Santo Domingo de la Calzada

Santo Domingo de la Calzada Errioxako (Espainia) udalerria da, 2020ko erroldaren arabera 6.276 biztanle ditu. Erkidegoaren mendebaldean kokaturik dago, Errioxa Garaia eremuan eta Santo Domingo de la Calzadako eskualdean. Oja ibaiak zeharkatzen du.

Santo Domingo de la Calzada
Espainiako udalerria
Plaza de España, Santo Domingo de la Calzada.jpg
Escudo de Santo Domingo de la Calzada-La Rioja.svg
Administrazioa
Estatu burujabe Espainia
Autonomia Errioxa
Alkatea Javier Azpeitia Saez (en) Itzuli
Izen ofiziala Santo Domingo de la Calzada
Posta kodea 26250
INEk ezarritako kodea 26138
Herriburua Santo Domingo de la Calzada
Geografia
Koordenatuak 42° 26′ 31″ N, 2° 57′ 09″ W / 42.441944444444°N,2.9525°W / 42.441944444444; -2.9525Koordenatuak: 42° 26′ 31″ N, 2° 57′ 09″ W / 42.441944444444°N,2.9525°W / 42.441944444444; -2.9525
Santo Domingo de la Calzada - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg
Azalera 40 km²
Altuera 641 m
Mugakideak Santurde de Rioja, Corporales, Grañón, Villalobar de Rioja, Bañares, Cirueña, Manzanares de Rioja eta Santurdejo
Demografia
Biztanleria 6.276 (2020)
Green Arrow Up.svg38 (2019)
alt_left 3.143 (%50.1)3.095 (%49.3) alt_right
Dentsitatea 156,9 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremua UTC+01:00
Hiri senidetuak Winnenden
Matrikula LO
santodomingodelacalzada.org

UNESCOk 1993. urtean Gizateriaren ondare izendatu zuen Donejakue bidea eta Santo Domingo de la Calzadako hainbat eraikin ere barnean hartzen ditu.

EtimologiaAldatu

Izena Domingo de la Calzada eremutarretik datorkio, Donejakue bidearen sustatzaile handia izanik bertan erromesentzako aterpea eta ospitalea eraiki zituen, bai eta Oja ibaia zeharkatzeko zubia ere, eta hura izan zen gerora sortuko zen hiriaren oinarria[1]. 2009an fundatzailearen heriotzaren milurtekoa ospatu zuen.

Udalerri hau izendatzeko euskaraz Ozkabarte izena ere erabili izan den arren, Euskaltzaindiak ez du ontzat ematen.[2]

Ospetsua da oiloaren miraria, sukaldatua izan ondoren kokoriko egin zuena (antzeko mirari bat Portugalgo Barcelos hiriko Oilarra da, aldaera gutxirekin).

SinboloakAldatu

Santo Domingo de la Calzadako armarrian hiriaren historia azaltzen duten sinboloak daude. Azpian Oja ibaia eta haren gaineko zubia irudikatu dira, hiriaren aberastasun iturria izango zena. Zubiaren gainean oilarra eta oiloa daude, herriko kondaira ezagunenaren adierazgarri. Bien artean artea eta igitaia, beste mirari baten adierazgarri, igitai bakarrarekin artadi oso bat moztu baitzen hiria eraikitzeko. Goian Gaztela eta Leonen armarriak eta goian Gaztelako erregearen koroa.

Armarria antzinakoa da. Filipe III.aren koroazioan, 1598ko urriaren 18an Santo Domingon izan ziren ospakizunen kronikan aipatzen baita. Horrela dio:

"...salieron de casa de dicho corregidor en horden de çiudad... yban dos rreyes de armas con sus rropas de damasco carmesí, sus espadas çenidas y cotas de armas de tafetán carmesí pintadas en ellas a las espaldas y pechos las armas Rreales y debaxo de ellas árbol, oz, gallo y gallina, armas de esta çiudad"[3].
"Korregidorearen etxetik hiriaren ordenaren arabera atera ziren. Bi errege armatu zihoazen damasko gorriz jantzita, ezpatak aldean eta tafetan gorridun arma kotak bizkarrean margoturik eta bularrean Erregearen armarriak eta haien azpian zuhaitza, igitaia, oilarra eta oiloa, hiri honetako armarria"

GeografiaAldatu

Demanda mendilerroaren oinean kokaturik dago Santo Domingo de la Calzada, Oja ibaiaren haranean. Hiriaren erdigunea ibaiaren eskuinaldean zabaldu zen. Oja ibaiari La Glera edo La Hilera ere esaten zaio[4]. Donejakue bideak Santo Domingoren kale nagusia hartzen du eta Oja baiaren gaineko zubitik ateratzen da mendebaldera joz[5].

