Lugdunum Convenarum

Lugdunum Convarum, literalki, «Konbenen Lug jainkoaren muinoa» esan nahi duena, Akitaniako erromatar garaiko hiri zahar bat izan zen, konbenen hiri nagusia eta egun, Saint-Bertrand-de-Comminges (okzitanieraz, Sent Bertran de Comenge) dena.

Lugdunum Convenarum
Lugdunum Convenarum hiriaren aztarnak eta egungo Sent Bertran de Comenge atzean.
Datuak
Estatu burujabe	Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa	Metropolitar Frantzia
Eskualdea	Okzitania
Departamendua	Garona Garaia
Barruti	Saint-Gaudenseko barrutia
Kantonamendu	canton of Barbazan
Frantziako udalerri	Saint-Bertrand-de-Comminges
Eskualdea	Garona Garaia
Koordenatuak	43°02′N 0°34′E
Historia
Garaia	Erromatar Inperioa
Kultura	Akitaniar eta erromatarra

Historia

K.a. 72an, Pompeio Hispaniatik itzuli da Sertorio, beste jeneral erromatar baten aurkako borrokan Metelori laguntzeko. Sertorioten aliatua zen M. Perpernak (edo Perpennak) Ventok Sertorio hil zuen azkenean eta beste egitekorik egin gabe geratu ziren tropa haiek ezartzeko, Ponpeiok oppidum natural baten gaineko gotorleku bat sortu zuen: Lugdunum Convarum. Hiria eskualde horretako erromanizazio fokua bihurtuko zen (Montmaurin, Valcabrère, Valentine, Luixongo termak eta Aran harana...) eta han populazio akitaniar-erromatarra finkatzen lagunduko zuen.

Lugdunum bidegurutze batean finkatu zen, merkatu garrantzitsu egiten zen puntuan. Barruti zirkularreko monumentua K.a. I. mendearen lehen hamarkadan eraiki zen antzinako bidegurutze horren gainean.

Hiria bera antzinako zenbait ibilbidetan aipatzen da, hala nola Antoninoren ibilbidean eta Peutingerren taulan.

Zentro sinboliko horren inguruan, bi belaunaldietan, bere monumentu publiko nagusiez hornitu zen hiria: enperadorearen gurtzarako tenplua, terma publikoak (foroko bainuak eta iparraldeko bainuak), merkatua (macellum) eta antzokia. Hurrengo mendeetan eta periferiarantz beste eraikin batzuk egin ziren: anfiteatroa, kanpaleku militarra, portua Garonaren ertzean, etab.

Kaligula enperadore erromatarrak, Herodes Antipas bere kargutik bota zuenean, erbesteratu eta Lugdunum Convarum-era bidali zuen bere emaztea Herodiasekin batera K.o. 39. urtean.

Tradizioaren arabera, hiriak haranaren eremu osoa hartzen zuen, eta garai bereko Lutezia baino handiagoa zen. Latinezko esaera batek honela zioen: «Katua Lugdunumetik Valentinera joan zitekeen teilatu batetik bestera», hau da,12 km. Pomponio Melaren esanetan, herri honek 10.000 biztanle zituen; konparaziorako, garai berean, Tolosak, eskualdeko hiri nagusiak, 20.000 zituenean.

V. mendean, hiri garaia gotortzen zuen harresia eraiki arren, bizitzak lautadan iraun zuen nukleo berrien inguruan, hala nola, kristau-basilikaren inguruan. Baina eraikin asko arpilatu ziren harrien eta marmolezko apaingarrien aprobetxatzeko, beste eraikin batzuetan berrerabili baitziren (Valcabrèreko Saint-Just basilikarako, adibidez) edo kare bihurtu ziren. Gainera, XII. mendearen amaieran San Beltránek fundatutako katedrala eraikitzen ari zirela, hiria berpiztu zen eta gorakada izan zuen; hiria Saint-Bertrand-de-Comminges bihurtu zen orduan.

Toponimia

Lug edo Lugh jainko zelta bat da. Dunum, duno/dunon galiar hitzaren latinezko forma da, muinoa edo gotorlekua esan nahi duena, eta Frantzian toponimo askotan agertzen da (Augustodunum, "Augustoko muinoa": Autun, adibidez).

