Tartu

Tartu; Tartu
	hiria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Estonia
Konderri	Tartu konderria
Udalerri	Tartu Hiria
Izen ofiziala	Tartu; Derpt; Tartto; Dorpat; Dorpat; Юрьев; Tērbata; Dorpat; Dörpt; Tartolin; Дерпт; Tarbatum; Τάρτου; Tarbatu; Тарту; Дэрпт; Юр’еў; Юрьев
Jatorrizko izena	Tartu
Posta kodea	50050–51111
Geografia
Koordenatuak	58°22′48″N 26°43′21″E / 58.38°N 26.7225°E
Azalera	38,97 km²
Altitudea	79 m
Demografia
Biztanleria	97.759 (2024ko urtarrilaren 1a)
Dentsitatea	2.509 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1262
Ordu eremua	UTC+02:00 eta Ekialdeko Europako Ordua
Hiri senidetuak	Kutaisi, Gaziantep, Bærum, Deventer, Ferrara, Hafnarfjörður, Hämeenlinna, Kaunas, Lüneburg, Tampere, Turku, Salisbury, Riga, Zutphen, Veszprém eta Frederiksberg
Matrikula	T
	tartu.ee

Tartu (estonieraz ˈtɑrtˑu ahoskatua) Estoniako bigarren hiririk handiena da. Tallinn, Estoniako hiriburu eta finantza-gune nagusiaren aurrean, Tartu, hiri kultural eta intelektual gisakoa da. Batez ere, bertan dagoelako Estoniako unibertsitaterik zaharrena, Tartuko Unibertsitatea. Estoniako hego-ekialdean dago Tartu, Tallinndik 186 kilometrora. Emajõgi ibaiak, Estoniako lakurik handienak lotzeaz gain, Tartu zeharkatzen du. Hiriak aireportua ere badu.

Hiriaren izen historikoak Tarbatu (V. mendean eraikitako estoniar gotorlekua), Juriev (errusieraz: Юрьев) edota Dorpat izan dira (XIII. mendea).

Historia

Tartuko Unibertsitatearen eraikin nagusia.

Arkeologia-aztarnei erreparatuta, gotorleku bat zegoen Tartun, V. mendearen inguruan. VII. mende inguruan, bertako herritarrek egurrezko gotorleku bat eraiki zuten Toome Hill-en ekialdean (Toomemägi).

Inguruetako lehendabiziko grabatua kronistek egin zute 1030an. Jaroslav Jakitunak, Kieveko printzeak, hiria eraso eta Jurjev izeneko gotorlekua eraiki zuen bertan. Kieveko agintariek zergak bildu zituzten Estoniako antzinako Ungannia konderritik, 1061ra arte. Une hartan, kronisten arabera, antzinako estoniar tribu batek (Chud) su eman zion Jurjev gotorlekuari, desegin zen arte.

Iparraldeko gurutzaden garaian, XIII. mendearen hasieran, Turbatu gotorlekua Livoniako Ordenak hartu zuen, eta estoniarrek behin eta berriz saiakerak egin zituzten berau berriro hartzeko. 1224an berriz, alemaniarrek behin betiko hartu zuten gotorlekua. Hala, Dorpat (Tartu) Erdi Aroko merkatal gune garrantzitsua bilakatu zen. Era berean, Dorpateko apezpiku-hiriaren hiriburua izan zen.

1262an, Alexandro Nevskiren semea Dmitri Pereslavlekoak hiria eraso eta suntsitu zuen. Alabaina, haren tropek ezin izan zuten Toome muinoaren kokatua zegoen gotorlekua hartu. Jazoera hau, Alemania eta Ekialdeko Eslaviar Zaharreko kronistek bildu zuten. Honetaz gain, merkatari eta artisau alemaniarren herrixka erakusten zuen grabatu bat egin zuten.

Dorpat Hansako Ligan sartu zen 1280an, eta Erdi Aroan, salerosketa hiri garrantzitsua zen. Estonia eta Letoniako lurraldearen gehiengoan bezala, Alemaniako noblezia zen nagusi garai hartan, eta Baltikoetako burgesia alemaniarrak, kultura, erlijioa, arkitektura, hezkuntza eta politika ezarri zuten XIX. mendearen amaierara arte. Esaterako, Dorpateko udaletxea Rostockeko arkitektu batek diseinatu zue, eta unibertsitateko eraikinak berriz, Johann Wilhelm Krausek, beste alemaniar batek. Ikasleen gehiengoa, %90 baino gehiago, alemaniarren ondorengoak ziren, eta oraindik ere izen alemaniarra duten zientzialari asko aurki daitezke hirian. XX. mendearen erdialdean alde egin zuen alemaniar askok.

