Linguae vasconum primitiae
Linguae vasconum primitiae[1] (latinezko izenburua; «Euskaldunen hizkuntzaren hastapenak[2]» esan nahi du) ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545. urtean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabarmena zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.[3][4]
| Linguae vasconum primitiae | |
|---|---|
 Liburuaren azala. | |
| Datuak | |
| Idazlea | Bernard Etxepare |
| Argitaratze-data | 1545 |
| Generoa | Poesia |
| Jatorrizko izenburua | Linguae vasconum primitiae |
| Hizkuntza | Euskara |
Edizio eta aleakAldatu
Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, Adrien Morronten etxean (XVII. mendearen hasieran, hortaz), baina ez zaigu honen beste berririk iritsi[5]. René Lafonen ustez, beharbada lehenago izan zen edizio laburrago bat, erabat galdua; hori pentsarazten dute, besteak beste, kantuen arteko grafia ezberdintasunek.[3]
Liburuak ez bide zuen zabalkunde handirik izan, eta ez zaigu heldu ale bakarra baizik, Parisko Liburutegi Nazionalean gordeta dagoena.
EdukiakAldatu
Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 (8/7) silabetako bertso ditu, behenafarreraz idatziak, euskalki hori herri xeheak erabiltzen zuen bezalaxe baliatuta.[3]
Etxepareren metrikak latinezko Erdi Aroko poesian ditu erroak. Hamabost kantuetatik lau izan ezik, guztiak dira zesurak erdibitutako zortzi eta zazpi silabako bi hemistikioz osatuak.
Hamabost kantu horiek lau multzotan bildu ohi dira, gaiaren arabera: erlijiozko bi, amodiozko hamar, autobiografiarako eta askatasuna goratzeko bat, eta euskara goresteko bi.
Amodiozko bertsoetako batek honela dio:
|
|
Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Bearnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.
Euskararen historia egitenAldatu
Azken bi kantuak, Kontrapas eta Sautrela, euskarari egin zizkion odak dira. Autorea oso jakitun zen bere lanaren garrantzi historikoaz, eta ez bakarrik hitzaurrean, liburua ixteko bi kantu horietan azpimarratzen du bereziki. Heuscara ialgui adi mundura, kontrapasaren leloa, aski argia da zentzu horretan:
- Heuscara ialgui adi campora
- Garacico herria
- Benedica dadila
- Heuscarari eman dio
- Behar duyen thornuya.
- Heuscara
- Ialgui adi plaçara
- Berce gendec vste çuten
- Ecin scriba çayteyen
- Oray dute phorogatu
- Enganatu cirela.
- Heuscara
- Ialgui adi mundura
AurkibideaAldatu
- Erregeren adbokatu bidezko eta nobleari...
- Doktrina kristiana
- Amorosen gaztigia
- Emazten fabore
- Ezkonduien koplak
- Amoros sekretuki dena
- Amorosen partizia
- Amoros jelosia
- Potaren galzdazia
- Amorez errekerizia
- Amorosen disputa
- Ordu gaizareki horrat zakizat
- Amore gogorraren despita
- Mosen Bernat Exaparere kantuia
- Kontrapas
- Sautrela
- Extraict des regestes de Parlement
Hizkera eta euskaraAldatu
Etxepareren hizkerak hizkuntzalari eta aditu askoren interesa piztu du. Etxeparek, Leizarragak ez bezala, ez zuen euskara batu batekiko kezkarik. Beraz, bere obra idazteko dakien euskara bakarra aukeratzen du: ekialdeko behe-nafarrera[6]. Etxeparek berezko ezaugarri batzuk ditu bere idazkeran, esaterako[7]:
- Bokalarteko r eta h mutu egiten ditu batzuetan.
- Hasierako h mutu egiten du batzuetan.
- Ez du -a mugatzailea ipintzen.
Oro har, Etxepareren ortografia nahiko irregularra da, eta hori ahozko hizkuntzan oinarritu den seinale da; izan ere, bere liburua izan zenez euskaraz argitaratutako lehena, ez zuen euskal hizkuntza idatziaren eredurik.
Liburuaren azalakAldatu
Aurelia Arkotxak egindako zaterketen arabera liburuaren estalia XVI. mendekoa zen, eta bi azaletan agertzen zen armarria Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginaren koinatua zen Luis I.a Borboi-Condéko gerlari kalbinistarena zen.[8]
ErreferentziakAldatu
- ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
- ↑ «hastapen - Elhuyar hiztegiak» hiztegiak.elhuyar.eus . Noiz kontsultatua: 2019-04-01.
- ↑ a b c Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.
- ↑ Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.
- ↑ Auñamendi Eusko Entziklopedia Linguae Vasconum Primitiae.
- ↑ «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus . Noiz kontsultatua: 2019-06-04.
- ↑ «Etxepare - hiru» www.hiru.eus . Noiz kontsultatua: 2019-06-04.
- ↑ Arkotxa, Aurelia (PDF), "Linguae Vasconum Primitiae”-ren peritestualitateaz etaeuskararen gramatizazioaren primiziaz., . Noiz kontsultatua: 2011.
BibliografiaAldatu
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo loturakAldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskara |
| Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak: Linguae vasconum primitiae |
- Linguae vasconum primitiæ, testu osoa Klasikoen Gordailuan
- Lehen euskal liburuaren faksimile onena