Luma
- Artikulu hau hegaztien gorputza estaltzen duten hodiei buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Luma (argipena)».
Lumak, halaber hegatsak, hegaztien azaleko egitura keratinotsuak dira. Bere egitura beste ornodunek dituzten apendize integumentarioak baino korapilotsuagoa da (ezkatak, ilea, adarrak...). Hegaztiek duten hegan egiteko gaitasunan garrantzitsuak dira, hegoaren gainazala osatzen baitute. Hegazti batek dituen luma guztien multzoa lumajea da eta geruza dentso, isolagarri eta babesgarria osatzen dute.
Lumek nerbio-akaberak dituzte eta mina sortzen dute hauek moztean. Lumek, euren kolore eta ikusgarritasunarekin lotutako beste funtzio batzuk ere badituzte, adibidez, kamuflajea, espezie bereko kideen arteko ezagutza eta euren arteko komunikazioa, sexuen desberdintzea eta segizioan zehar erakarpen sexualeko elementu bezala.
Lumen egitura aldatu
Lumaren egitura hainbat elementutan banatzen den xafla batean oinarritzen dela esan genezake.
Ohiko luma bat, "raquis" deitzen den erdiko lurmutur batez osatuta dago, hau da, lumaren ardatza. Raquisa pisuzko egitura arina da, baina zurruntasun handia ematen dio lumari. Bere behealdea, azalean txertatzen dena, zabala da eta kalamu edo kanoi deitzen da.
Luma, azazkalak eta ilea bezala, egitura hila da, eta hazten amaitzen denean, ez du elikatzeko beste odol-hodirik.
Kalamua, hutsa da eta beheragoko zulo bat du. Honen bidez, hazten ari den bitartean elikatu egiten da.
Goialdean zilborra du, hau da, lumaren gorputz laminarra hazten hasteko atera zen lekua.
Raquisa, bere garapenean zehar bertan geratu ziren substantzia hilez beteta egongo da, proteinak eta pigmentuak kasu.
Rakisaren alboetan, bi zatitan banatutako lamina gisa hazten da vexiloa. Hau, lumaren gorputza dela esan dezakegu.[1]
Ezaugarriak aldatu
Lumak ornodunetan aurkitzen diren eranskin tegumentario konplexuenak dira, epidermisaren edo azalaren kanpoko geruzaren papila txikietan edo folikulu txikietan sortzen direnak eta keratina proteinak sortzen dituztenak. Hegaztien luma, moko eta atzaparren beta-keratinak osatuta daude —narrastiaren atzaparrak, ezkatak eta maskorrak bezalakoak— β xaflak eratzeko hidrogeno-loturen bidez loturiko proteina-kateez, zeinak, aldi berean, oraindik bihurrituagoak diren disulfurozko zubien bidez eta elkarren artean konektaturik dauden; berez, ugaztunen ile, adar eta apatxaren alfa-keratina baino indartsuago dira[3][4].
Lumak arinak izan arren, hegazti baten lumaje osoak bere hezurduraren pisuaren bikoitza edo hirukoitza izan ohi da, hezur gehienak hutsak baitira, eta aire-poltsak dituzte.
Lumaren zatiak aldatu
Luma-ardatza bi zatitan banatzen da: kalamua eta arrakia. Kalamua edo kanoia gorputzean sartzen den beheko zati eta hutsa da. Kanoiak zilborra izeneko bi zulo ditu. Beheko zilborra kanoiaren oinarri-muturrean dago; bertan sartzen da lumaren papila bere garapenean elikatzeko, eta goiko zilborra hasieran lumaren zati laminarra ateratzen zen zuloa da. Hori arrakiaren bi aldeetan antolatuta dago, eta estandarte edo bexilo deitzen zaio, eta bizar izeneko adar paraleloek osatzen dute. Bizarrak, berriz, perpendikularki adarkatzen dira kokots edo bizartxotan, horiek ere amuetan adarkatuta daudenak eta ondoko bizartxoen kakoekin lotzeaz arduratzen direnak. Estandartearen goiko aldeari (amuak elkarrekin lotzean ezin hobeto elkartuta eta ordenatuta geratzen dena) alde lumatsua deitzen zaio, eta lumaren beheko zatiari, berriz (bizartxoak bereizita eta desordenatuta daudenak amu gutxi edo bat ere ez dutelako), zati lumatsua deitzen zaio[2].
Funtzioak aldatu
Hegan egitea aldatu
Hegaztien hegaletan hegan egiteko lumak oso gogorrak eta zurrunak dira.
Bero mantentzea aldatu
Luma-erdiak bezalako luma sedosoak egokiak dira aire-poltsak hegaztiaren gorputzetik gertu atxikitzeko eta bero mantentzeko. Emakumeek mantentzen duten gorputz-beroaren kantitatea beren lumak konponduz doitu daiteke, aire gehiago edo gutxiago harrapatzeko. Hegazti bat bere lumak hotzean biratzen ikusten baduzu, aire gehigarria gehitzen ari dela da, gorputzaren beroa harrapatu eta bero mantentzeko.
Gorputzeko tenperatura kontrolatu aldatu
Tenperatura egonkorra mantentzeko, hegaztiek buru eta oinak hotzean jar ditzakete, edo lumetan sartu, bero mantentzeko.
