Linguae vasconum primitiae

Linguae vasconum primitiae
Jatorria
Egilea	Bernard Etxepare
Argitaratze-data	1545
Izenburua	Linguae Vasconum Primitiae
Ezaugarriak
Genero artistikoa	literatura
Hizkuntza	euskara
Egile-eskubideak	jabetza publiko eta jabetza publiko

Linguae vasconum primitiae^[1] (latinezko izenburua; «euskaldunen hizkuntzaren hastapenak»^[2], «euskaldunon hizkuntzaren hasikinak»^[3] esan nahi du) ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545. urtean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabarmena zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.^[4]^[5]

Linguae Vasconum Primitiae liburua eta Bernart Etxepare lantzen dituen bideoa.

Edizio eta aleakAldatu

Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, Adrien Morronten etxean (XVII. mendearen hasieran, hortaz), baina ez zaigu honen beste berririk iritsi.^[6] René Lafonen ustez, beharbada lehenago izan zen edizio laburrago bat, erabat galdua; hori pentsarazten dute, besteak beste, kantuen arteko grafia ezberdintasunek.^[4]

Liburuak ez bide zuen zabalkunde handirik izan, eta ez zaigu heldu ale bakarra baizik, Parisko Liburutegi Nazionalean gordeta dagoena.

EdukiakAldatu

Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 (8/7) silabetako bertso ditu, behenafarreraz idatziak, euskalki hori herri xeheak erabiltzen zuen bezalaxe baliatuta.^[4]

Etxepareren metrikak latinezko Erdi Aroko poesian ditu erroak. Hamabost kantuetatik lau izan ezik, guztiak dira zesurak erdibitutako zortzi eta zazpi silabako bi hemistikioz osatuak.

Hamabost kantu horiek lau multzotan bildu ohi dira, gaiaren arabera: erlijiozko bi, amodiozko hamar, autobiografiarako eta askatasuna goratzeko bat, eta euskara goresteko bi.

Amodiozko bertsoetako batek honela dio:

Munduyan ezta gauzaric
hayn eder ez plazentic
Nola emaztia guiçonaren petic
buluzcorriric;
Besso biac çabalduric
dago errendaturic,
Guiçonorrec daguiela
harçaz nahiduyenic.

(Munduan ez da gauzarik
hain eder ez atseginik
nola emaztea gizonaren petik
biluzgorririk [izatea],
beso biak zabaldurik
dago errenditurik,
gizon horrek dagiela [egin dezala]
hartaz nahi duenik.)

Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Bearnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.

Euskararen historia egitenAldatu

Etxepareren Kontrapas olerkia, edizio originalean

Sautrela, liburuko azken olerkia

Azken bi kantuak, Kontrapas eta Sautrela, euskarari egin zizkion odak dira. Autorea oso jakitun zen bere lanaren garrantzi historikoaz, eta ez bakarrik hitzaurrean, liburua ixteko bi kantu horietan azpimarratzen du bereziki. Heuscara ialgui adi mundura, kontrapasaren leloa, aski argia da zentzu horretan:

Heuscara ialgui adi campora

Garacico herria

Benedica dadila

Heuscarari eman dio

Behar duyen thornuya.

Heuscara

Ialgui adi plaçara

Berce gendec vste çuten

Ecin scriba çayteyen

Oray dute phorogatu

Enganatu cirela.

Heuscara

Ialgui adi mundura

AurkibideaAldatu

Erregeren adbokatu bidezko eta nobleari...

(Latinez) Extraict des regestes de Parlement

Hizkera eta euskaraAldatu

Linguae Vasconum primitiae (1545. Egin klik irudian facsimilea ikusteko.)

Etxepareren hizkerak hizkuntzalari eta aditu askoren interesa piztu du. Etxeparek, Leizarragak ez bezala, ez zuen euskara batu batekiko kezkarik. Beraz, bere obra idazteko dakien euskara bakarra aukeratzen du: ekialdeko behe-nafarrera^[8]. Etxeparek berezko ezaugarri batzuk ditu bere idazkeran, esaterako^[9]:

Bokalarteko r eta h mutu egiten ditu batzuetan.
Hasierako h mutu egiten du batzuetan.
Ez du -a mugatzailea ipintzen.

Oro har, Etxepareren ortografia nahiko irregularra da, eta hori ahozko hizkuntzan oinarritu den seinale da; izan ere, bere liburua izan zenez euskaraz argitaratutako lehena, ez zuen euskal hizkuntza idatziaren eredurik.

Liburuaren azalakAldatu

Aurelia Arkotxak egindako azterketen arabera liburuaren estalkia XVI. mendekoa zen, eta bi azaletan ezarritako armarria Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginaren koinatu Luis I.a Borboi-Condéko gerrari kalbinistarena zen.^[10]

ErreferentziakAldatu

↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
↑ Mendiguren Elizegi, Xabier; Izagirre Urreaga, Koldo. (1998). «Bernat Etxepare» Euskal literaturaren antologia (Elkar) (Noiz kontsultatua: 2020-11-17).
↑ Salaberri Muñoa, Patxi. «Linguae vasconum primitiae / Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak» Booktegi (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
↑ ^a ^b ^c Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.
↑ Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.
↑ Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .
↑ «"Gehien harritzen nauen Etxepareren poema ‘Emazten favore’ izenekoa da"» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
↑ «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
↑ «Etxepare - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
↑ Arkotxa, Aurelia. «"Linguae Vasconum Primitiae"-ren peritestualitateaz eta euskararen gramatizazioaren primiziaz» (PDF) ASJU (Noiz kontsultatua: 2011).

BibliografiaAldatu

Linguae vasconum primitiae, edizio kritikoa. Patxi Altunak paratua.

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskara

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Linguae vasconum primitiae

Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunon Hizkuntzaren Hasikinak Patxi Salaberri Muñoak prestatuta, dibulgazioa egiteko xedea duen edizioa. Alde batean Etxepareren testua, azaleko egokitzapen ortografiko batzuekin, eta bestean testua euskara batuan emana.
Linguae vasconum primitiæ: testu osoa, Klasikoen Gordailuan.
Lehen euskal liburuaren faksimile.fr/rechercher.do?index=AUT3&numNotice=12075834 catalogue.bnf.fr

Datuak: Q11244243
Multimedia: Linguae vasconum primitiae
Jatorrizko testuak: Linguae vasconum primitiae

[1] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.

[2] Mendiguren Elizegi, Xabier; Izagirre Urreaga, Koldo. (1998). «Bernat Etxepare» Euskal literaturaren antologia (Elkar) (Noiz kontsultatua: 2020-11-17).

[3] Salaberri Muñoa, Patxi. «Linguae vasconum primitiae / Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak» Booktegi (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).

[Euskaltzaindia1995-4] Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.

[altxorberriak-5] Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.

[6] Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .

[7] «"Gehien harritzen nauen Etxepareren poema ‘Emazten favore’ izenekoa da"» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).

[8] «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).

[9] «Etxepare - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).

[10] Arkotxa, Aurelia. «"Linguae Vasconum Primitiae"-ren peritestualitateaz eta euskararen gramatizazioaren primiziaz» (PDF) ASJU (Noiz kontsultatua: 2011).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]