Linguae vasconum primitiae

Linguae vasconum primitiae
	Irudi gehiago
Jatorria
Egilea(k)	Bernart Etxepare
Argitaratze-data	1545
Izenburua	Linguae Vasconum Primitiae
Ezaugarriak
Genero artistikoa	olerkigintza
Hizkuntza	euskara
Egile-eskubideak	jabetza publiko eta jabetza publiko

Linguae vasconum primitiae^[1] (latinezko izenburua; «Euskaldunen hizkuntzaren hastapenak»^[2], «Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak»^[3] esan nahi du) ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545ean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabaria zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.^[4]^[5]

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Linguae Vasconum Primitiae liburua eta Bernart Etxepare lantzen dituen bideoa.

Edizioak eta aleak

Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, Adrien Morronten etxean (XVII. mendearen hasieran, hortaz), baina ez zaigu haren beste berririk iritsi.^[6] René Lafonen ustez, beharbada lehenago izan zen edizio laburrago bat, erabat galdua: hori pentsarazten dute, besteak beste, kantuen arteko grafia ezberdintasunek.^[4]

Liburuak ez bide zuen zabalkunde handirik izan, eta ez zaigu ale bakarra baizik heldu, Parisko Liburutegi Nazionalean gordeta dagoena.

Edukiak

Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 silabatako bertsoak ditu (4 + 4 silaba eta jarraian beste 4 + 3 dituztenak, tarteko zesura batek bereiziak), behenafarreraz idatziak, euskalki hori herri xeheak erabiltzen zuen bezalaxe baliatuta.^[4]

Haren metrikak latinezko Erdi Aroko poesian ditu erroak. Hamabost kantuetatik lau izan ezik, guztiak dira zesurak erdibitutako zortzi eta zazpi silabako bi hemistikioz osatuak:

Orhit adi ieyncoaren (4 + 4 silaba = 8) iusticia handiaz (4 + 3 silaba = 7)

Nola oroc vehar dugun (4 + 4 silaba = 8) eman qhondu hersia (4 + 3 silaba = 7)

Eguin oroz recebitu (4 + 4 silaba = 8) gure merexituya (2 + 5 silaba = 7)

Eryoa dauguinian (4 + 4 silaba = 8) vayta haren meçuya (4 + 3 silaba = 7).

Hamabost kantu horiek lau multzotan bildu ohi dira, gaiaren arabera: erlijiozko, bi; amodiozko, hamar: autobiografiarako eta askatasuna goratzeko, bat; eta euskara goresteko, bi.

Amodiozko bertsoetako batek honela dio:

Munduyan ezta gauzaric
hayn eder ez plazentic
Nola emaztia guiçonaren petic
buluzcorriric;
Besso biac çabalduric
dago errendaturic,
Guiçonorrec daguiela
harçaz nahiduyenic.

Munduan ez da gauzarik
hain eder ez atseginik
nola emaztea gizonaren petik
biluzgorririk [izatea],
beso biak zabaldurik
dago errenditurik,
gizon horrek dagiela [egin dezala]
hartaz nahi duenik.

Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Bearnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.

Euskararen historia egiten

Etxepareren Kontrapas olerkia, edizio originalean

Sautrela, liburuko azken olerkia

Azken bi kantuak, Kontrapas eta Sautrela, euskarari egin zizkion odak dira. Autorea oso jakitun zen bere lanaren garrantzi historikoaz, eta ez bakarrik hitzaurrean, liburua ixteko bi kantu horietan azpimarratzen du bereziki. Heuscara ialgui adi mundura, kontrapasaren leloa, aski argia da zentzu horretan:

Heuscara ialgui adi campora
Garacico herria
Benedica dadila
Heuscarari eman dio
Behar duyen thornuya.
Heuscara
Ialgui adi plaçara
Berce gendec vste çuten
Ecin scriba çayteyen
Oray dute phorogatu
Enganatu cirela.
Heuscara
Ialgui adi mundura

Aurkibidea

Erregeren adbokatu bidezko eta nobleari...

(Latinez) Extraict des regestes de Parlement

Hizkera eta euskara

Linguae Vasconum primitiae (1545. Egin klik irudian facsimilea ikusteko.)