Babestu aldatu
Lumen inguru sendoak hegaztiak haizetik babesten ditu. Material gogorra da eta beta-keratina, urarekiko eta higadurarekiko erresistentea da. Kolore ilunagoko lumek, gainera, eguzkitik babesten dute. Horrez gain, euritan lehor mantenduz, lumak ura uxatzeko lanean ari dira. Bizar formako luma elkarlotuek urak sartu ezin duen ezkutu bat sortzen dute.
Igeri egin aldatu
Hegazti batzuk, euren kanpoko lumak uretan igeri egiteko erabiltzen dituzte. Pinguinoek beren lumak hegal gogor eta lau gisa erabiltzen dituzte, igerilari handiak bihurtuz.
Sentitu aldatu
Lumek ez dute nerbiorik, baina hegaztiaren gorputzari itsasten zaion zatia inguratzen duten nerbioak estimulatzen dituzte. Hegaztiek beren lumak eta jarrera egokitu ditzakete, nerbioen estimulazioaren arabera.
Luma motak aldatu
Lumak hainbat mota desberdinetan sailkatuta daude eta luma mota desberdinak aurki ditzakegu:
- Luma tipikoak edo ingeradakoak: raquis garatu lau, luze eta ordenatuak dituzten lumak dira.
- Bi mota daude: hegaldi-lumak eta inguru-luma generikoak. Azken horiek, burua, lepoa, enborra eta gorputz-adarrak estaltzen dituzte, hegaztiaren lumajearen morfologia orokorra osatuz. Hegaldi-lumek, hegoak eta isatsa estaltzen dituzte eta honela banatzen dira.
- Arraunlariak edo remigeak: hegaleko lumak dira eta beren estandartea asimetrikoa da. Hegoaren kanpoalderago sartzen direnak primarioak deitzen dira, jarraian sekundarioak, erradioaren gainean txertatzen dira, hegalaren oinarritik hurbilenak, humeroaren parean txertatuak, tertziarioak diren bitartean. Lula-lumak hatz lodiaren gainean txertatzen dira.
- Timonerak: buztana osatzen duten lumak dira eta beren estandartea simetrikoa da, azken emari ornoen parean txertatzen dira.
- Estalkiak: hegaletan eta isatsetan daude, arraunlariak eta lemazainak estaltzen.
- Lumatxa: ez du raquisik edo oso motza da, bizarrak libre, desordenatuta eta leunak ditu. Berorik ez galtzea du helburu.
- Semilumak: ingurukoen eta lumatxaren arteko tarteko lumak dira, bizarrik luzeena baino raquis luzeagoa dute, baina hauek lumatxa bezala libre eta desordenatuta daude.
- Hautsez betetako lumak: zenbait hegaztik duten luma-mota berezi bat da, eta haien eginkizuna da hauts mehe bat sortu eta pilatzea, eta, horren bidez, hegaztia azidotu egiten da.
- Zurdak: raquis zurrunen lumak dira, eta oinarrian dauden bizar gutxi batzuk. Bere funtzioa, nagusiki, zentzumenezkoa da.
- Semizerdak: zurden eta inguruko lumen arteko tarteko lumak. Bizar gutxi dute.
- Filolumak: luma leunak bizarrekin soilik azken muturrean. Funtzio sentsorialak eta apaingarriak dituzte.
- Entzule-estalgailuak: kanpoko belarriaren gainean kokaturiko bizar zorrotz ugari dituen erdiestalkiaren antzeko luma zurruna.
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Gaztelaniaz) Veterinaria, Gimena Gómez Est. (2018-03-26). «Plumas de las aves, características, estructura y tipos» Aves Paradais Sphynx (Noiz kontsultatua: 2021-05-05).
- ↑ a b O. López-Albors, F. Gil, JMª. Vázquez, R. la Torre, G. Ramírez-Zarzosa, M. Orenes y F. Moreno. Revisión: Nomenclatura e iconografía de las partes de la pluma y sus diferentes tipos. Anales de Veterinaria (Murcia) 15: 3-16 (1999) (texto completo en PDF).
- ↑ R. Schor and S. Krimm. (1961). «Studies on the Structure of Feather Keratin II. A β-Helix Model for the Structure of Feather Keratin» Biophys J. 1 (6): 489–515. doi:. OCLC .1366335 PMID 19431311. Bibcode: 1961BpJ.....1..489S..
- ↑ Linus Pauling and Robert B. Corey. (1951). «The Structure of Feather Rachis keratin» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 37 (5): 256–261. doi:. OCLC .1063351 PMID 14834148. Bibcode: 1951PNAS...37..256P..
- ↑ (Ingelesez) kazilek. (2017-05-31). «23 Funciones de las Plumas» askabiologist.asu.edu (Noiz kontsultatua: 2021-05-05).
- ↑ (Gaztelaniaz) López-Albors, O.; Gil, F.; Vázquez, J. Mª; Latorre, R.; Ramíre-Zarzosa, G.; Orenes, M.; Moreno, F.. (1999). «REVISIÓN: NOMENCLATURA E ICONOGRAFÍA DE LAS PARTES DE LA PLUMA Y SUS DIFERENTES TIPOS» Anales de Veterinaria de Murcia 15: 3–16. ISSN 1989-1784. (Noiz kontsultatua: 2021-05-05).
