Wikipedia

Erlatibitate orokorraren frogak

Erlatibitate orokorraren lehenengo frogak, Albert Einsteinek, teoria honen egileak, proposatu zituen 1916. urtean. Lehen froga horiei, froga klasiko deitzen zaie, eta honakoak dira: Merkurioren orbitaren prezesioaren anomalia, argiaren desbideraketa eta argiaren gorriranzko lerrakuntza.

Erlatibitate[Betiko hautsitako esteka] Orokorraren egilea: Albert Einstein

1970. hamarkadan, teknologiaren garapenarekin batera, froga berriak egin ziren. Horiei froga moderno izena eman zitzaien. Garai horretan, pulsar bitarren azterketa egin zen, Eguzki-sistemako grabitate-eremuak baino eremu indartsuagoak aztertuz. Hulse eta Taylor izan ziren azterketa horien protagonistak. Honela, grabitate-eremuen intentsitatea limiteetara eramanez (Eguzki-sistema indar ahul moduan, eta pulsarrak eremu indartsu moduan), Erlatibitate Orokorraren legeak, eta horiek aurresaten dituzten fenomenoak, sistema bietan betetzen direla behatu ahal izan zen.

2016ko otsailean, Advanced Ligo zientzialari taldeak zulo beltz batek igorritako grabitazio-uhinen detekzioaren berri eman zuen.[1] 2016 eta 2017ko[2] ekainean beste aurkikuntza batzuk egin ziren eta Erlatibitate Orokorraren teoria grabitate-eremu oso handien limitean ere betetzen zela frogatu zen. Horrela, gaur egun ez da teoria honek aurresan ezin dezakeen fenomeno-kosmologikorik aurkitu.

Froga klasikoak

aldatu

Albert Einsteinek ondorengo hiru froga proposatu zituen 1916an:

  1. Merkurioren orbitaren perihelioaren presezioa
  2. Eguzkiak sortutako argiaren desbideraketa
  3. Argiaren gorriranzko lerrakuntza

The Times egunkariarentzako gutunean, 1919ko azaroaren 28an, eratibitatearen teoria deskribatu zuen eta bere lagun ingelesei lana frogatzea eskertu zien. Gainera, hiru froga klasiko aipatu zituen, iruzkinekin:

"Teoriaren xarma nagusia bere osotasun logikoan datza. Bertatik ateratako konklusioetako bakarra okerra dela frogatzen bada, bertan behera utzi behar da; ezinezkoa dirudi hura aldatzea bere egitura osorik aldatu gabe."

Merkurioren orbitaren prezesioaren anomalia

aldatu
 
Merkurioren[Betiko hautsitako esteka] orbitaren prezesioa

Mekanika klasikoan, bi gorputzeko sistema batean, gorputz txikiak handiaren inguruan orbitatzen du. Orbita horiek eliptikoak dira eta masa-zentroa elipsearen fokuan dago. Eguzki-sistemako planeten kasuan, gorputz handia Eguzkia da, eta txikia planeta bat. Bien arteko distantzia minimoa den puntuari perihelio deitzen zaio. Perihelioak, beste planetekiko elkarrekintzen ondorioz, translazio bat jasaten du eguzkiaren inguruan. Fenomeno horri, prezesio izena ematen zaio.

Planeta gehienen kasuan, mekanika klasikoak zehaztasunez azaltzen du perihelioak jasaten duen prezesioa. Merkurioren kasuan ordea, 1697tik 1848ra arte egindako behaketengatik, planeta honen perihelioak Newtonen legeek deskriba ezin dezaketen prezesio bat jasaten zuela ikusi zen, eta hau 1859an "arazo zelestial" izendatu zuten.

Einsteinen Erlatibitate Orokorraren teoriak[3] grabitateak espazio-denboraren kurbadura finkatzen duela dio. Horri esker, teoria berri horrek, arazoa konpontzen zuela ikusi zen. Ondorioz, Erlatibitate Orokorrak komunitate zientifikoaren arreta eskuratu zuen, pixkanaka Newtonen teoria baztertuz.

