Wikipedia

Homo erectus

(«Homo erectus georgicus» orritik birbideratua)

Homo erectusa (Zutik ibiltzeko gai zen gizakia) iraungitako hominido bat da, duela 1,9 miloi eta 143.000[1][2] edo 50.000[3] urte bitartean bizi izan zena. Lehen fosilak Eugène Dubois mediku holandarrak Indonesiako Java uhartean 1891n aurkitu zituen eta Pithecantropus erectus deitu zion. Geroztik, Homo erectusari dagozkion fosilak Afrikan (Tanzanian, Hegoafrikan eta Aljerian), Europan (Alemanian, Espainian, Frantzian, Grezian eta Hungarian) eta Asian (Indonesian eta Txinan) aurkitu dira, baina horietako askoren sailkapenak hizpide eman du[4][5]

Homo erectus
1,9 Ma-0,143 Ma
↓

Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaPrimates
FamiliaHominidae
GeneroaHomo
Espeziea Homo erectus
(Dubois, 1892)

Eztabaida irekita dago Homo erectusaren arbaso eta ondorengotzaren inguruan, batez ere Homo ergasterrari dagokionez. Autore batzuen arabera, H. erectusa eta H. ergasterra espezie bera dira eta, beraz, H. erectusa ondorengo hominino guztien arbaso da, Homo heidelbergensisa, Homo neanderthalensisa eta Homo sapiensa barne; edo, bestela, H. erectusa Asiako espezie bat da, H. ergasterarren ezberdina[4][6]. Beste paleontropologo batzuen arabera, H. ergasterra H. erectusaren Afrikako barietatea da; horregatik, "Homo erectus sensu stricto" Asiako espezieaz ari direnan erabiltzen dute eta "Homo erectus sensu lato" beste populazio edo azpiespezie batzuez hitz egitean, bereziki Afrikan[7][8]. 2013an beste eztabaida bat ireki zen Dmanisiko buruhezurrak aurkitu zirenean[9]: hain ziren ezberdinak non, ikerlarien ustez, Homo ergasterra eta Homo rudolfensisa eta, agian, Homo habilisa ere H. erectusaren barruan sailkatu behar liratekeen[10][11].

Dena dela, H. erectusa lantzak, aiztoak eta beste hainbat tresna zurez, harriz nahiz hezurrez egiteko gai zen[12][13]. Sua janaria prestatzeko erabili izanaren aztarnak ere aurkitu dira[14][15][16]. Hominido horrek bi oinen gainean ibiltzeko gaitasuna zuen, eta 750 eta 1.100 cm³ bitarteko buruhezur-edukiera[17].

Eboluzioa aldatu

 
Homo erectus eme baten berreraikuntza.

Homo erectusen lehen fosilak Eugene Dubois mediku holandarrak aurkitu zituen 1891n Indonesiako Java uhartean. Hasiera batean materialari Anthropopithecus erectus (1892-1893, garai hartan txinpantze baten antzeko primate fosiltzat hartzen zena) eta Pithecanthropus erectus (1893-1894, ordutik aurrera bere morfologian oinarrituz iritziz aldatzen zena, gizakiena eta tximinoena bitarteko gisa hartzen zituena) deitu zion[18]. Urte batzuk geroago, XX. mendean, Franz Weidenreich (1873-1948) mediku eta paleoantropologo alemaniarrak, Duboisen Javako Gizakiaren karaktereak, orduan Pithecanthropus erectus deitua, Pekingo Gizakiarenekin, orduan Sinanthropus pekinensis deitua, zehatz-mehatz alderatu zituen. Weidenreichek 1940an ondorioztatu zuen, gizaki modernoekin duten antzekotasun anatomikoa dela eta, beharrezkoa zela Java eta Txinako espezimen horiek guztiak Homo generoko espezie bakar batean biltzea, H. erectus espeziean[19][20].

Homo erectus duela gutxi gorabehera 1,8 Ma sortu zen eta orain dela 70.000 urte desagertu, eta horrek esan nahiko luke Tobako hondamendiak suntsitu zuela ziurrenik; hala ere, gertuko H. floresiensis bizirik atera zen handik. Batzuen ustez, H. erectusen hasierako fasea, 1,8 eta 1,25 Ma artekoa, espezie banandua da, H. ergaster, edo azpiespezie gisa ere har liteke, H. erectus ergaster. Paleoantropologo askok orain Homo ergaster terminoa erabiltzen dute talde honetako forma ez-asiarrentzat, eta H. erectus Asian dauden fosilentzat bakarrik gordetzen dute, H. ergasterrekiko apur bat ezberdinak diren eskeleto- eta hortzeria-baldintza jakin batzuk betetzen dituztenentzat.

