Wikipedia

Josefa Tito Recalde

enpresaburua

Josefa Tito Recalde (Donostia, 1802ko apirilaren 9a - Ibidem, 1858ko martxoaren 18a) XIX. mendearen erdialdean xaboiaren fabrikazio industrialaren aitzindaria izan zen Euskal Herrian. Gipuzkoako emakume enpresaburu eta ekintzaile nagusietako bat.

Josefa Tito Recalde

Bizitza
JaiotzaDonostia, 1802ko apirilaren 9a
Herrialdea Gipuzkoa, Euskal Herria
HeriotzaDonostia, 1858ko martxoaren 18a (55 urte)
Jarduerak
Jarduerakenpresa exekutiboa

Biografia aldatu

Josefa Tito Recalderen gurasoak Lorenzo Tito Tarantina, Piemontekoa, eta Manuela Francisca Recalde Sagastiberria, Hondarribian jaioa ziren.[1] Hiru ahizpetan gazteena zen. Aita Donostian bizi zen latoigilea zen.[2] Bere amak merkataritza-trebetasunak eta dohainak zituen, bere jatorrizko herrian familiak zuzentzen dituen janari-denden negozioetan eskuratuak.[3] Hondarribia euskal kostaldeko enklabe garrantzitsu bat zen, Bidasoako itsas- eta ibai-merkataritzarekin lotua. Gaur egun arte iraun du arrantzaleen munduak eta sardinak eta balea bezalako espezieen arrantzak. Balea ehizatzera, Ternuara joaten ziren arrantzaleak, non bakailaoa ezagutu zuten. Eta turismoa eta kirol-arrantza presente daude joan zen mendetik.[4][5] Faktore horiek guztiek negozio-trebetasunak sustatzen zituzten, zeina goiz garatu baitzituen Josefa Tito Recalde etorkizun handiko enpresaburuak.

Hiru neska eta bi mutilen ama zen, eta Francisco Rodríguez Cárdenas senarrarekin partekatzen zituen negozioez arduratu zen, 1842an hil zitzaionetik aurrera. Likoreen salerosketa, tropen hornidura eta kredituen kontzesioa ziren, besteak beste, senarrarekin egiten zituen enpresa jardueretako batzuk.

Alargunduta, gizonak nagusi ziren enpresa-eremuan sartu zen donostiarra, eta, hala, Gipuzkoako lehen industrializazio modernoak bultzatutako korrontearekin bat egin zuen, lehen karlistaldia amaitu ondoren (1833-1840).[1]

Lehen urteak aldatu

Bi gertaerak markatu zuten Josefa Titoren bizitza, zeinek emakume enpresaburu eta ekintzaile gisa zuen nortasuna moldatu zuten. Lehena 1813an Donostia hiria suntsitu zuen sute izugarria izan zen.[6][7] Bigarrena gurasoen negozioekin zuen etengabeko erlazioa.

Bi gertaeretatik lehenak betiko aldatu zuen bere bizitza. Napoleonen tropen aurkako independentzia-gerra gertatu zen unean, Josefak 11 urte zituen, eta harresian zulo bat ireki izanaren lekuko izan zen.[8] Eta, halaber, erasoa, lapurretak, hilketak, neskei eta zaharrei egindako bortxaketak , eta Espainiako “aliatuek” eragindako sutea bera, urte hartako abuztuaren 31n, mugarri izan zena.

Hiria suntsitu eta erretzea, zeinetan britainiar tropak aske sentitu ziren “gizonak, emakumeak eta haurrak baioneta-puntan hiltzeko”. Josefa bera bizirik atera zen. Berreraikitzeko hiru saiakerek porrot egin zuten, eta horrek arriskuan jarri zituen Tito Recalde familiaren finantzak eta etorkizuna.[9]

Hori dela eta, Manuel Tito anaiak (bera baino bi urte zaharragoak) Matanzas herrira (Kuba) migratu behar izan zuen, eta Josefak, halabeharrez, heldutasunera iritsi behar izan zuen, familiako negozioak eta bere etxea berreraikitzen laguntzeko.

