Tartu (estonieraz ˈtɑrtˑu ahoskatua) Estoniako bigarren hiririk handiena da. Tallinn, Estoniako hiriburu eta finantza-gune nagusiaren aurrean, Tartu, hiri kultural eta intelektual gisakoa da. Batez ere, bertan dagoelako Estoniako unibertsitaterik zaharrena, Tartuko Unibertsitatea. Estoniako hego-ekialdean dago Tartu, Tallinndik 186 kilometrora. Emajõgi ibaiak, Estoniako lakurik handienak lotzeaz gain, Tartu zeharkatzen du. Hiriak aireportua ere badu.

Tartu
Tartu
hiria
Administrazioa
Herrialdea Estonia
KonderriTartu konderria
UdalerriTartu Hiria
Izen ofizialaTartu
Derpt
Tartto
Dorpat
Dorpat
Юрьев
Tērbata
Dorpat
Dörpt
Tartolin
Дерпт
Tarbatum
Τάρτου
Tarbatu
Тарту
Дэрпт
Юр’еў
Юрьев
Jatorrizko izenaTartu
Posta kodea50050–51111
Geografia
Koordenatuak58°22′48″N 26°43′21″E / 58.38°N 26.7225°E / 58.38; 26.7225
Map
Azalera38,97 km²
Altitudea79 m
Demografia
Biztanleria97.759 (2024ko urtarrilaren 1a)
Dentsitatea2.509 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera1262
Ordu eremuaUTC+02:00 eta Ekialdeko Europako Ordua
Hiri senidetuakKutaisi, Gaziantep, Bærum, Deventer, Ferrara, Hafnarfjörður, Hämeenlinna, Kaunas, Lüneburg, Tampere, Turku, Salisbury, Riga, Zutphen, Veszprém eta Frederiksberg
MatrikulaT
tartu.ee

Hiriaren izen historikoak Tarbatu (V. mendean eraikitako estoniar gotorlekua), Juriev (errusieraz: Юрьев) edota Dorpat izan dira (XIII. mendea).

Historia

aldatu
 
Tartuko Unibertsitatearen eraikin nagusia.

Arkeologia-aztarnei erreparatuta, gotorleku bat zegoen Tartun, V. mendearen inguruan. VII. mende inguruan, bertako herritarrek egurrezko gotorleku bat eraiki zuten Toome Hill-en ekialdean (Toomemägi).

Inguruetako lehendabiziko grabatua kronistek egin zute 1030an. Jaroslav Jakitunak, Kieveko printzeak, hiria eraso eta Jurjev izeneko gotorlekua eraiki zuen bertan. Kieveko agintariek zergak bildu zituzten Estoniako antzinako Ungannia konderritik, 1061ra arte. Une hartan, kronisten arabera, antzinako estoniar tribu batek (Chud) su eman zion Jurjev gotorlekuari, desegin zen arte.

Iparraldeko gurutzaden garaian, XIII. mendearen hasieran, Turbatu gotorlekua Livoniako Ordenak hartu zuen, eta estoniarrek behin eta berriz saiakerak egin zituzten berau berriro hartzeko. 1224an berriz, alemaniarrek behin betiko hartu zuten gotorlekua. Hala, Dorpat (Tartu) Erdi Aroko merkatal gune garrantzitsua bilakatu zen. Era berean, Dorpateko apezpiku-hiriaren hiriburua izan zen.

1262an, Alexandro Nevskiren semea Dmitri Pereslavlekoak hiria eraso eta suntsitu zuen. Alabaina, haren tropek ezin izan zuten Toome muinoaren kokatua zegoen gotorlekua hartu. Jazoera hau, Alemania eta Ekialdeko Eslaviar Zaharreko kronistek bildu zuten. Honetaz gain, merkatari eta artisau alemaniarren herrixka erakusten zuen grabatu bat egin zuten.

Dorpat Hansako Ligan sartu zen 1280an, eta Erdi Aroan, salerosketa hiri garrantzitsua zen. Estonia eta Letoniako lurraldearen gehiengoan bezala, Alemaniako noblezia zen nagusi garai hartan, eta Baltikoetako burgesia alemaniarrak, kultura, erlijioa, arkitektura, hezkuntza eta politika ezarri zuten XIX. mendearen amaierara arte. Esaterako, Dorpateko udaletxea Rostockeko arkitektu batek diseinatu zue, eta unibertsitateko eraikinak berriz, Johann Wilhelm Krausek, beste alemaniar batek. Ikasleen gehiengoa, %90 baino gehiago, alemaniarren ondorengoak ziren, eta oraindik ere izen alemaniarra duten zientzialari asko aurki daitezke hirian. XX. mendearen erdialdean alde egin zuen alemaniar askok.