Hiria K.a. I. mendetik ezagutzen da, Estrabon geografo grekoak aipatzen baitu, eta geroago beren idazkietan kontuan hartuko dute Ptolomeok (K.o. II. mendea), Λουγδουνον izenarekin, Κονουενοι-en hiria (Konbenen hiria). Herodes Antipas han erbesteratuta egon zela esan zenez, Flavio Josefo historialari judutarrak (K.o. I. mendea) hiriaren izena bere kroniketan izen bakoitiaz aipatzen du, alegia, konbenak aipatu gabe. Gauza bera da III. mendean, Antoninoren ibilbidean (Itinerarium Provinciarum Antonini Augustii).

IV. mendean, San Jeronimok ez du jada Lugdunum izena erabiltzen, eta Convenae hiriaz hitz egiten du, Convenoak biltzen ziren hiria, "in unum oppidum congregavit", eta hortik hartu zuten zuten izena, "unde et nomen Convenarum accepit". Egun horretatik aurrera eta Erdi Aro osoan, Convenae izena erabiltzen dute Sidonio Apolinarrek eta Gregorio Tourskoak.

Konbenak, edo "herri bilduak", latinez "con venit", Lannemezango mesetari gutxi gorabehera dagokion Pirinioetako mendi-oinaren zati horretan aurkitutako populazioei emandako izena izango litzateke.

Convenae izena eta bere aldaera guztiak, bereziki gotzainen idazkietan agertzen direnak, Commenae-n bilakatu zen lehenik, eta Comminges gero.

Antzinako Lugdunum izenaren eta Erdi Aroko Convenae izenaren elkartzea sorkuntza modernoagoa izango litzateke, batez ere XIX. mendeko Lugdunum-Lyondik hiritik bereizteko. 1866an egin zen hurbil zegoen itzulpen epigrafiko batek Gutxi gora beherako itzulpenak bereziki bultzatuko zuen izendapen hori.

Indusketa arkeologikoak

Akitaniar-erromatar hiria 1913tik aurrera azaleratzen hasi zen lehen ikerketa arkeologikoei esker. Mende erdi baino gehiagoan luzatu indusketa-kanpainek tenplu bat, foro bat, trofeo bat, merkatu bat, terma erromatar batzuk, etxebizitza partikularrak eta oinplano basilikaleko eliza bat argitara atera zituzten. Horiei esker, pixkanaka berreraiki ahal izan zen lekuaren historia, jatorritik. VI. mendearen amaiera arte.

Indusketak 1970ean bertan behera geratu ziren, eta 1985etik atzera berriz abiatu .

2015etik aurrera, Lille III Unibertsitatearen (edo Université Charles-de-Gaulle) arkeologia lantegi-eskkola baten lekua da gunea, William Van Andringaren zuzendaritzapean, "Mourir à Lugdunum/Saint-Bertrand-de-Comminges" (Lugdunemen/Sent Bertran de Comengen hil) programari esker. Lugdunumeko hiri-periferian ezarritako hileta-multzoak aztertzen dira ikerketa-programa honetan. Hileta-praktikak (ehorzketa-moduak, errituaren objektuak, arkitektura, errituak eta keinuak) eta hiriko nekropolien antolaketa espazialak hiri-garapenean izan duen bilakaera aztertzen ditu. 2016. urteko indusketak “Herranne” izeneko lekuan interesatu ziren, non mausoleo erromatar bat XIX. mendean aurkitu baitzuten. Mausoleoaren inguruan, nekazaritzako establezimendu bati atxikita, ehorzketa plangintza zabala jarri da martxan.

Augustoren trofeoa

Saint-Bertrand-de-Commingesko gune arkeologikoa 1926an bertan aurkitu zen Augustoren trofeogatik ezagutzen da bereziki. Mukulu biribileko marmolezko eskulturez osatutako egitura monumental bat da trofeo hau, eta agertu ziren eskultura taldeek arma-trofeoak, alegoriak eta gatibuak irudikatzen zituzten. Hiru multzok osatzen zuren trofeoaren egitura: itsas trofeo bat eta lehorreko bi trofeo. K.o. I. mendearen amaieran sortu zen, Galia hegoaldean eta Hispanian Augustok lortu zituen garaipenen ondoren. Trofeo honetatik 134 zati bakarrik aurkitu dira, eta hala ere, trofeo hori orain arte ezagutzen diren osoenen artean dago.