Aita eta beste 77 jabe gehiago agertzen dira sutearen eta biztanle horiei egindako eraso bereizgabe eta basatiaren ondorioz kalte larriak jasan zituzten herritarren zerrendan. Herritar horiek, hainbat arrazoirengatik, hirian egon ziren, Louis Emmanuel Rey brigada frantseseko jeneralak ebakuazio-baimena eman arren. Lorenzo Tito Tarantinak, 1815eko irailaren 18an, idazki bat helarazi zion Donostiako Udalari, bere etxeak berreraikitzeko baimena eskatuz.[10] Poyuelo kaleko orube bat (gaur egun, Fermín Calbetón) eta etxe bat Plaza Zaharrean, lurreko atearen ondoan eta harresiaren ondoan (gaur egun, Boulevard/Bulebarra).[11]

1822ko ekainean, bere bizitzako etapa negargarri hura igaro ondoren, 20 urte eskas zituela, Josefa Tito ahalordez ezkondu zen, Koruko Santa Maria elizan.[12] Bere ezkontidea, Francisco Rodríguez Cárdenas sarjentua, Quéntarrekoa (Granada), ezin izan zen bertan egon. Bere erregimentua, Inperial Alejandroko Bigarren Batailoiaren Seigarren Konpainia —ideologia liberal nabarmenekoa—, beste leku batera eraman baitzuten.[13]

Elkartze horretatik hiru emakume eta hiru gizon jaio ziren: Norberta (1823), Teresa (1826), Juan (1828), Florencia (1830), Andres (1832) eta Manuel (1834), zeina jaiotzean hil zen. Baina, familia bat sortzeaz gain, bikoteak merkataritza-negozio sare bat egin zuen, Rodríguez buru, eta Josefa Tito, haren laguntzaile eta mentore.[1]

 
Josefa Tito Recalderen genealogia. Gipuzkoako lehen xaboi-fabrikaren sortzailea

Rodríguez Tito familiaren negozioak aldatu

Ezkondu eta hurrengo urtean, Alejandro Bigarren Batailoi Inperiala kendu egin zuten, absolutismoa berrezarri zuten eta. Hori zela eta, Norberta alabaren jaiotzak eta aitaginarrebaren heriotzak markatu zuten senarraren merkatari-ibilbidearen hasiera, JosefaTito Recalderen eta haren familiaren babespean beti.

Ezkondu eta hiru urtera, bikoteak arazoak zituen beren dendako likore-sorta ordaintzeko. José Manuel Zuazola Arzac-ekin adiskidetasun- eta kidetasun- harremana funtsezkoa izan zen egoera hari aurre egiteko. José Manuel Zuazola Arzak Altzako bizilagunak, bikotearen bigarren alabaren aitabitxiak, lau mila bostehun eta hirurogei kobrezko erreal laga zizkion mailegu gisa. Francisco Rodríguezi, zeinak ahal izan zuen bezain laster itzuli zizkion.[14][1]

Baina Josefa Tito eta haren senarra berehala errekuperatu ziren, eta, urtebetean, etxe baten eta Zubigain izeneko baratzea erosi zioten Herrerako portu-auzoko (Altza) bizilagun bati laguntzeko, oso adin handia baitzuen eta oso zorpetuta bizi baitzen. 20 urte geroago, Josefa Titok hantxe jarri zuen bere xaboi-fabrika.

Ezarri ziren familia-loturak eta Rodríguez-Titotarrek Zuazola Arzac-i eman zion laguntza ekonomikoa tarteko, Rodríguez-Titotarrak Zuazola ondasunen hartzekodun bilakatu ziren. Halaber, bere gurasoen herentziak eta negozioen administrazio eraginkorrak lagundu zien familiaren ondarea betikotzen karlisten eta kristinatarren arteko gerra zibilaren erdian.