Einsteinen teoriaren arabera, bere ekuazioak Eguzki-sistemako planeten higiduran aplikatuta, Newtonen ekuazioetara sinplifika daitezke, gai bat gehituz:   . Planeta gehienen kasuan masa zentrorako distantzia (r) oso handia denez, gai horrek duen ekarpena oso txikia da, distantziaren kuboaren inbertsoaren proportzionala delako. Beraz, planeta gehienen kasuan, ez du eragin ikusgarririk haien orbiten prezesioan. Merkurioren kasuan, aldiz, r, gai horrek eragina izateko adinakoa da, eta gai hori kontuan izanez gero, zehaztasunez azal daiteke Merkurioren orbitaren prezesioa.

Argiaren desbideraketa Eguzkiaren ondorioz

aldatu

Erlatibitate Orokorarren teoria sortu baino lehenago, Henry Cavendishek 1784an eta Johann Georg von Soldnerrek 1801ean[4][5] jada ondorioztatu zuten Newtonen grabitate teoriak ondorengoa aurresaten zuela: argiaren ibilbidea okertu egiten da objektu pisutsuen inguruan. 1911. urtean Einsteinek baliokidetasun-printzipioan soilik oinarrituta, Soldnerren emaitza berdina lortu zuen. Hala ere, 1915ean, Erlatibitate Orokorra burutu ahala, emaitza zuzena 1911an lortutakoaren bikoitza dela frogatu zuen. Balio hori, eguzkiaren ondotik igarotzen diren argi izpientzat, 1.75 arku-segundokoa da[6].

1919ko maiatzaren 29ko eguzki eklipse totalean[7], zeru-esferan izarren posizioak aldatzen zirela behatuz, argiaren desbideraketa frogatu zen lehen aldiz. Esperimentua Arthur Eddingtonek eta bere laguntzaileek eraman zuten aurrera, eta Eddington esperimentua izena jarri zioten. Esperimentuan, eguzkitik gertu zeuden Taurus konstelazioko izarrak aztertu ziren. Behaketok, toki ezberdinetatik egin ziren; Sobral hiritik (Brasil) eta Sao Tome eta Principetik (Gineako golkoa).

Esperimentu horren emaitzak egunkari garrantzitsuenen azaletan agertu ziren, Einstein eta bere Erlatibitate Orokorraren teoria mundu osoan ospetsuak bihurtu zirelarik. Garaiko teknologiaren zehaztasuna, ordea, nahiko eskasa zen. Zientzialari batzuk, lortutako emaitzak akats sistematikoz beteta zeudela argudiatu zuten, baita berreste alderako isuriaz ere[8]. Ziurgabetasun horrek ia 50 urte iraun zuen, teknologiaren hobekuntza nabarmena gertatu zen arte, zehazki, behaketak irrati maiztasunean egiten hasi ziren arte. Gaur egun, Eddingtonen analisia zehatza izan zela frogatu da[9], eta antzeko esperimentuen errepikapenek emaitza berdinak eman dituzte.

 
Gorriranzko[Betiko hautsitako esteka] lerrakuntza grabitazionalaren irudikapena

Argiaren gorriranzko lerrakuntza

aldatu

1907an, Einsteinek baliokidetasun-printzipiotik argiaren gorriranzko lerrakuntza grabitazionala iragarri zuen. Efektu hori, grabitazio-eremu oso handia duen nano zuri baten lerro espektralak erabiliz neurtu ahal izango zela aurresan zuen. 1925an, Walter Sydney Adamsek Sirius B izarraren gorriranzko lerrakuntza grabitazionala neurtzeko lehen saiakerak egin zituen, baina emaitzak kritika handiak jaso zituen. Kritika horien jatorria, Sirius[10][11] izar primarioak sortutako argi-kutsadura zen. 1954an, Popperrek nano zuri baten gorriranzko lerrakuntza grabitazionalaren lehen neurketa zehatza egin zuen. 40 Eridani B[10] izar-sistemaren gorriranzko lerrokatze grabitazionala neurtu zuen: 21 kilometro segundoko.

1971an, Greensteinek Sirius Bren gorriranzko lerrakuntza neurtzea lortu zuen, 89±19 kilometro segundoko balioa neurtuz. Gaur egun, Sirius Bren gorriranzko lerrakuntzaren balio zehatzena Hubble espazio teleskopioak lortutakoa da, 80.4±4.8 kilometro segundokoa.  