Livoniar Gerraren garaian, XVI. mendearen inguruan, Polonia-Lituaniako Dukerriaren menpe zegoen Tartu. Ondoren, Poloniako eskualdearen barruan sartu zen. Jesuiten gramatika eskola ezarri zen 1583an eta honetaz gain, itzultzaileen bilgunea antolatu zen Tartun. Hiriak bandera zuri-gorria jaso zuen Poloniako erregeagandik.

Polonia eta Suediaren arteko gerrak gramatika eskola eta itzultzaileen bilguneak geldiarazi zituen 1601ean. Hala, Tartu suediarren eskuetan gelditu zen 1629an, eta Suediako erregeak Tartuko Unibertsitatea sortu zuen 1632an.

Nystadeko bakearen eskutik (1721), hiria Errusiako Inperioaren eskuetan gelditu zen, Derpt izenpean. XVIII. mendeko suteengatik, Erdi Aroko arkitektura asko suntsitu zen hirian, alta, Barroko berantiarraren estiloan zein estilo neoklasikoan berreraiki zuten. XIX. mendeko bigarren erdialdean, aldiz, Estoniako kulturaren bilgunea zen Tartu. Hirian Estoniako Kantu Jaialdia ospatu zen lehendabizikoz, 1869an, eta hirian bertan eraiki zen lehendabiziko antzokia (Vanemuine)1870an. Estoniako Idazleen Bilgunea bertan sortu zen 1872an.

1893an, antzinako izen errusiarra izatera pasatu zen hiria (Jurjev). Unibertsitatea errusiar estilora egokitu zen eta errusiar hizkuntza irakasten hasi ziren.

Hiriak Tartu izena berreskuratu zuen, Lehen Mundu Gerra bukatu eta Estoniak independentzia eskuratu ondoren.

Estoniako Independentzia Gerraren ondoren, boltxebike eta Estoniaren arteko itun bat sinatu zen Tartun, 1920ko otsailaren 2an. Alabaina, Sobietar Batasunak Estonia eta Tartu okupatu zituen 1940an.

Bigarren Mundu Gerran, Estonia (eta Tartu) Sobietar Armada Gorriak inbaditu eta okupatu zuen 1940ko ekainean. Alemaniarrek hartu zuten 1941eko abuztuan, baina berriro sobietarrek eskuratu zuten 1944an. Gerraren denboran, Kivisild (Harrizko zubia) zaharra eta Emajõgi inguruak deuseztatu ziren Armada Gorriaren esku sartzeagatik.

Gerraren ostean, atzerritarrentzat itxita zegoen Tartu, Aire erasoentzako base bat eraiki baitzen hiriaren ipar-ekialdean. Sobietarren menpeko garaian, Tartuko biztanleria bikoiztu egin zen, eta 57.000 izatetik 100.000 izatera pasatu zen. Sobietar Batasuneko hainbat lekutatik iritsi zen jendea Tartura.

Estoniak 1991n independentzia berriz eskuratu zuenetik, Tartuko alde zaharra berreraikitzen ari dira.

Tartuko klima kontinental hezea da. Klima nahiko leuna da Itsaso Baltikotik gertu dagoela kontuan hartuta, haize epela Atlantikotik baitatorkio. Halere, klima kontinentala ere nabari daiteke udako egun beroetan eta neguko egun hotzetan. Tenperatura gutxitan jartzen da −30 °C-tan. Orokorrean, udak epelak dira eta neguak, berriz, hotzak. Hala eta guztiz ere nahiko euritsua da, azken urteetan batez ere.


      Datu klimatikoak (Tartu)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 7.7 10.9 17.7 24.7 29.0 31.2 34.0 33.7 28.6 21.4 13.6 8.4 34.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) −4.2 −3.3 1.6 9.2 16.7 20.5 21.9 20.5 15.1 9.1 2.6 −1.7 9.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) −10.5 −10.2 −6.2 −0.3 5.2 9.1 11.1 10.5 6.5 2.5 −2.2 −7.3 0.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) −37.5 −36.0 −29.6 −19.8 −7.2 −2.2 2.7 1.7 −6.6 −11.1 −21.2 −38.6 −38.6
Pilatutako prezipitazioa (mm) 29 23 26 33 53 60 71 86 64 52 48 40 585
Iturria: Estoniako Meteorologia eta Hidrologia Institutua[1]

Gobernua

aldatu

Udal gobernuan herritarrek aukeratutako 49 ordezkari daude. Aukeraketa egiteko proportzio bidezko sistema erabiltzen da. Batzorde betearazlean alkatea eta bost alkateorde daude. egungo alkatea Urmas Kruuse da. Zenbait urtez, Andrus Ansip, egungo Estoniako lehen ministroa izan zen Tartuko alkate. Bai Ansip eta bai Kruuse, egungo Estoniako Alderdi Erreformistako kide dira.