Hastapenak enpresaburu eta ekintzaile gisa aldatu

Francisco Rodríguez 1842ko urrian testamentua idatzi eta Josefak 14 urteko Juan semea Habanara bidean ontziratu eta denbora pixka batera hil zen. Oso litekeena da Manuel Tito anaiak, Matantzasen (Kuba) bizi izandako ureetan sortutako aberastasuna zela eta, utzitako herentzia kobratzeagatik bidali izana semea hara.[15][16]

Josefa Titok, alargundu ondoren, kobratu gabe zituen zorrak erreklamatzeko sortutako dokumentazioak bere merkataritza-jardueraren alderdi geografiko zabalaren berri ematen digu, eta horri gerrak eragindako kalteen ordaina gehitu zitzaion: Jaen (1838), Zestoa (1840), Donostia (1842), Madril (1845), Gasteiz (1856), Segovia (1848), Bera (1850).[17][1]

Alargun izateak familiako gaien eta negozioen erabateko kontrola erraztu zion Josefari. Horrela, dirua esku-dirutan biltzeko erabakiak hartzen jarraitu zuen, senarrari zor zizkioten kopuruak berreskuratuz.[18]

Alde horretatik, alargunek funtsezko zeregina izan zuten lan munduan, zeinetan aktiboki laguntzen baitzuten. Ezkontzean, aitak eman zien dotearen jabe absolutu bihurtzen ziren, ekonomikoki libre sentitzen ziren eta, kasu honetan bezala, senar zenaren negozioarekin jarraitu zuten. Inguruabar horiek beren ingurunean oso kontuan hartutako pertsonak bihurtzen zituzten, eta horrek, neurri handi batean, emakumeen presentzia handitzen lagundu zuen erabaki-zentro garrantzitsuetan eta gizarte-ospe handiko zentroetan.

Europak merkataritza-jarduera areagotzen ikusi zuen garaian, emakumeak funtsezko alderdi aktiboa izan ziren fenomeno horretan, negozioetan sartuta. Merkataritzan ez ezik, ekoizpen-prozesuak ere zuzentzen zituzten, hala nola burdinolak edo meategiak zaintzea.

Kasu askotan, presentzia hori familia-politikari lotuta zegoen: klaneko negozioez arduratu behar zuten, eta seme-alaben zaintza zuten alargunek negozioak zuzentzen zituzten, eta emakumeak, etxea gobernatzeaz gain, familia-ekonomian esku hartzen zuten, baita negozioetan ere..

Tesi hori indartu egin zen Euskal Herrian, Europako ohiko eskema apurtzen zelako, izan ere, emakume ez-alargunek aktiboki parte hartu zuten trukearen munduan. XIX. mendearen hasieran, Alexander von Humboldt ohartu zen Baionan ia merkataritza osoa emakumeen esku zegoela.[19]

Josefa Titoren xaboi-fabrika, Herreran aldatu

 
Josefa Tito Recaldek Herreran (Gipuzkoa, 1851 inguruan) zuen xaboi-fabrika zegoen lekuaren planoa.

Josefa Titoren erabakirik garrantzitsuena eta pertsonalena izan zen, Herreran, Zuazola Arzaki erosi zioten lurrean, xaboi-fabrika bat eraikitzen inbertitzea. Egoerak horrelako erabaki bat hartzea babesten zuen. 1841ean aduanak kostara eramateak, gerra karlista amaitu ondoren, Espainiako merkatua ireki zien Gipuzkoako produktuei. Horri gehitu behar zitzaion ezen, bere lursailaren mugakide, azpiegitura garrantzitsu bat eraikitzen ari zela, Donostiatik pasatuz Andoain eta Irun lotuko zituen errepide nagusia, 1847ko ekainaren 1ean inauguratu zena.

1846ko azaroan, Altzako Udalak baimena eman zion Josefa Titori bere xaboi-fabrika abian jartzeko, etxeak auzo-bideen joan-etorria ez eteteko baldintzarekin. Urtebete geroago, Pasaiako portuko Itsas Armadako komandante militarrak beste baimen bat eman zion itsasoak hartzen zuen hondartzan lur-zati bat erabiltzeko, portuari eta itsas zirkulazioari kalterik ez baitzion egiten.[20][1]

