Tartu
Tartu Estoniako bigarren hiririk handiena da. Tallinn, Estoniako hiriburu eta finantza-gune nagusiaren aurrean, Tartu, hiri kultural eta intelektual gisakoa da. Batez ere, bertan dagoelako Estoniako unibertsitaterik zaharrena, Tartuko Unibertsitatea. Estoniako hego-ekialdean dago Tartu, Tallinnetik 186 kilometrora. Emajõgi ibaiak, Estoniako lakurik handienak lotzeaz gain, Tartu zeharkatzen du. Hiriak aireportua ere badu.
| Tartu Tartu | |||
|---|---|---|---|
town (en)  | |||
 | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Herrialdea |
 Estonia | ||
| Konderria | Tartu | ||
| Alkatea | Urmas Kruuse | ||
| Izen ofiziala |
Tartu Derpt Tartto Dorpat Dorpat Юрьев Tērbata Dorpat Dörpt Tartolin Дерпт Tarbatum Τάρτου Tarbatu Тарту Дэрпт Юр’еў | ||
| Jatorrizko izena | Tartu | ||
| Posta kodea |
50050–51111 | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 58° 22′ 48″ N, 26° 43′ 21″ E / 58.38°N,26.7225°EKoordenatuak: 58° 22′ 48″ N, 26° 43′ 21″ E / 58.38°N,26.7225°E | ||
 | |||
 | |||
| Azalera | 38,8 km² | ||
| Altuera | 57.2 | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 93.865 bizt. (2019ko urtarrilaren 1a) | ||
| Dentsitatea | 2.408,65 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Sorrera | V. mendea (gotorleku bat) | ||
| Ordu eremua | UTC+02:00 eta Ekialdeko Europako Ordua | ||
| Matrikula |
T | ||
| http://www.tartu.ee | |||
Hiriaren izen historikoak Tarbatu (V. mendean eraikitako Estoniako gotorleku bat), Juriev (Errusieraz: Юрьев) edota Dorpat izan dira (XIII. mendea).
HistoriaAldatu
HasieraAldatu
Arkeologia aztarnei erreparatuta, gotorleku bat zegoen Tartun, V. mendearen inguruan. VII. mende inguruan, bertako herritarrek egurrezko gotorleku bat eraiki zuten Toome Hill-en ekialdean (Toomemägi).
Inguruetako lehendabiziko grabatua kronistek egin zute 1030an. Yaroslav I.a Jakintsuak, Kieveko printzeak, hiria eraso eta Yuryev izeneko gotorlekua eraiki zuen bertan. Kieveko agintariek zergak bildu zituzten Estoniako antzinako Ugaunia konderritik, 1061ra arte. Une hartan, kronisten arabera, antzinako estoniar tribu batek (Chud) su eman zion Yuryev gotorlekuari, desegin zen arte. Errusiarrek Tartu hartu zuten 1133tik 1176/1177ra arte. XII. mendean, Errusiar herrixkarik handiena zen Tartu, Chud tribune lurretan.
Alemaniarrak TartunAldatu
Iparraldeko gurutzaden garaian, XIII. mendearen hasieran, Turbatu gotorlekua Livoniako Ordenak hartu zuen, eta Estoniarrek behin eta berriz saiakerak egin zituzten berau berriro hartzeko. 1224an berriz, Alemaniarrek behin betiko hartu zuten gotorlekua. Hala, Dorpat (Tartu) Erdi Aroko merkatal gune garrantzitsua bilakatu zen. Era berean, Dorpateko Artzapezpikutzaren hiriburua izan zen.
1262an, Alexandro Nevskiren semea Dmitri Pereslavlekoak hiria eraso eta suntsitu zuen. Alabaina, haren tropek ezin izan zuten Toome muinoaren kokatua zegoen gotorlekua hartu. Jazoera hau, Alemania eta Ekialdeko Eslaviar Zaharreko kronistek bildu zuten. Honetaz gain, merkatari eta artisau alemaniarren herrixka erakusten zuen grabatu bat egin zuten.
Dorpat Hansako Ligan sartu zen 1280an, eta Erdi Aroan, salerosketa hiri garrantzitsua zen. Estonia eta Letoniako lurraldearen gehiengoan bezala, Alemaniako noblezia zen nagusi garai hartan, eta Baltikoetako burgesia alemaniarrak, kultura, erlijioa, arkitektura, hezkuntza eta politika ezarri zuten XIX. mendearen amaierara arte. Esaterako, Dorpateko udaletxea Rostockeko arkitektu batek diseinatu zue, eta unibertsitateko eraikinak berriz, Johann Wilhelm Krausek, beste alemaniar batek. Ikasleen gehiengoa, %90 baino gehiago, alemaniarren ondorengoak ziren, eta oraindik ere izen alemaniarra duten zientzialari asko aurki daitezke hirian. XX. mendearen erdialdean alde egin zuen alemaniar askok.