HistoriaAldatu

SorreraAldatu

 
XIV. mendeko harresiak.

Domingo de la Calzada santuak monasterio bat sortu zuen leku horretan 1044. urtean, Donejakue Bidearen erromesen topagune izan zena. Alfontso VI.ak aginduta, zubi bat eraiki zuten Glera ibaiaren gainean eta zubiaren inguruan ospitaleak eta ostatuak sortu ziren[1]. 1120. urteko hiru agiri gordetzen dira katedralean; Alfontso VI.ak eliza eta burgoa ezartzeko ematen duen baimena, "Cofrades de la Casa de Santo Domingo de Río de Ohia" elkarteak etxea Naiarako apezpikuari ematen diona eta hirugarrena emakume baten testamendua bere jabetzako eraikinak monasterioari ematen dizkiona behartsuak artatzeko. 1136ko kartolariotan ere agertzen da[6] eta 1141ean jaso zuen hiri pribilejioa[7].

Santo Domingo de la Calzadak beherala garrantzia handia hartu zuen eta Calahorrako eta Burgosko apezpikuek berenganatu nahi izan zuten. Alfontso VII.ak Calahorraren alde egin zuen[7] eta horrela Calahorrako elizbarrutia Calaguritana et Calceatensis bihurtu zen[8] 1250an apezpikuaren menpe egotetik erregearen babesera pasa zen. XIII. mendean jaso zuen hiri-gutuna Errioxako hiriburu bihurtu zen eta hasierako harresia eraiki zen. 1367 eta 1369 artean Petri I.aren aginduz behin betiko harresia eraiki zen[9].

XIV. eta XV. mendeen artean, harresia eraiki zen eta hegoaldean La Puebla, Merkatuaren auzoa (katedralaren atzean) eta Pinar kalea eraiki ziren. Handitze horrek gaur egungo alderdi zaharra eratu zuen[6].

Aro modernoaAldatu

 
XVIII. mendeko plaza nagusia. Aurrean udaletxea eta eskuinean korregidorearen etxea (gartzela ere izan zena) daude.

XVI. mendean, hiria garatu zen 3.000 biztale lortu arte. Errebal berriak agertu ziren, hala nola, San Roke (Pinar kaleko ekialdeko atearen ondoan) eta San Frantzisko, izen bereko komentuaren ondokoa.

1672. urtean argitaratu zen Parte del Atlas Mayor o Geographia Blaviana Que contiene las Cartas y Descripciones de Españas liburuan Santo Domingo de la Calzadaren deskribapena egiten da: 600 biztanle zituen eta ogi, ardo, fruita ugari eta baita abereak, hegazti etxekotuak eta arrantza ere. Parrokia bat, fraideen komentu bat, monjen beste bat, ospitaea eta katedrala ere aipatzen dira.

XVII. mendean, hiriak, Espainian moduan, krisialdia jasan ondoren, XVIII. mendean hirigintza-loraldia izan zuen: Plaza Nagusia eraberritu zen, udaletxea eta korregidore-etxea barne; Espolón eta La Carrera izeneko pasealekuak eraiki ziren. Dorre exentua gartzelaren orubean altxatu zen, azken hau korrejidore-etxera aldatuz.

XIX. mendean, Logroño probintzia sortu zenean, Santo Domingo eskualdeko burua eta barruti judiziala bilakatu zen eta Errioxa Garaiko hiri garrantzitsuenetariko bat ere. Mendearen amaieran, 4.000 biztanle izan zituen eta zonaldeko zerbitzu-gune bilakatu zen[6].

Aro garaikideaAldatu

1959an Logroñoko La Redonda eliza konkatedral izendatu ondoren Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia sortu zen, Errioxako hiru hirien izena hartu zuen beraz. Apezpikuaren egoitza gaur egun Logroñon dago.

1973an, Espainiako Kultura Ministerioak Santo Domingo de la Calzadako alde zaharra historiko-artistiko gunea aldarrikatu zuen[6].

Gaur egun zonaldeko zerbitzu-gune nagusia da, administrazioan, turismoan, industrian eta merkataritzan etorkizun handia izanik.

Biztanleriaren bilakaeraAldatu

Iturria: INE, 1857-2011

EkonomiaAldatu

Laborantza (garia, garagarra, patata, mahatsa) eta turismoa dira ekonomia jarduera nagusiak.