Zegozkion baimenekin, urtebete geroago fabrika berria instalatuta zegoen. Une hartan, Josefa Titok finantziazioa behar zuen. 1847ko abenduaren 14an, mailegu bat lortu zuen Juan Queheilleren eskutik (Nafarroa Behereko familia batetik zetorrena eta Donostiako ekonomiaren postu garrantzitsuenetariko bat betetzen hasi zena Pedro Queheille e Hijos izenarekin): 80.000 kobrezko erreal, interesik gabe. Urtebeteko epean itzultzeko konpromisoa hartu zuen. Horretarako, etxearen eta xaboi-fabrikaren etxea erabiliko zuen berme gisa, 111.053 errealeko balio zenbatetsia zuena.[21][2]

Dokumentazioak erakusten duenez, Josefa Tito elikagaien ekoizpenean sartu zen. Fabrikako inbentario historikoak erakusten duenez, xaboiaz gain fideoak ere egiten ziren, garai hartan modan jartzen hasi ziren Espainiako gastronomiaren produktu bitxi bat. Ogigintza ere probatu zuen, eta horretarako gela bat eta ogia egosteko labea errentan hartu zituen Etxe Berrian, hiriaren barruan. Emakume haren espiritu ekintzailearen beste adibide bat.[22][1]

 
Peruene eta Lardi baserriak. Josefa Tito Recalderen xaboi-fabrikak Herreran (Gipuzkoa) funtzionatu zuen agertokia

Industrializazioarekin, higieneari buruzko guztiak luxu izateari utzi zion, eta oinarrizko beharrizan bilakatu zen bizitzako esparru guztietan, eta nagusiki etxeko eta artisautzako fabrikazio izatetik, industria eta eskala handiko fabrikazio izatera igaro zen. Josefa Titoren enpresa ezezaguna izan arren eta beste batzuen ospea eta ibilbidea lortu ez bazuen ere, hala nola Lagarto xaboia, Lizarriturry eta Rezolak ekoitzia 1864tik, Josefa Titorena baino 17 urte geroago sortua, industria horretan aitzindari izatea aitortu behar zaio.

Ikusten denez, etxe-fabrikak eta baratze bihurtutako hondartza-zatiak eskaintzen zuten espazioa ez zen nahikoa garatu nahi zuen jarduerarako. José Bernardo Echeverríak, errekastoaren beste aldean dagoen Peruene baserriaren jabeak, lagundu zion, eta harekin lan-harreman estua izan zuen.

Harreman haren ondorioz, lehen hitzarmena sinatu zuten 1850eko otsailean. Hurrengo urteko apirilean, baratzaren zati txiki bat salerostea erabaki zuten. Zati horrekin behin betiko osatu zen Titoren etxe-fabrikaren jabetza, eta azken hitzarmen bat egin zuten banaketarako eta “fabriketatik hirira egiteko beharrezko ondorioetarako”.[23][24]

Fabrikaren azpiegitura eta logistikari buruzko xehetasun horiez gain, finantzaketari buruzko xehetasun garrantzitsu batzuk ere ezagutzen ditugu. 1847ko abenduaren 14an, Josefa Titok Juan Queheillerengandik jaso zuen hipoteka-mailegua, 80.000 kobrezko errealekoa, bi epetan itzuli zion: lehen erdia 1849ko urtarrilaren 1ean, eta bigarrena urte hartako abenduaren 26an.[21] Hiru urte geroago, 1853ko urtarrilaren 12an, Titok berriro etxea eta xaboi-fabrika hipotekatu beharra izan zuen Juan Queheilleren 40.000 kobrezko errealeko beste mailegu bat lortzeko, lau urteko epean itzuli beharrekoa, oraingo honetan urteko % 5eko interesarekin. Mailegua ezin izan zuen hitzartutako egunean itzuli, eta hipoteka-betebeharra beste bi urtez luzatu zuen, 1859ko urtarrilaren 12ra arte.[25] Baina, epea bete baino lehen zendu zen.