Froga modernoak

aldatu

Dicke and Schiff erlatibitate orokorra frogatzeko oinarri berri bat bultzatu zuten, erlatibitate orokorra frogatzeko aro berrian.[12][13] Haiek nabarmendu zuten, ez bakarrik froga klasikoen garrantzia, baizik eta esperimentu nuluena ere, grabitazioaren teorian printzipioz gerta zitezkeen fenomenoak, baina erlatibitate orokorrean ez, aztertuz. Beste garapen teoretiko garrantzitsu batzuen barruan erlatibitate orokorraren teoria alternatiboen hastapena zegoen, bereziki tentsore eskalarren teoriak, esate baterako, Brans-Dicke teoria[14]; baita formalismo post-Newtondar parametrizatuaren hastapena ere, non, erlatibitate orokorrarekiko desbiazioak kuantizatuak izan daitezkeen; eta baliokidetasun printzipioaren alorraren hastapena.

Esperimentalki, esplorazio espazialean, elektronikan eta materia kondentsatuko fisikan egindako  garapenak esperimentuen zehaztasun handiagoa ahalbidetu dute, hala nola, Pound-Rebka esperimentua, laser interferometria eta Lunar Laser Ranging esperimentua.

Grabitatearen froga post-Newtondarrak

aldatu

Hasierako erlatibitate orokorraren frogak teoria honen lehiakide bideragarrien faltarengatik oztopatuak izan ziren: ez zegoen argi zer motako frogek ezberdinduko zuten bere lehiakideengandik. Erlatibitate orokorra erlatibitate bereziaren teoria eta behaketekin bat etortzen zen grabitatearen teoria bakarra zen. Hau Brans-Dicke teoriaren sorrerarekin aldatu zen, 1960an. Teoria hau sinpleagoa da, bere baitan ez duelako dimentsiodun konstanterik, eta Machen printzipioaren bertsio batekin bat datorrelako, baita Diracen zenbaki handien hipotesiarekin ere: erlatibitatearen historian eragin handikoak izan diren bi ideia filosofiko. Honek, formalismo post-newtondar parametrizatuaren garapena bultzatu zuen, Nordtvedt eta Willek burututa; Newtonen grabitazio unibertsalaren legearen, lehenengo ordenean, objektu higikorren abiaduren desbideratze guztiak parametrizatu zituen, hamar parametro erregulagarrien menpe (hau da, v/c gaiaren lehenengo ordenean, v objektuaren abiadura eta c argiarena izanik). Hurbilketa honek erlatibitate orokorrarengandiko desbideratze guztiak sistematikoki aztertuak izatea ahalbidetzen du, eremu grabitatorio ahuletan poliki mugitzen diren objektuen kasuan. Esfortzu handia egin da parametro post-newtondarrak mugatzeko, eta desbideraketak erlabitate orokorrarengandik oso mugatuta daude momentuz.

Lente grabitatorioen eta argiaren denbora atzerapenaren azterketak parametro post-newtondar bera mugatzen dute, Eddington parameter \gamma deritzona, grabitate iturri batek eragindako argiaren desbideratzearen parametrizazioa dena. Erlatibitate orokorrean parametroaren balioa bat da, baina beste teorietan (Brans-Dicke teorian, adibidez) beste balio batzuk hartzen ditu. Parametro post-newtondarren artetik hobekien mugatuta dagoena da, baina besteak kalkulatzeko beste esperimentu batzuk daude. Merkurioren perihelioaren prezesioaren azterketa zehatzak beste parametroak mugatzen ditu, baita baliokidetasun indartsuaren printzipioaren frogek ere.

BepiColombo Merkuriorako misioaren helburuetako bat erlatibitate orokorra frogatzea da, formalismo post-Newtondar parametrizatuaren gamma eta beta parametroak zehaztasun handiz neurtuz.[15][16] Esperimentua Mercury Orbiter Radio science Experiment (MORE)-ren parte da.[17][18] Espaziontzia 2018ko urrian jaurti zen eta Merkurioren orbitara 2025eko abenduan iristea espero da.