Etxepareren hizkerak hizkuntzalari eta aditu askoren interesa piztu du. Etxeparek, Leizarragak ez bezala, ez zuen euskara batu batekiko kezkarik. Beraz, bere obra idazteko dakien euskara bakarra aukeratzen du: ekialdeko behe-nafarrera^[8]. Etxeparek berezko ezaugarri batzuk ditu bere idazkeran, esaterako^[9]:

Bokalarteko r eta h mutu egiten ditu batzuetan.
Hasierako h mutu egiten du batzuetan.
Ez du -a mugatzailea ipintzen.

Oro har, Etxepareren ortografia nahiko irregularra da, eta hori ahozko hizkuntzan oinarritu den seinale da; izan ere, bere liburua euskaraz argitaratutako lehena izan zenez, ez zuen euskara idatziaren eredurik.

Liburuaren azalak

Aurelia Arkotxak egindako azterketen arabera, liburuaren estalkia XVI. mendekoa zen, eta bi azaletan ezarritako armarria Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginaren koinatu Luis I.a Borboi-Condéko gerrari kalbinistarena zen.^[10]

Itzulpenak

Japonieraz: バスク初文集, Shō Hagio eta Hiromi Yoshida (2014)^[11].

Erreferentziak

↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
↑ Mendiguren Elizegi, Xabier; Izagirre Urreaga, Koldo. (1998). «Bernat Etxepare» Euskal literaturaren antologia (Elkar) (kontsulta data: 2020-11-17).
↑ Salaberri Muñoa, Patxi. «Linguae vasconum primitiae / Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak» Booktegi (kontsulta data: 2022-07-04).
↑ ^a ^b ^c Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.
↑ Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.
↑ Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .
↑ «"Gehien harritzen nauen Etxepareren poema ‘Emazten favore’ izenekoa da"» Argia (kontsulta data: 2022-12-02).
↑ «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (kontsulta data: 2019-06-04).
↑ «Etxepare - hiru» www.hiru.eus (kontsulta data: 2019-06-04).
↑ Arkotxa, Aurelia. «"Linguae Vasconum Primitiae"-ren peritestualitateaz eta euskararen gramatizazioaren primiziaz» (PDF) ASJU (kontsulta data: 2011).
↑ Hagio, Shō. (2014). Basuku sho-bunshū : Basukugo saiko no shomotsu. Heibonsha ISBN 978-4-582-83678-3. (kontsulta data: 2025-02-14).

Bibliografia

Linguae vasconum primitiae, edizio kritikoa. Patxi Altunak paratua.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskara

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Linguae vasconum primitiae

Patxi Altunaren 1980ko edizio kritikoa, Euskaltzaindiaren webgunean. Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunon Hizkuntzaren Hasikinak Patxi Salaberri Muñoak prestatuta, dibulgazioa egiteko xedea duen edizioa. Alde batean Etxepareren testua, azaleko egokitzapen ortografiko batzuekin, eta bestean testua euskara batuan emana.
Linguae vasconum primitiæ: testu osoa, Klasikoen Gordailuan.
Lehen euskal liburuaren faksimile.fr/rechercher.do?index=AUT3&numNotice=12075834 catalogue.bnf.fr

Datuak: Q11244243
Multimedia: Linguae vasconum primitiae / Q11244243
Jatorrizko testuak: Linguae vasconum primitiae

[1] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.

[2] Mendiguren Elizegi, Xabier; Izagirre Urreaga, Koldo. (1998). «Bernat Etxepare» Euskal literaturaren antologia (Elkar) (kontsulta data: 2020-11-17).

[3] Salaberri Muñoa, Patxi. «Linguae vasconum primitiae / Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak» Booktegi (kontsulta data: 2022-07-04).

[Euskaltzaindia1995-4] Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.

[altxorberriak-5] Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.

[6] Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .

[7] «"Gehien harritzen nauen Etxepareren poema ‘Emazten favore’ izenekoa da"» Argia (kontsulta data: 2022-12-02).

[8] «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (kontsulta data: 2019-06-04).

[9] «Etxepare - hiru» www.hiru.eus (kontsulta data: 2019-06-04).

[10] Arkotxa, Aurelia. «"Linguae Vasconum Primitiae"-ren peritestualitateaz eta euskararen gramatizazioaren primiziaz» (PDF) ASJU (kontsulta data: 2011).

[11] Hagio, Shō. (2014). Basuku sho-bunshū : Basukugo saiko no shomotsu. Heibonsha ISBN 978-4-582-83678-3. (kontsulta data: 2025-02-14).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]