Josefa Titoren ondarea eta xaboi-fabrikaren amaiera aldatu

 
Tito Recalde xaboi-fabrikaren azken irudia, Estibausek argitaratua, Altzako Historia Astekariaren Buletina, 2005ean hartua

Ez dakigu zehazki noiz utzi zioten xaboia eta fideoak egiteari. Seguruenik, 1868ko luzapena amaitzean, urte hartan amaitzen baitzen sozietatea eratzeko eskritura. Fabrikako memoriak, ordea, mende erdi gehiago iraun zuen auzo-etxearen izenean: 1894ko Hauteskunde Zentsuan hiru hautesle bizi ziren bertan, eta, 1934an, zazpi hautesle eta bost hautesle agertu ziren. Etxearen jabea Francisca Rodríguez Beraza zen, Josefa Tito Recalderen biloba eta oinordekoa. Josefa Tito Recalde Gipuzkoako industrializazio modernoaren enpresa aitzindaria izan zen, eta Altzak Herreran egin zuen lehen fabrika ezarri zuen.[26][27]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f g Iñigo Landa y Patxi Lazcano (20 de noviembre del 2020) “Josefa Tito (1802-1858) y su fábrica de jabón en Herrera”. Estibaus. Consultado el 11 de abril de 2021.. .
  2. ↑ a b Aparicio Pérez, 1991, pp. 215, 388.
  3. ↑ Dokuklik, archivos de Euskadi. .
  4. ↑ Elhuyar hiztegiak. .
  5. ↑ Sagarzazu, Xabier. (11 de abril del 2012). De barcos, ballenas y hasta esclavos. .
  6. ↑ Donostia-San Sebastián 1813-2013. A la carta. Documentales culturales de RTVE.. .
  7. ↑ Soriazu, Daniel. (30 de agosto de 2016). Crónica de la destrucción de San Sebastián el 31 de agosto de 1813. .
  8. ↑ Museo Virtual de Historia. Gipuzkoa Geroztik. El incendio y reconstrucción de San Sebastián. .
  9. ↑ Unsain A, José María. (2013). «Iconografía del siglo XIX sobre los sitios de San Sebastián de 1813» Museo Naval San Sebastián. Publicaciones digitales.
  10. ↑ Muñoz Echabeguren, 2006, pp. 312-316.
  11. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-0144, A:788
  12. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-0012, A:55
  13. ↑ Cifuentes Cuenca, Margarita. (2016). «El imperial Alejandro» Tesis.
  14. ↑ Archivo General de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-0029, A:74
  15. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3/2855, A397r-400r.
  16. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3/0178, A400
  17. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-0178, A 3-0178, A427r; 3-0192, A004r-005r; 3-3340, A343r-344r; 3/3346, A:137; 3/346, A:241; 3/2851, A:137; 3/2851, A:183; 3/2854, A:610
  18. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-2855, A:397
  19. ↑ Azpiazu, 1995, pp. 34, 43-44, 53-55
  20. ↑ Archivo Histórico de San Sebastián, Fondo: Altza, 040-04.. .
  21. ↑ a b Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3/3142, A:4; 3/3142, A:376.
  22. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3/3340, A:244.
  23. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-PGAH): 3/3337, A: 158.
  24. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-PGAH): 3/3337, A: 159r-160v
  25. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): 3-3150, A0009r-012v.
  26. ↑ Diputación Foral de Gipuzkoa. Imprenta de la Provincia (1894).
  27. ↑ Archivo Histórico Provincial de Gipuzkoa (AHPG-GPAH): INE/180/1 7. Domiciliados en la casa Fábrica de Tito, en el Censo de 1934. Consultado 11 de abril del 2021.

Bibliografia aldatu

  • Aparicio Pérez, Celia (1991). «Colección: Monografías (Instituto Dr. Camino de Historia Donostiarra)». Poder municipal, economía y sociedad en la Ciudad de San Sebastián 1813-1855. San Sebastián: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones. ISBN 978-8471731739. 
  • Muñoz Echabeguren, Fermín (2006). Kutxa Fundazioa, ed. La vida cotidiana en San Sebastián después de la destrucción de la ciudad 1813-1816. Donostia-San Sebastián. ISBN 84-7173-476-1. 
  • Azpiazu, José A (1995). Mujeres vascas sumisión y poder. La condición femenina en la Alta Edad Moderna. Donostia-San Sebastián: Haranburu Editor. ISBN 84-88947-38-0. 

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Josefa_Tito_Recalde&oldid=9764665"(e)tik eskuratuta