Monumentu nagusiak

• Barruti zirkularrak jatorrizko bidegurutzearen memoria hiriaren gordetzen du erdialdean. Erdian, oinarri karratua duen kokagune bat du, monumentu handi baten oinarria izan behar zuena (koloma sostengatzen zuen idulkia zalantzarik gabe), eta ekialdean irekitako eremu zirkular bat mugatzen duen murru baxua dago. Monumentu hau gure aroaren hasieran eraiki zen.
• Foroko termak Augustoren agintaldian eraiki ziren eta K.o. I. mendearen bigarren erdian zaharberritu. Iparraldeko bainu termalak K.o. I. mendearen erdialdean eraiki ziren.Terma erromatarren areto tradizionalez gain (caldarium, tepidarium, frigidarium, sudatorium), igerileku bat (natatio), palestra bat eta dendak ere bazituen. Caldariumeko hipokaustoa berotzeko sistemaren zati bat ikus daiteke ornidik.
• Macelluma (merkatua) foroaren ertzean eraiki zen gure aroaren hasieran. Sutea izan du eta K.o. II. mendean berreraikita, IV. mendean suntsitu zuten eta identifikatu gabeko eraikin batek estali zuen. 55 metro luze eta 26 metro zabal da, hau da, gaur egun Erromatar Inperioko mendebaldeko probintzietan ezagutzen den merkaturik handiena.
• Hiriaren bihotzean, jatorrizko bidegurutzetik gertu, foroa edo erdiko plaza hutsik egon da Lugdunum-en historian zehar. K.o. II. mendearen amaieran, tenplu txiki bat eraiki zen (agian Herkulesi eskainia), hegoaldeko horma handiari atxikita. Arkupe bat eraiki zen IV. mendean, ekialdean eta mendebaldean
• Hiriaren erdiko tenplua, gure aroaren hasieran eraikia, erlijio inperial ofizialeko santutegi baten ezaugarriak ditu. Zimenduak baino ez dira geratzen, patio batek eta arkupe batek inguratuta. Patioaren erdian, tenpluaren aurrean, lauki handi bat dago, aldare bat edo estatua talde baten idulkia izango zena.
• Gure aroaren hasieran muino baten hegalean eraikitako antzokia handitu egin zen I. mendean. 5.000 ikuslerentzako lekua zuen. Erdi Aroan arpilatu zuten eraikina, eta marmolezko dekorazio batzuk berrerabili ziren Valcabrèreko Saint-Justeko basilika kristaua eraikitzeko. Antzokiaren ekialdea da hobekien kontserbatu dena, harlangaitzezko arku handi batekin.
• Hiri garaiko harresiak V. mendearen hasieran eraiki ziren: 875 metro luze, 4 hektareako eremua inguratzen zuten. Antzinako harlangaitza dagoen zatia argi nabari da gaur egun ere.
• Sainte-Marie katedrala eta Valcabrère-ko Saint-Just basilika dituen basilika paleokristaua Antzinateko Lugdunum-en ezagutzen den kultu kristauko hirugarren eraikina da. V. mendean eraiki zuten, eta 20 metroko habeartea zuen eta abside laua. Ehorzketak ez ziren inoiz bukatu leku horretan, hor bertan, Saint-Juliengo kapera erromanikoa eta bere hilerria eraiki baitziren geroago.

Antzinateko euskara

Erromatar garaiko idazkun ugari aurkitu dira, erromatartutako hiri handi eta garrantzitsu batean espero daitekeen bezala. Idazkun horietan agertzen diren antroponimoek (pertsona izan) eta teonimoek (jainko-jainkosa izen) indigenak direnean, akitanierazko izena edo izenaren osagai bat akitanieraz izaten dute, eta oso garrantzitsuak izan dira Euskararen historiaren ikerketan, akitaniera, euskararen aitzindaria edo aitzindarietako bat baita.