Livoniar Gerraren garaian, XVI. mendearen inguruan, Polonia-Lituaniako Dukerriaren menpe zegoen Tartu. Ondoren, Poloniako eskualdearen barruan sartu zen. Jesuiten gramatika eskola ezarri zen 1583an eta honetaz gain, itzultzaileen bilgunea antolatu zen Tartun. Hiriak bandera zuri-gorria jaso zuen Poloniako erregeagandik.

Polonia eta Suediaren arteko gerrak gramatika eskola eta itzultzaileen bilguneak geldiarazi zituen 1601ean. Hala, Tartu suediarren eskuetan gelditu zen 1629an, eta Suediako erregeak Tartuko Unibertsitatea sortu zuen 1632an.

Nystadeko bakearen eskutik (1721), hiria Errusiako Inperioaren eskuetan gelditu zen, Derpt izenpean. XVIII. mendeko suteengatik, Erdi Aroko arkitektura asko suntsitu zen hirian, alta, Barroko berantiarraren estiloan zein estilo neoklasikoan berreraiki zuten. XIX. mendeko bigarren erdialdean, aldiz, Estoniako kulturaren bilgunea zen Tartu. Hirian Estoniako Kantu Jaialdia ospatu zen lehendabizikoz, 1869an, eta hirian bertan eraiki zen lehendabiziko antzokia (Vanemuine)1870an. Estoniako Idazleen Bilgunea bertan sortu zen 1872an.

1893an, antzinako izen errusiarra izatera pasatu zen hiria (Jurjev). Unibertsitatea errusiar estilora egokitu zen eta errusiar hizkuntza irakasten hasi ziren.

Hiriak Tartu izena berreskuratu zuen, Lehen Mundu Gerra bukatu eta Estoniak independentzia eskuratu ondoren.

Estoniako Independentzia Gerraren ondoren, boltxebike eta Estoniaren arteko itun bat sinatu zen Tartun, 1920ko otsailaren 2an. Alabaina, Sobietar Batasunak Estonia eta Tartu okupatu zituen 1940an.

Bigarren Mundu Gerran, Estonia (eta Tartu) Sobietar Armada Gorriak inbaditu eta okupatu zuen 1940ko ekainean. Alemaniarrek hartu zuten 1941eko abuztuan, baina berriro sobietarrek eskuratu zuten 1944an. Gerraren denboran, Kivisild (Harrizko zubia) zaharra eta Emajõgi inguruak deuseztatu ziren Armada Gorriaren esku sartzeagatik.

Gerraren ostean, atzerritarrentzat itxita zegoen Tartu, Aire erasoentzako base bat eraiki baitzen hiriaren ipar-ekialdean. Sobietarren menpeko garaian, Tartuko biztanleria bikoiztu egin zen, eta 57.000 izatetik 100.000 izatera pasatu zen. Sobietar Batasuneko hainbat lekutatik iritsi zen jendea Tartura.

Estoniak 1991n independentzia berriz eskuratu zuenetik, Tartuko alde zaharra berreraikitzen ari dira.

Klima

Tartuko klima kontinental hezea da. Klima nahiko leuna da Itsaso Baltikotik gertu dagoela kontuan hartuta, haize epela Atlantikotik baitatorkio. Halere, klima kontinentala ere nabari daiteke udako egun beroetan eta neguko egun hotzetan. Tenperatura gutxitan jartzen da −30 °C-tan. Orokorrean, udak epelak dira eta neguak, berriz, hotzak. Hala eta guztiz ere nahiko euritsua da, azken urteetan batez ere.

Datu klimatikoak (Tartu)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	7.7	10.9	17.7	24.7	29.0	31.2	34.0	33.7	28.6	21.4	13.6	8.4	34.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	−4.2	−3.3	1.6	9.2	16.7	20.5	21.9	20.5	15.1	9.1	2.6	−1.7	9.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	−10.5	−10.2	−6.2	−0.3	5.2	9.1	11.1	10.5	6.5	2.5	−2.2	−7.3	0.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−37.5	−36.0	−29.6	−19.8	−7.2	−2.2	2.7	1.7	−6.6	−11.1	−21.2	−38.6	−38.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	29	23	26	33	53	60	71	86	64	52	48	40	585
Iturria: Estoniako Meteorologia eta Hidrologia Institutua^[1]

Gobernua

Udal gobernuan herritarrek aukeratutako 49 ordezkari daude. Aukeraketa egiteko proportzio bidezko sistema erabiltzen da. Batzorde betearazlean alkatea eta bost alkateorde daude. egungo alkatea Urmas Kruuse da. Zenbait urtez, Andrus Ansip, egungo Estoniako lehen ministroa izan zen Tartuko alkate. Bai Ansip eta bai Kruuse, egungo Estoniako Alderdi Erreformistako kide dira.