Argiaren denbora atzerapena

aldatu

Irwin I. Shapiro beste froga bat proposatu zuen, froga klasikoetatik kanpo, Eguzki Sisteman aurrera eraman zitekeena. Batzuetan, erlatibitate orokorraren laugarren froga “klasikoa” deritzo. Denbora atzerapen erlatibista bat (Shapiro atzerapena) aurresan zuen beste planetetan islatzen ziren radar seinaleen joan-etorrien iraupenean.[19] Eguzkitik gertu igarotzen den fotoi baten ibilbidearen kurbadura oso txikia da atzerapen efektu behagarri bat izateko (joan-etorriaren iraupena fotoiak ibilbide zuzena egin izan balu hartuko zuen denborarekin konparatzen badugu); baina erlatibitate orokorrak atzerapena handituko dela dio fotoia Eguzkitik hurbilago pasatuz gero, Eguzkiaren potentzial grabitatorioan gauzatutako denbora zabalkuntzarengatik. Merkurio eta Venusen gertatutako radar islapenak behatuta, hauek Eguzkiak eklipsatu aurretik eta ondoren, erlatibitate orokorraren teoriarekin bat dator %5eko mailan.[19]

Orain dela ez hainbeste, Cassini-Huygens-ek esperimentu antzeko bat jarraitu zuen, erlatibitate orokorrarekin bat zetorrena %0.002ko mailan.[20] Hala ere, azterketa zehatz hauek[21][22] erakutsi zuten neurtutako gamma PPN parametroaren balioa Eguzkiaren Eguzki Sistemaren barizentroaren inguruko higidura orbitalak eragindako efektu grabitomagnetikoaren eragina zuela. B. Berottik Cassini radiozientzia esperimentuko efekto grabitomagnetikoa inplizituki postulatu zuen, bere jatorria erlatibitate orokorra izanik. Baina, bere balio teorikoa ez da inoiz frogatua izan esperimentalki, gammaren neurtutako balioaren ziurgabetasun esperimentala B. Berottik eta koegileek baieztatu zutena baino %0.002 handiagoa izatea eraginda.

Oso oinarri luzeko interferometria (Very Long Baseline Interferometry) abiadura-menpekotasuna duten Saphiro denbora-atzerapenaren zuzenketak neurtu ditu, Jupiter[22][23] eta Saturnoren[24] eremu higikorrean.

Baliokidetasun printzipioa

aldatu

Baliokidetasun printzipioak, bere formarik sinpleenean, eremu grabitazional batean erortzen ari diren gorputzen ibilbidea haien masa eta barne estrukturarekiko independente izan beharko lukeela adierazten du, baldin eta ingurunea ez aldatzeko edo tidal indarrek haiengan eraginik ez izateko nahiko txikiak badira. Ideia hau izugarrizko zehaztasunarekin frogatua izan da Eötvös tortsio balantzaren esperimentuaren bidez, bi saio-masen arteko azelerazio diferentziala bilatzen zuena. Honen inguruko mugak, eta konposizioarekiko menpekoa den bosgarren indar baten existentziaren edo Yukawa elkarrekintza grabitatorioaren inguruko mugak oso indartsuak dira, eta bosgarren indarra eta baliokidetasun printzipio ahularen baitan daude azalduta.

Baliokidetasun printzipioaren bertsio bat, baliokidetasun indartsuaren printzipioa, erortzen ari diren autograbitaziodun gorputzak, hala nola, izarrak, planetak eta zulo beltzak (haien erakarpen grabitazionalagatik bere burua eusten dutenak) eremu grabitatorio batean ibilbide bera jarraitu beharko luketela adierazten du, baldin eta baldintza berak betetzen badira. Honi Nordtvedt efektua deritzo eta Lunar Laser Ranging Esperimentuaren bidez frogatuta dago.[25][26] 1969tik telemetro estazio ezberdinetatik Ilargiko islatzaileetarainoko distantziak zentimetrotako zehaztasunarekin neurtu izan ditu.[27] Hauek oso muga sendoak ezarri dituzte beste parametro post-newtondarretako batzuetan.

Baliokidetasun indartsuaren printzipioaren beste parte bat da Newtonen konstante grabitatorioa denboran konstantea eta unibertsoko edozein tokitan balio bera izateko betebeharra. Newtonen grabitazio konstantearen aldaketa posiblea mugatzen duten behaketa independente asko daude,[28] baina hoberenetako bat ilargi telemetrian oinarritzen da, konstantea urtean 10¹¹ren bat baino gehiago ez dela aldatzen adierazten duena.