Biztanleria

aldatu

Estoniako estatistika institutuaren arabera, Tartuko biztanleria honako etniatan banatzen zen 2008an[2]:

Jatorria Kopurua Portzentaia
Guztira 102.414 % 100
Estoniarrak 82.268 % 80,3
Errusiarrak 15.998 % 15,6
Ukrainarrak 1.214 % 1,2
Finlandiarrak 1.084 % 1,1
Bielorrusiarrak 491 % 0,5
Juduak 141 % 0,1
Poloniarrak 140 % 0,1
Alemaniarrak 124 % 0,1
Letoniarrak 109 % 0,1
Lituaniarrak 91 % 0,1
Tartariarrak 81 % 0,1
Besteak 673 % 0,7

Tartuko biztanleriaren bilakaera historikoa ondoko taulan laburbiltzen da[3][4]:

 
Tartuko biztanleriaren eboluzioa (milaka) 1990tik–2009ra[5].
Urtea Biztanle kopurua
1881 29.974
1897 42.308
1922 50.342
1934 58.876
1959 74.263
1970 90,459
1979 104,381
1989 113,320
1995 104,874
2000 101,241
2005 101,483
2006 101,740
2007 101,965

Auzoak

aldatu

Ofizialki, Tartu 17 auzotan banatuta dago, helburu administratiborik ez dutenak.

Auzoa Eremua (ha) Biztanle kopurua (2001) Biztanle kopurua (2008) Biztanle kopurua (2012)
Maarjamõisa 113 800 500 377
Ihaste 424 1.000 1.800 2.322
Variku 77 2.000 1.900 1.840
Supilinn 48 2.100 1.800 1.790
Ränilinn 122 2.500 1.800 1.732
Ropka industria-barrutia 354 2.700 2.700 2.511
Vaksali 75 2.900 3.100 3.206
Jaamamõisa 149 3.000 3.000 3.202
Tähtvere 250 4.500 3.500 3.023
Raadi-Kruusamäe 283 5.000 4.800 4.626
Ropka 146 5.500 5.300 5.120
Veeriku 281 5.500 5.300 5.561
Kesklinn 180 7.500 6.700 6.575
Tammelinn 311 8.000 8.100 8.195
Ülejõe 302 8.200 7.700 7.876
Karlova 230 9.500 9.000 9.073
Annelinn 541 30.000 28.200 27.480

Ekonomia

aldatu

Unibertsitateagatik ezaguna bada ere, industria hiria ere bada Tartu. XXI. mende hasieran, informazio eta komunikazio arloko enpresa ugarik Tartu izan zuten jomuga, Playtech Estonia, Webmedia eta Raintree Estoniak besteak beste. Skype enpresak ere bulego bat du Tartun. Bestalde, lanpostu asko unibertsitateari esker sortu izan dira.

Hezkuntza eta kultura

aldatu

Hiria ezaguna da Tartuko Unibertsitateagatik, 1632an Suediako erregeak sortutako unibertsitateagatik. Arrazoi hau dela bide, herri hizkeran “Emajõgiko Atenas” bezala edota “Iparraldeko Heidelberg” bezala ezagutzen da.

Honetaz gain, Estoniako Bizitzako Zientzien Unibertsitatea, Baltikoko Defentsa Eskola, Estoniako Abiazio Akademia eta Estoniako Hezkuntza eta Ikerketa Ministerioa daude hirian. Beste instituzio batzuk Estoniako Auzitegi Gorena, Estoniako Artxibategi Historikoa eta Estoniako Antzoki Nazionala dira (Venemuine).

Toki interesgarriak

aldatu
 
San Joan eliza.

Hiriko arkitekturaren zati handi bat independentziaren aurreko garaikoa da, klase baxu eta garaietako alemaniar kutsuko etxeekin osatutakoa.

 
San Joan elizaren barnealdea.

Eraikin nabarmenak San Joan eliza luteranoa (estonieraz: Jaani Kirik, alemanez: Johanneskirche), XVIII. mendeko udaletxea, unibertsitateko eraikinak, XIII. mendeko katedralaren hondakinak, lorategi botanikoak, erosketa kale nagusia, eta udaletxe plazako zein Barclay plaza inguruko eraikinak dira.

Bigarren Mundu Gerran hainbat leku suntsitu ziren, eta sobietar garaian hainbat eraiki. Gerraren eraginak oraindik ere nabari daitezke zenbait parke eta erdigune historikoan batez ere. Gerra eta 1991eko independentzia bitartean sobietar jatorriko auzoak eraiki ziren aldirietan. Egun, modernizazioagatik ere ezaguna da Tartu. Altzairu, hormigoi eta kristalezko eraikin ugari dago, eta eraikin berri eta zaharren arteko oreka bilatu du hiriaren erdialdean.

Ikasle asko dagoen hiria izanik, gau-giro handia dago bertan, eta, tabernak, jatetxeak eta diskotekak ez dira falta.

Hiritar ezagunak

aldatu

Argazki galeria

aldatu

Herri eta hiri senidetuak

aldatu

Tartu ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Erreferentziak

aldatu

Kanpo estekak

aldatu