Biztanleria

Estoniako estatistika institutuaren arabera, Tartuko biztanleria honako etniatan banatzen zen 2008an^[2]:

Jatorria	Kopurua	Portzentaia
Guztira	102.414	% 100
Estoniarrak	82.268	% 80,3
Errusiarrak	15.998	% 15,6
Ukrainarrak	1.214	% 1,2
Finlandiarrak	1.084	% 1,1
Bielorrusiarrak	491	% 0,5
Juduak	141	% 0,1
Poloniarrak	140	% 0,1
Alemaniarrak	124	% 0,1
Letoniarrak	109	% 0,1
Lituaniarrak	91	% 0,1
Tartariarrak	81	% 0,1
Besteak	673	% 0,7

Tartuko biztanleriaren bilakaera historikoa ondoko taulan laburbiltzen da^[3]^[4]:

Tartuko biztanleriaren eboluzioa (milaka) 1990tik–2009ra^[5].

Urtea	Biztanle kopurua
1881	29.974
1897	42.308
1922	50.342
1934	58.876
1959	74.263
1970	90,459
1979	104,381
1989	113,320
1995	104,874
2000	101,241
2005	101,483
2006	101,740
2007	101,965

Auzoak

Ofizialki, Tartu 17 auzotan banatuta dago, helburu administratiborik ez dutenak.


Auzoa	Eremua (ha)	Biztanle kopurua (2001)	Biztanle kopurua (2008)	Biztanle kopurua (2012)
Maarjamõisa	113	800	500	377
Ihaste	424	1.000	1.800	2.322
Variku	77	2.000	1.900	1.840
Supilinn	48	2.100	1.800	1.790
Ränilinn	122	2.500	1.800	1.732
Ropka industria-barrutia	354	2.700	2.700	2.511
Vaksali	75	2.900	3.100	3.206
Jaamamõisa	149	3.000	3.000	3.202
Tähtvere	250	4.500	3.500	3.023
Raadi-Kruusamäe	283	5.000	4.800	4.626
Ropka	146	5.500	5.300	5.120
Veeriku	281	5.500	5.300	5.561
Kesklinn	180	7.500	6.700	6.575
Tammelinn	311	8.000	8.100	8.195
Ülejõe	302	8.200	7.700	7.876
Karlova	230	9.500	9.000	9.073
Annelinn	541	30.000	28.200	27.480

Ekonomia

Unibertsitateagatik ezaguna bada ere, industria hiria ere bada Tartu. XXI. mende hasieran, informazio eta komunikazio arloko enpresa ugarik Tartu izan zuten jomuga, Playtech Estonia, Webmedia eta Raintree Estoniak besteak beste. Skype enpresak ere bulego bat du Tartun. Bestalde, lanpostu asko unibertsitateari esker sortu izan dira.

Hezkuntza eta kultura

Hiria ezaguna da Tartuko Unibertsitateagatik, 1632an Suediako erregeak sortutako unibertsitateagatik. Arrazoi hau dela bide, herri hizkeran “Emajõgiko Atenas” bezala edota “Iparraldeko Heidelberg” bezala ezagutzen da.

Honetaz gain, Estoniako Bizitzako Zientzien Unibertsitatea, Baltikoko Defentsa Eskola, Estoniako Abiazio Akademia eta Estoniako Hezkuntza eta Ikerketa Ministerioa daude hirian. Beste instituzio batzuk Estoniako Auzitegi Gorena, Estoniako Artxibategi Historikoa eta Estoniako Antzoki Nazionala dira (Venemuine).

Toki interesgarriak

San Joan eliza.

Hiriko arkitekturaren zati handi bat independentziaren aurreko garaikoa da, klase baxu eta garaietako alemaniar kutsuko etxeekin osatutakoa.

San Joan elizaren barnealdea.

Eraikin nabarmenak San Joan eliza luteranoa (estonieraz: Jaani Kirik, alemanez: Johanneskirche), XVIII. mendeko udaletxea, unibertsitateko eraikinak, XIII. mendeko katedralaren hondakinak, lorategi botanikoak, erosketa kale nagusia, eta udaletxe plazako zein Barclay plaza inguruko eraikinak dira.

Bigarren Mundu Gerran hainbat leku suntsitu ziren, eta sobietar garaian hainbat eraiki. Gerraren eraginak oraindik ere nabari daitezke zenbait parke eta erdigune historikoan batez ere. Gerra eta 1991eko independentzia bitartean sobietar jatorriko auzoak eraiki ziren aldirietan. Egun, modernizazioagatik ere ezaguna da Tartu. Altzairu, hormigoi eta kristalezko eraikin ugari dago, eta eraikin berri eta zaharren arteko oreka bilatu du hiriaren erdialdean.

Ikasle asko dagoen hiria izanik, gau-giro handia dago bertan, eta, tabernak, jatetxeak eta diskotekak ez dira falta.