Irudi-galeria

• 
  Inguruko murrutxo biribila duen monumentua.
• 
  Termetako igerilekua.
• 
  Termetako dendak, palestra delakora irekita.
• 
  Merkatua (macellum).
• 
  Herkulesen tenplua (aurrean), foroa eta merkatua (atzean).
• 
  Enperadorearen kulturako tenplua.
• 
  Antzokia.
• 
  Kristau basilika.
• 
  Saint-Just de Valcabrèren txertatutako bi erromatar friso.
• 
  Saint-Just de Valcabrèreko basilikan berrerabilitako armarri eta armen frisoa.
• 
  Saint-Just de Valcabrèreko basilikan berrerabilitako antzokiko maskararen erliebea.

Bibliografia

• Cortés Valenciano, Marcelino. (2017). «Los topónimos terminados en -ún en el Alto Aragón» Alazet: Revista de filología (27) ISSN 0214-7602..
• May, Roland. (1996). Lugdunum Convenarum: Saint-Bertrand-de-Comminges. Galliae civitates. Presses universitaires de Lyon, 25 or. ISBN 978-2-7297-0556-5..
• Schenck, Jean-Luc. (2001). «Le trophée augustéen de Saint-Bertrand-de-Comminges au musée archéologique départemental» in Galinier, Martin De l’art d’être conservateur. .
• Untermann, Jürgen. (2001). «La toponimia antigua como fuente de las lenguas hispano - celtas»» Palaeohispánica: Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania antigua 21(1) (1) ISSN 1578-5386..
• Vidal, Michel. (1997). «Saint-Bertrand-de-Comminges « Lugdunum Convenarum »» ADLFI. Archéologie de la France - Informations. une revue Gallia  doi:10.4000/adlfi.10528. ISSN 2114-0502..

Bibliografia gehigarria

• Amela Valverde, Luis. (2000). Polis: revista de ideas y formas políticas de la Antigüedad (12): 7–42. ISSN 1130-0728..
• Amela Valverde, Luis. (2016). Biblio 3W: Revista Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales (21) ISSN 1138-9796..
• Bailhache, Marcel. (1972). «Contribution à l'étude de l'aqueduc gallo-romain de Saint-Bertrand-de-Comminges» Gallia 3030-1 (1): 167–197.  doi:10.3406/galia.1972.2599..
• Crouzel, Henri. (1971). ««L'exil d'Hérode Antipas à Lugdunum Convarum (Saint-Bertrand-de-Comminges)»» Bulletin de littérature ecclesiastique. Institut catholique (Toulouse).
• ADLFI. Archéologie de la France - Informations 1997-03-01  doi:10.4000/adlfi.10222. ISSN 2114-0502..
• Lavedan, Pierre; Lizop, Raymond; Sapène, Bertrand; Calmette, J.. (1930). «Mémoires de la Société archéologique du Midi de la France» Mémoires de la Société archéologique du Midi de la France (Société archéologique du Midi de la France) 17-2: 57-116..
• Commission des fouilles de Saint-Bertrand de Comminges (1931-32). Rapport sur les fouilles de Saint-Bertrand de Comminges (Lugdunum Convenarum) 1929-1930, 1931.. E. Privat. OCLC 25979151. 2022-11-09an ikusia. 
• «Les fouilles de Saint-Bertrand-de-Comminges», 5-38, 129-190 or., in Mémoires de la Société archéologique du Midi de la France, 1932, 18. liburukia (hondeaketa-plana), (linean irakurri)
• «Saint-Bertand-de-Comminges, Lugdunum», in Robert Sablayrolles (koord) eta Marie-Laure Maraval, Guide archéologique de Midi-Pyrénées. 1000 J.C. - 1000 ap. J.-C., Akitaniako Federazioa, Bordele, 2010, ISBN 2-910763-18-8 , hiri zaharrerako or.

Ikus, gainera

• Saint-Bertrand-de-Comminges

Kanpo estekak

• Datuak: Q1876013
• Multimedia: Lugdunum Convenarum / Q1876013