover Publications ISBN 0-486-43581-4. PMC 54374504. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  15. ↑ (Ingelesez) «Home : Oxford English Dictionary» www.oed.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  16. ↑ «Star Tales – Telescopium Herschelii» www.ianridpath.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  17. ↑ Bakich, Michael E.. (1995). The Cambridge guide to the constellations. ISBN 0-521-46520-6. PMC 29910221. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  18. ↑ Pasachoff, Jay M.. (2000). A field guide to the stars and planets.. (4th ed.. argitaraldia) Houghton Mifflin ISBN 0-395-93432-X. PMC 41137649. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  19. ↑ Russell, Henry Norris. (1922-10-01). «The New International Symbols for the Constellations» Popular Astronomy 30: 469. ISSN 0197-7482. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  20. ↑ «International Astronomical Union | IAU» www.iau.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Auriga_(konstelazioa)&oldid=9063386"(e)tik eskuratuta