Derry
- Artikulu hau hiriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Derry konderria».
Derry, ofizialki Londonderry[1] (irlanderaz: Doire / Doire Cholmchille, Ulsterko eskozieraz Derrie / Lunnonderrie) Ipar Irlandako hiri jendetsuenetan bigarrena da (Belfast da lehena), eta Irlanda uharteko hiri jendetsuenetan laugarrena. Ipar Irlandako mendebaldeko mugan dago kokatuta. 2021ean 85.279 biztanle zituen[2].
| Derry Doire / Doire Cholmcille Derrie / Lunnonderrie | |
|---|---|
 Irlanda | |
 | |
| Administrazioa | |
| Estatua |  Erresuma Batua |
| Lurraldea |  Ipar Irlanda |
| Probintzia |  Ulster |
| Konderria |  Derry konderria |
| Postakodea | BT47, BT48 |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 54°59′30″N 7°20′30″W / 54.9917°N 7.3417°W |
 | |
| Demografia | |
| Biztanleria | Hiria: 85.016 (208) Hirigunea: 93.512 (2008) Metropolia: 237.000 (2008) |
| Bestelako informazioa | |
| Telefono aurrizkia | 028 |
Etimologia aldatu
Eztabaida handia dago Derry eta Londonderry izenen artean. 1984ean hiriak Derry City Council izena hobetsi zuen baina 2007an Londonderry izatera itzuli da. Herri inkesta bat egin zen 2009an eta biztanleen hiru laurdena katolikoa izanik Derryren alde atera zen. Eguneroko bizitzan Derry erabiltzen da.
Derry izena irlanderazko Doire-tik dator, eta honek "hariztia" esan nahi du, horregatik hiriaren sinbolo ez ofiziala haritza da. London aurrizkia gehitu zitzaion Ulsterraren kolonizazio prozesuan Londresko merkatarien elkarteak 1613an Derryko hiribildu bihurtu zuenean.
Azkenik Maiden City (hiri ezkongabea) ezizena hartzen du, XVII mendeko setioan bere harresiek hiria salbu mantendu zutelako.
Geografia aldatu
Derry Foyle ibaiaren ezkerreko ertzean dagoen miuno bateankokaturik dago, nahiz eta auzo berriak beste aldean ere zabaldu diren. Foyle ibaia kilometro gutxi batzuk aurrerago Irlandako itsasoak eratzen duen Foyle aintziran itsasoratzen da. Inguruko lurrak nahiko muinotsuak dira, mendi argirik ez dagoen arren.
Klima aldatu
Klima ozeaniko epela du, udako tenperatura beroena 17-18 °Ctan izanik eta neguko hotzenak 2 °C inguruan. Prezipitazioei dagokienez urtean 182 egunetan egiten du euria eta urteko batazbestekoa 993mm-koa da.
 Datu klimatikoak (Carmoney, 76m, 1971-2000) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.0 | 7.3 | 8.9 | 11.1 | 13.9 | 16.0 | 17.8 | 17.7 | 15.5 | 12.4 | 9.3 | 7.7 | 12.1 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.8 | 1.7 | 2.8 | 4.2 | 6.4 | 8.9 | 11.0 | 10.9 | 9.0 | 6.8 | 3.9 | 2.7 | 5.9 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 101.5 | 79.1 | 83.5 | 58.8 | 57.9 | 63.9 | 75.3 | 84.1 | 86.1 | 104.3 | 98.5 | 100.0 | 993.0 |
| Eguzki orduak | 36.6 | 59.9 | 85.3 | 140.4 | 179.5 | 145.8 | 128.0 | 133.0 | 111.6 | 81.2 | 48.6 | 29.1 | 1179.0 |
| Iturria: MetOffice[3] | |||||||||||||
Historia aldatu
Sorrera aldatu
Kolunba Ionakoak 546 urtean monasterioa fundatu zuen harizti batean, Foyle ibaiaren ertzean. Hala ere gaur egungo historiagileek zalantzan jartzen dute data hori, eta VI eta XI mendeen artean izan zela diote, data zehatzik eman gabe. Monasterioaren inguruan herrixka bat sortzen hasi zen[4].
XVII mendea aldatu
XVI mendean Tudor dinastia saiatu zen Derryko monasterioa hartzen, eta 1613an Londresko merkatarien elklartean herria beretzat hartu eta hiribildu bihurtu zuen. Horrela Irlanda osoan planifikatu zen lehen hiria izan zen. Erdian Diamond izeneko plaza zegoen eta bertatik lau kale ateratzen ziren, gaur egun oraindik egitura berak jarraitzen du. 1619an bukatu zuten harresi sendoak altxatzen. Hiri hesituaren gorengo muturrean San Kolunba katedrala jaso zuten 1633an.