Afrikan, Pleistozeno goiztiarrean, 1,5-1 Ma, uste da Homo habilisen populazio batzuek garun handiagoak garatu zituztela eta harrizko tresna landuagoak egin zituztela; desberdintasun horiek eta beste batzuk nahikoak dira antropologoek espezie berri gisa sailkatzeko[21]. Uste da belaunak blokeatzeko gaitasuna eta foramen magnumaren mugimendua biztanleria-aldaketa handien kausa izan daitezkeela. Baliteke, halaber, espezie horrek sua erabiltzea haragia prestatzeko. Richard Wranghamek dioenez, badirudi Homo erectus lurzoruan bizi zela, heste-luzera txikiagoarekin, hortzeria txikiagoa eta garunak gaur egun energia-behar handiarekin puztuta[22]; honela, hipotesi hau planteatzen du: suaren kontrola eta egostea, nutrizio-balio handiagoa askatzen zuena, Homo zuhaitzetan lo egiten zuten australopitezinoetatik bereizi zuen funtsezko egokitzapena izan zen.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) «Scientists show that modern humans never co-existed with Homo erectus» Smithsonian Insider 2011-07-06 (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  2. ↑ (Ingelesez) Homo erectus | The Smithsonian Institution's Human Origins Program. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  3. ↑ Swisher, C. C.; Rink, W. J.; Antón, S. C.; Schwarcz, H. P.; Curtis, G. H.; Suprijo, A.; Widiasmoro. (1996). «Latest Homo erectus of Java: Potential Contemporaneity with Homo sapiens in Southeast Asia» Science 274 (5294): 1870–1874.  doi:10.2307/2891688. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  4. ↑ a b Hazarika, M. (2007). Homo erectus/ergaster and Out of Africa: recent developmets in paleoanthropology and prehistoric archaelogy. .
  5. ↑ Chauhan, Parth R. "An overview of the Siwalik Acheulian and reconsidering its chronological relationship with the Soanian–A theoretical perspective." Assemblage 7 (2003): 1-28
  6. ↑ G., Klein, Richard. (1999). The human career : human biological and cultural origins. (2nd ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 0226439631..
  7. ↑ (Ingelesez) Antón, Susan C.. (2003-01-01). «Natural history of Homo erectus» American Journal of Physical Anthropology 122 (S37): 126–170.  doi:10.1002/ajpa.10399. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  8. ↑ Suwa, Gen; Asfaw, Berhane; Haile-Selassie, Yohannes; White, Tim; Katoh, Shigehiro; Woldegabriel, Giday; Hart, William K.; Nakaya, Hideo et al.. (2007). «Early Pleistocene Homo erectus fossils from Konso, southern Ethiopia» Anthropological Science 115 (2): 133–151.  doi:10.1537/ase.061203. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  9. ↑ (Ingelesez) Perkins, Sid. «Skull suggests three early human species were one» Nature  doi:10.1038/nature.2013.13972. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  10. ↑ (Ingelesez) Lordkipanidze, David; León, Marcia S. Ponce de; Margvelashvili, Ann; Rak, Yoel; Rightmire, G. Philip; Vekua, Abesalom; Zollikofer, Christoph P. E.. (2013-10-18). «A Complete Skull from Dmanisi, Georgia, and the Evolutionary Biology of Early Homo» Science 342 (6156): 326–331.  doi:10.1126/science.1238484. ISSN 0036-8075. PMID 24136960. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  11. ↑ Beautiful Skull Spurs Debate on Human History. 2013-10-19 (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  12. ↑ McDougal Littell world history : patterns of interaction. McDougal Littell 1999 ISBN 039587274X..
  13. ↑ (Ingelesez) Humans Shaped Stone Axes 1.8 Million Years Ago, Study Says - The Earth Institute - Columbia University. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  14. ↑ James, Steven R.; Dennell, R. W.; Gilbert, Allan S.; Lewis, Henry T.; Gowlett, J. a. J.; Lynch, Thomas F.; McGrew, W. C.; Peters, Charles R. et al.. (1989-02-01). «Hominid Use of Fire in the Lower and Middle Pleistocene: A Review of the Evidence [and Comments and Replies»] Current Anthropology 30 (1): 1–26.  doi:10.1086/203705. ISSN 0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  15. ↑ BBC NEWS | Science/Nature | Early human fire skills revealed. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  16. ↑ «Quest for Fire Began Earlier Than Thought - ScienceNOW» archive.is 2013-04-15 (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  17. ↑ (Ingelesez) Holloway, Ralph L.. (1981-08-01). «The Indonesian Homo erectus brain endocasts revisited» American Journal of Physical Anthropology 55 (4): 503–521.  doi:10.1002/ajpa.1330550412. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2017-08-23).
  18. ↑ Turner, W.. (1895-04). «On M. Dubois' Description of Remains recently found in Java, named by him Pithecanthropus erectus: With Remarks on so-called Transitional Forms between Apes and Man» Journal of Anatomy and Physiology 29 (Pt 3): 424–445. PMID 17232143. PMC 1328414. (Noiz kontsultatua: 2023-01-27).
  19. ↑ (Ingelesez) Weidenreich, Franz. (1940-07). «Some Problems Dealing with Ancient Man» American Anthropologist 42 (3): 375–383.  doi:10.1525/aa.1940.42.3.02a00010. ISSN 0002-7294. (Noiz kontsultatua: 2023-01-27).
  20. ↑ (Ingelesez) Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.. (2009). Grine, Frederick E. ed. «The First Humans: A Summary Perspective on the Origin and Early Evolution of the Genus Homo» The First Humans – Origin and Early Evolution of the Genus Homo: Contributions from the Third Stony Brook Human Evolution Symposium and Workshop October 3 – October 7, 2006 (Springer Netherlands): 197–207.  doi:10.1007/978-1-4020-9980-9_17. ISBN 978-1-4020-9980-9. (Noiz kontsultatua: 2023-01-27).
  21. ↑ (Ingelesez) Spoor, Fred; Wood, Bernard; Zonneveld, Frans. (1994-06). «Implications of early hominid labyrinthine morphology for evolution of human bipedal locomotion» Nature 369 (6482): 645–648.  doi:10.1038/369645a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-01-27).
  22. ↑ «Catching Fire: How Cooking Made Us Human by Richard Wrangham: review» www.telegraph.co.uk (Noiz kontsultatua: 2023-01-27).

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo_erectus&oldid=9615379"(e)tik eskuratuta