Polonia, Lituania eta Suediaren menpeAldatu
Livoniako gerraren garaian, XVI. mendearen inguruan, Lituaniako Dukerriaren menpe zegoen Tartu. Ondoren, Polonia-Lituaniako eskualdearen barruan sartu zen. Jesuiten gramatika eskola ezarri zen 1583an eta honetaz gain, itzultzaileen bilgunea antolatu zen Tartun. Hiriak bandera zuri-gorria jaso zuen Poloniako erregeagandik.
Polonia eta Suediaren arteko gerrak gramatika eskola eta itzultzaileen bilguneak geldiarazi zituen 1601ean. Hala, Tartu suediarren eskuetan gelditu zen 1629an, eta Suediako erregeak Tartuko Unibertsitatea sortu zuen 1632an.
Errusiako Inperioaren garaiaAldatu
Nystadeko bakearen eskutik (1721), hiria Errusiako Inperioaren eskuetan gelditu zen, Derpt izenpean. XVIII. mendeko suteengatik, Erdi Aroko arkitektura asko suntsitu zen hirian, alta, Barroko berantiarraren estiloan zein estilo neoklasikoan berreraiki zen. XIX. mendeko bigarren erdialdean, aldiz, Estoniako kulturaren bilgunea zen Tartu. Hirian Estoniako Kantu Jaialdia ospatu zen lehendabizikoz, 1869an, eta hirian bertan eraiki zen lehendabiziko antzokia (Vanemuine)1870an. Estoniako Idazleen Bilgunea bertan sortu zen 1872an.
1893an, antzinako izen errusiarra izatera pasatu zen hiria (Yuryev). Unibertsitatea errusiar estilora egokitu zen eta errusiar hizkuntza irakasten hasi ziren.
Hiriak Tartu izena berreskuratu zuen, Lehen Mundu Gerra bukatu eta Estoniak independentzia eskuratu ondoren.
Eragin sobietarraAldatu
Estoniako Independentzia Gerraren ondoren, boltxebike eta Estoniaren arteko itun bat sinatu zen Tartun, 1920ko otsailaren 2an. Itunaren arabera, Errusiako boltxebikeek Estoniako lurrak baztertzen zituzten «betirako». Alabaina, Nazien eta Sobietarren arteko hitzarmenaren ondotik (1939), Sobietar Batasunak Estonia eta Tartu okupatu zituen 1940an.
Bigarren Mundu Gerraren denboran, Kivisild (Harrizko zubia) zaharra eta Emajõgi inguruak deuseztatu ziren Armada Gorriaren esku sartzeagatik.
Gerraren ostean, atzerritarrentzat itxita zegoen Tartu, Aire erasoentzako base bat eraiki baitzen hiriaren ipar-ekialdean. Sobietarren menpeko garaian, Tartuko biztanleria bikoiztu egin zen, eta 57.000 izatetik 100.000 izatera pasatu zen. Sobietar Batasuneko hainbat lekutatik iritsi zen jendea Tartura.
IndependentziaAldatu
Estoniak 1991n independentzia eskuratu zuenetik, Tartuko alde zaharra berreraikitzen ari dira.
KlimaAldatu
Tartuko klima kontinental hezea da. Klima nahiko leuna da Itsaso Baltikotik gertu dagoela kontuan hartuta, haize epela Atlantikotik baitatorkio. Halere, klima kontinentala ere nabari daiteke udako egun beroetan eta neguko egun hotzetan. Tenperatura gutxitan jartzen da −30 °C-tan. Orokorrean, udak epelak dira eta neguak, berriz, hotzak. Hala eta guztiz ere nahiko euritsua da, azken urteetan batez ere.
| Datu klimatikoak (Tartu) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 7.7 | 10.9 | 17.7 | 24.7 | 29.0 | 31.2 | 34.0 | 33.7 | 28.6 | 21.4 | 13.6 | 8.4 | 34.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | −4.2 | −3.3 | 1.6 | 9.2 | 16.7 | 20.5 | 21.9 | 20.5 | 15.1 | 9.1 | 2.6 | −1.7 | 9.0 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | −10.5 | −10.2 | −6.2 | −0.3 | 5.2 | 9.1 | 11.1 | 10.5 | 6.5 | 2.5 | −2.2 | −7.3 | 0.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | −37.5 | −36.0 | −29.6 | −19.8 | −7.2 | −2.2 | 2.7 | 1.7 | −6.6 | −11.1 | −21.2 | −38.6 | −38.6 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 29 | 23 | 26 | 33 | 53 | 60 | 71 | 86 | 64 | 52 | 48 | 40 | 585 |
| Iturria: Estoniako Meteorologia eta Hidrologia Institutua[1] | |||||||||||||
GobernuaAldatu
Udal gobernuan herritarrek aukeratutako 49 ordezkari daude. Aukeraketa egiteko proportzio bidezko sistema erabiltzen da. Batzorde betearazlean alkatea eta bost alkateorde daude. egungo alkatea Urmas Kruuse da. Zenbait urtez, Andrus Ansip, egungo Estoniako lehen ministroa izan zen Tartuko alkate. Bai Ansip eta bai Kruuse, egungo Estoniako Alderdi Erreformistako kide dira.