Ondasun nabarmenakAldatu

 
Santo Domingo de la Calzadako kale nagusia, barrenean katedrala. Oihalean hiriko sinbolo diren oilarra, oiloa, artea eta igitaia agertzen dira.
 
Udaletxea.

ElizakAldatu

  • Santo Domingo de la Calzadako katedrala: XII. mendean eraiki zen eliza-gotorlekua izateko[10]. Dorre exentoa XVIII. mendekoa da[9].
  • San Frantzisko komentua (XVI. mendekoa)[11]
  • Monja zistertarren abadetxea (XVII. mendekoa)[12]
  • Plazako Andre Mariaren baseliza[9]
  • Zubiko baseliza
  • Erleen Andre Mariaren baseliza
  • Santuaren mahaiaren baseliza

Eraikin zibilakAldatu

  • Trastamara etxea: Henrike II.a Gaztelakoa bizi eta hil zen bertan. Herrian mantentzen den eraikin zibil zaharrena da. Gaur egun liburutegia eta turismo bulegoa dago bertan[13].
  • Paradore Nazionala dago antzinako erromesen ospitalaren eraikinean[14].
  • Antzinako harategien etxea: Trastamara etxearen parean dago. 1759an hiltegia izateko baimena jaso zuen[15].
  • Udaletxea: XIV. mendeko harresiaren gainean eraiki zen, Santuaren plazan XVIII. mendean. Gaur egun Espainiako plaza izena du. Udaletxe azpiko arkupetan merkatariek postuak jarri ohi zituzten feria egunetan[16].
  • Santuaren kofradiaren etxea
  • Korregidorearen etxea
  • Ensenadako markesaren etxea
  • Lorenzo de Tejadaren etxea
  • Martínez de Pisón alkatearen etxea
  • Ociotarren etxea
  • Karlos V.aren idazkariaren etxea
  • Santo Domingok XI. mendean eraikitako zubia
  • Hiriko harresiaren hondarrak: XIV. mendean eraikiak.

PasealekuakAldatu

  • La Carrera pasealekua
  • Erroten pasealekua
  • Espolón pasealekua
  • Errioxako Lorategi Botanikoa: Hormillan dago, Naiararako bidean 12 kilometrotara.[17]

KulturaAldatu

Oiloaren eta oilarraren kondairaAldatu

 
Katedraleko oiloa eta oilarra.

XIV. mendean sortu zen kondaira bat da. Alemaniatik Donejakue bidean zehar bazetozen gurasoak eta Hugonell semea. Santo Domingora iristean ostatuko neskamea mutilaz maitemindu zen. Hugonellek ez zuen berarekin harremanik izan eta honek mendekuz zilarrezko kopa bat lapurtu eta poltsan sartu zion. Hugonell salatu zuen ondoren eta hau urkamendira eraman zuten. Gurasoek alde guztietan erregutu arren ez zuten askapenik lortu eta Santo Domingori errezu egin zioten.

Urkatu ondoren hildako semea agurtzera joan zirenean bizirik zegoela ikusi zuten, santuak piztu zuen. Korregidorearengana joan ziren berri ona ematera eta honek ez zien sinetsi. Bazkaltzen ari zen une horretan eta horrela esan zien: "zuen semea jaten hari naizen oilo eta oilar hauek bezain bizirik dago". Une horretan plateretik salto egin eta oilarra kukurrukuka eta oiloa kakaraka hasi ziren[18].

Kondaira haren omenez Santo Domingoko katedralean oilar eta oilo bizi bana daude elizako txoko batean.

Igitaiaren eta basoaren kondairaAldatu

 
Oilarra, oiloa, artea eta igitaia dituen armarria, 1860. urtekoa.

Domingo de la Calzada santuak erabaki zuen Naiarako erregeen jabetzakoa zen leremu bakarti batera joatea eremita gisa bizi ahal izateko. Erregeen jauregi baten hondarrak ere bazeuden han, baina ez zegoen zainduta eta jauregia eta La Ayuela basoa inguruko herritarrek uztiatzen zuten. Baso hartan ordea gaizkile ugari ezkutatzen zen. Eremu aberatsa zen, La Glandera ibaiak (gaur egun Oja ibaia) hornitzen baitzuen urez, eta horregatik arte sendo ederrak zeuden. Domingok Donejakue bidearen galtzada eraiki nahi zuen bertan eta erromesak seguru ibil zitezen igitai bakarrarekin moztu zituen zuhaitz guztiak, herritarren harridurarako. Zuhaitz haien enborrak ibaia gurutzatuko zuen zubia eraikitzeko aprobetxatu zituen[19].

Udalak hiriaren sorreraren IX. mendeurrenean 180 arte landatzeko erabakia hartu zuen[19].