Mende horretan hainbat setio pairatu zituen, besteak beste: 1641an Irlandar matxinoena, 1649an Eskoziar presbiterianoena, eta azkenik 1688-1689an Eskoziako James VII eta Ingalaterrako James II erregeak agindutakoa. Guztietan harresiak zutik iraun zuen.
XVIII eta XIX mendeak aldatu
XVIII mendean etxe georgiar ugari eraiki ziren eta 1790ean Foyle ibaia zeharkatuko zuen lehenengo zubia. XIX mendeko Irlandako Gosete Handiaren eraginez, Ipar Amerikarako itsasoratze kai garrantzitsuenetakoa bihurtu zen.
XX mendea aldatu
1921n Irlanda zatitzean Derry mugan bertan gelditu zen, tradizionalki harreman handia izan zuen Donegalgo konderritik aparte, eta honen ondorioz bortxakeria handia bizi izan zen kaleetan.
Bigarren Mundu Gerran estatubatuarren lehenengo itsas basea izan zen. Bertan 36.000 soldadu britainiar, estatubatuar eta kanadiar elkartu ziren. Hiriak hazkunde ekonomikoa ezagutu zuen baina 1950an guztiek alde egin zutenean langabezia nagusitu zen.
60. hamarkadan katolikoek diskriminazio handiak jasaten zituzten eta beren auzoetako bizi baldintzak penagarriak ziren. Eskubide Zibilen aldeko mugimenduak eratu ziren eta hauen eraginez 1969an Bogsideko gudua piztu zen, auzotar errepublikarren eta Ulstergo Errege Poliziaren artean[5]. Auzotarrek Bogside auzoan Free Derry ("Derry askea") izeneko eremua eratu zuten, eta komunitate autosufizientea sortu zuten. Hiru urteren ondoren 1972ko urtarrilaren 30ean, "Igande Odoltsua" gertaera tragikoa gertatu zen hirian, manifestaldi batean polizia tiroka sartu eta 14 pertsona hil zituen[6]. Hau izan zen Derry askearen amaiera, baina era berean IRA sozialki asko indartu zen.
Ondasun nabarmenak aldatu
Kultura aldatu
Derryko konderrian Seamus Heaney poeta jaio zen, 1995ean Literaturako Nobel Saria jaso zuena. Musikariak ere ugariak dira, ezagunena The Undertones taldea izanik. Arteari dagokionez aipatzekoak dira Bogside auzoko mural politikoak.
Zinema jaialdi bat ere izaten da bertan, Foyle Film Festival[7].
Kirola aldatu
Futbol gaelikoa eta ohiko futbola dira jarraitzaile gehien dituzten kirolak. Futbol gaelikoko txapelketa nagusian garaipen bakarra badu ere, 1993koa, futbolean Derry City F.C. taldeak emaitzak bikainak lortu ditu. Ipar Irlandako Liga bat eta hiru Kopa lortu zituen, baina talde katolikoa izanik 1973an Irlandako Errepublikako txapelketatan aritzeko eskabidea egin zuen eta ordutik aurrera Irlandako bi Liga eta bost Kopa eskuratu ditu, bai eta Ligako hamar Kopa ere.
Aipatu behar da hainbat boxeo elkarte ere badirela hirian. Azkenik errugbi, cricket eta saskibaloi taldeak ere badaude.
Derrytar ospetsuak aldatu
- Joyce Cary (1888-1957), idazlea.
- John Hume (1937-2020), politikaria.
- Seamus Heaney (1939-), Literaturako Nobel Sariduna.
- Martin McGuinness (1950-), politikaria.
Iruditegia aldatu
-
Bishops kaleko atea -
-
Bogside auzoa -
-
,_August_2009.JPG)
Erreferentziak aldatu
- ↑ «'Londonderry'» web.archive.org 2007-10-16 (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- ↑ «Get data for Sex (MS-A07) | NISRA Flexible Table Builder» build.nisra.gov.uk (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- ↑ Carmoney 1971-2000. Met Office (Noiz kontsultatua: 22 Sep 2011).
- ↑ «Northern Ireland - History of Derry» web.archive.org 2010-03-26 (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- ↑ (Ingelesez) alphahis. (2013-07-02). «The Battle of the Bogside» Northern Ireland (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- ↑ (Ingelesez) «"Bloody Sunday" in Northern Ireland | January 30, 1972» HISTORY (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- ↑ (Ingelesez) «Celebrating Cinema & Our City» Foyle Film Festival (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
Kanpo estekak aldatu
- (Ingelesez) (Gaeleraz) Derry hiriaren webgune ofiziala