BiztanleriaAldatu
Estoniako estatistika institutuaren arabera, Tartuko biztanleria honako etniatan banatzen zen 2008an[2]:
| Jatorria | Kopurua | Portzentaia |
|---|---|---|
| Guztira | 102,414 | 100% |
| Estoniarrak | 82,268 | 80.3% |
| Errusiarrak | 15,998 | 15.6% |
| Ukrainarrak | 1,214 | 1.2% |
| Finlandiarrak | 1,084 | 1.1% |
| Bielorrusiarrak | 491 | 0.5% |
| Juduak | 141 | 0.1% |
| Poloniarrak | 140 | 0.1% |
| Alemaniarrak | 124 | 0.1% |
| Letoniarrak | 109 | 0.1% |
| Lituaniarrak | 91 | 0.1% |
| Tartariarrak | 81 | 0.1% |
| Besteak | 673 | 0.7% |
Tartuko biztanleriaren bilakaera historikoa ondoko taulan laburbiltzen da[3][4]:
.png)
| Urtea | Biztanle kopurua |
|---|---|
| 1881 | 29,974 |
| 1897 | 42,308 |
| 1922 | 50,342 |
| 1934 | 58,876 |
| 1959 | 74,263 |
| 1970 | 90,459 |
| 1979 | 104,381 |
| 1989 | 113,320 |
| 1995 | 104,874 |
| 2000 | 101,241 |
| 2005 | 101,483 |
| 2006 | 101,740 |
| 2007 | 101,965 |
EkonomiaAldatu
Unibertsitateagatik ezaguna bada ere, industria hiria ere bada Tartu. XXI. mende hasieran, informazio eta komunikazio arloko enpresa ugarik Tartu izan zuten jomuga, Playtech Estonia, Webmedia eta Raintree Estoniak besteak beste. Skype enpresak ere bulego bat du Tartun. Bestalde, lanpostu asko unibertsitateari esker sortu izan dira.
Hezkuntza eta kulturaAldatu
Hiria ezaguna da Tartuko Unibertsitateagatik, 1632an Suediako erregeak sortutako unibertsitateagatik. Arrazoi hau dela bide, herri hizkeran “Emajõgiko Atenas” bezala edota “Iparraldeko Heidelberg” bezala ezagutzen da.
Honetaz gain, Estoniako Bizitzako Zientzien Unibertsitatea, Baltikoko Defentsa Eskola, Estoniako Abiazio Akademia eta Estoniako Hezkuntza eta Ikerketa Ministerioa daude hirian. Beste instituzio batzuk Estoniako Auzitegi Gorena, Estoniako Artxibategi Historikoa eta Estoniako Antzoki Nazionala dira (Venemuine).
Toki interesgarriakAldatu
Hiriko arkitekturaren zati handi bat independentziaren aurreko garaikoa da, klase baxu eta garaietako alemaniar kutsuko etxeekin osatutakoa.
Eraikin nabarmenak San Joanen eliza luteranoa (Estonieraz: Jaani Kirik, Alemaneraz: Johanneskirche), XVIII. mendeko udaletxea, unibertsitateko eraikinak, XIII. mendeko katedralaren hondakinak, lorategi botanikoak, erosketa kale nagusia, eta udaletxe plazako zein Barclay plaza inguruko eraikinak dira.
Bigarren Mundu Gerran hainbat leku suntsitu ziren, eta sobietar garaian hainbat eraiki. Gerraren eraginak oraindik ere nabari daitezke zenbait parke eta erdigune historikoan batez ere. Gerra eta 1991eko independentzia bitartean sobietar jatorriko auzoak eraiki ziren aldirietan. Egun, modernizazioagatik ere ezaguna da Tartu. Altzairu, hormigoi eta kristalezko eraikin ugari dago, eta eraikin berri eta zaharren arteko oreka bilatu du hiriaren erdialdean.
Ikasle asko dagoen hiria izanik, gau-giro handia dago bertan, eta, tabernak, jatetxeak eta diskotekak ez dira falta.
Argazki galeriaAldatu
Tartuko Unibertsitatearen eraikin nagusia
Lorategi botanikoa
Katedralaren hondakina
Udaletxea udazkenean
Aingeruaren zubia neguan
Muxuka ari diren ikasleen eskultura
Unibertsitatearen kafetegiaren aurrealdea
Hansa Ligako egunen ospakizuna
Barclay plaza
Tartu 1866. urtean
Herri eta hiri senidetuakAldatu
Tartu ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:
ErreferentziakAldatu
- ↑ (Estonieraz) Estoniako Meteorologia eta Hidrologia Institutua. Tartu. .
- ↑ Biztanleria, sexu, etnia eta portzentaien arabera, urtarrilaren 1a. Statistics Estonia 2008-10-17 . Noiz kontsultatua: 2009-09-26.
- ↑ Statistics Estonia: General Data for 1881, 1897, 1922, 1934, 1959, 1970, 1979, 1989 Censuses
- ↑ Statistics Estonia: Population by Gender, Age Group and County
- ↑ Population by sex, age group and county, 1 January. Statistics Estonia 2009-04-22 . Noiz kontsultatua: 2009-09-26.