JaiakAldatu

  • Santuaren jaiak maiatzaren 10ean hasten dira. Egun handia maiatzaren 12an izaten da, Domingo Garcia santuaren heriotza omentzen baita. 1988ko azaroaren 29an Nazio Interes Turistiko izendatuak izan ziren. Maiatzaren 15arekin bat egiten dute, San Isidro egunean nekazarien eguna ospatzen baita[20].
  • Abuztuan "Los Milagros del Santo" eguna izaten da[1].
  • Gracias y Hermosilla jaiak: Irailaren 18an eta 19an.
  • Sortzez Garbiaren jaia eta Erdi Aroko merkatua, abenduaren 4 eta 8 artean.

GastronomiaAldatu

 
"Ahorcadito"-a

Errioxa guztiko gastronomia bera dauka Santo Domingo de la Calzadak. Patatak Errioxako erara dira jaki ezagunena.

Azkenburuko propioa badu, "ahorcaditos" izenekoa. Arbendolezko kremadun hojaldrea da, bieira itxura duena, Donejakue bidearen sinboloa hain zuzen ere. José Alberto Hernando gozogileak sortu eta patentatu zuen[21] eta gaur egun Errioxako ekitaldi instituzionaletako azkenburu ofiziala da.

KirolakAldatu

Herriko kirol taldea CDFC La Calzada da. 2006an sortu zen eta futbol taldea 3. mailan du. Hermosilla izeneko saskibaloi eta atletiso taldeak ere baditu.

Calzadatar ezagunakAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Santo Domingo de la Calzada - Destino» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  2. ↑ Euskaltzaindia. (PDF) 149. arauaː Euskal Herri inguruko exonimoak. .
  3. ↑ V-e.m. (2017-10-25). «ARTE CON HISTORIA ESCUDOS: LA RIOJA. SANTO DOMINGO DE LA CALZADA» ARTE CON HISTORIA ESCUDOS Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  4. ↑ [http://canales.larioja.com/pueblos/santurde.html «Gu�a de Pueblos de La Rioja»] canales.larioja.com Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «Naturaleza en estado puro a los pies de La Demanda» La Rioja 2019-10-24 Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  6. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Historia de Santo Domingo de la Calzada» Ayuntamiento Santo Domingo de la Calzada Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  7. ↑ a b «APUNTES BIOGRAFÍA STO.DOMINGO DE LA CALZADA, UBIETO ARTETA - Biblioteca Gonzalo de Berceo» www.vallenajerilla.com Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  8. ↑ «Calahorra y La Calzada-Logroño (Diocese) [Catholic-Hierarchy»] www.catholic-hierarchy.org Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  9. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Santo Domingo de la Calzada y el milagro del gallo y la gallina. Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  10. ↑ (Gaztelaniaz) «Catedral de Santo Domingo de la Calzada - Lugar de interés» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  11. ↑ (Gaztelaniaz) «Convento de San Francisco - Lugar de interés» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Monasterio de Nuestra Señora de la Anunciación - Lugar de interés» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  13. ↑ «Casa de Trastámara en Santo Domingo de la Calzada - Arquitectura Civil en Santo Domingo de la Calzada - Toda La Rioja - Toda la información de turismo y servicios en La Rioja» www.todalarioja.com Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  14. ↑ (Gaztelaniaz) sto.domingo. (2013-08-20). «Parador de Santo Domingo de la Calzada» www.parador.es Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  15. ↑ (Gaztelaniaz) «Casa de las Antiguas Carnicerías - Lugar de interés» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  16. ↑ (Gaztelaniaz) «Ayuntamiento de Santo Domingo de la Calzada - Lugar de interés» La Rioja Turismo@es||| Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  17. ↑ (Gaztelaniaz) Jardín Botánico – Jardín Botánico. Noiz kontsultatua: 2021-05-01.
  18. ↑ Carandell, Luis. (1991). El Camino de Santiago. Barcelona y Madrid: Lunwerg. ISBN 84-7782-147-X..
  19. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Santo Domingo de la Calzada y el bosque de La Ayuela» La Rioja 2008-11-22 Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  20. ↑ (Gaztelaniaz) «Fiestas del Santo» Ayuntamiento Santo Domingo de la Calzada Noiz kontsultatua: 2021-05-08.
  21. ↑ (Gaztelaniaz) ««Empezó mi abuelo y yo soy la tercera generación»» La Rioja 2007-08-22 Noiz kontsultatua: 2021-05-08.

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Santo_Domingo_de_la_Calzada&oldid=8519081"(e)tik eskuratuta