Gorriranzko lerrakuntza eta denboraren zabalkuntza

aldatu

Gorriranzko lerrakuntzaren egiaztapen esperimentala lurreko baliabideak erabiliz hamarkadak behar izan zituen, zaila delako erlojuak (denboraren zabalkuntza neurtzeko) zein maiztasun zehatzeko erradiazio elektromagnetikoko iturriak (gorriranzko lerrakuntza neurtzeko) aurkitzea, efektua zehaztasun nahikoaz neurtu ahal izateko. Lehenengo aldiz 1959an  esperimentalki konfirmatu zen, Mössbauer efektuak gamma izpien uhin luzeeran eragindako aldaketen neurketak erabiliz. Pound-Rebka esperimentuak Harvard Unibertsitateko Jefferson dorrearen gailurran eta oinan kokatutako bi iturrien arteko  gorriranzko lerrakuntza erlatiboa neurtu zuen. [29][30]Emaitza erlatibitate orokorrarekin guztiz bat etorri zen. Esperimentu hau erlatibitate orokorra frogatzeko egin ziren lehenengoetarikoa izan zen.[31]

Erortzen ari den fotoi baten urdineranzko lerrakuntza behatu daiteke, asumituz masa baliokide bat duela bere frekuentzian oinarrituta E=h f, E=mc², erlatibitate bereziaren emaitza dena. Horrelako deribazio sinpleek erlatibitate orokorrean esperimentuak energien ordez erlojuen erritmoa konparatzen dutela ahazten dute. Beste hitz batzuetan, zenbat eta fotoiaren energia altuagoa izan erori eta gero, orduan eta erritmo motelagoa daramate erlojuek. Erlatibitate orokorra guztiz balioztatzeko, erakutsi behar da fotoien erritmoa jasotzerakoan emititzerakoan baino altuagoa dela. 1976an gorriranzko lerrakuntza frogatzeko oso esperimentu zehatza egin zen,[32] non hidrogeno maser erloju bat 10 000 km-ko altueraraino jaurti zen, eta bere erritmoa lurreko erloju beraren erritmoarekin konparatu zen.

Nahiz eta Global Positioning System (GPS) fisikaren froga bat izateko diseinatua ez egon, bere denbora sisteman barneratuta izan behar du gorriranzko lerrakuntza. Lehenengo satelitea jaurti zenean, ingeniariek ez zuten kontutan hartu, eta konturatu ziren egunean 38 mikrosegunduko aldaketa gertatzen zela.

Koadro-herrestatzearen frogak

aldatu

Lense-Thirring prezesioa masa zentral birakari baten inguruan higitzen ari den partikula baten orbitaren prezesio sekular txikietan datza. Honen frogak LAGEOS sateliteekin egin dira,[33] baina prezesioen alderdi asko oraindik eztabaidagarriak dira. Efektu bera behatu da Mars Global Surveyor (MGS) espazio-ontziaren datuetan, ikerkuntza zahar bat Marte inguruan orbitatzen; froga honek ere eztabaida bat sortu zuen.[34] Eguzkiaren Lense-Thirring efektua barneko planeten perihelioan antzemateko lehenengo ahaleginak ere berriki komentatu dira. Kuadro-herrestatzeak zulo beltz supermasibo batetik gertu orbitatzen ari diren izarren plano orbitala zulo beltzaren spin ardatzarekiko prezesatzea eragingo luke. Efektu hau Esne Bidearen zentruan egindako izarren monitorizazio astrometrikoaren bidez antzemangarria izango litzateke urte batzuk barru.[35] Orbita ezberdinetan dauden bi izarren orbitaren prezesioak konparatuz, printzipioz posiblea da erlatibitate orokorraren “no-hair theorems” frogatzea.[36]

Gravity Probe B sateliteak, 2004an jaurtita eta abian 2005era arte, koadro-herrestatzea eta efektu geodetikoa antzeman zuen. Esperimentuak ping pong piloten tamainako lau kuartzo esfera erabili zituen, supereroale batez estaliak. Datuen analisiak 2011ra arte iraun zuen zarata maila altuengatik eta zarata zehaztasunez modelatzeko zailtasunengatik, seinale erabilgarri bat aurkitu ahal izateko. 2011ko maiatzaren 4an Stanford Unibertsitateko ikerlari nagusiek esan zuten urrutiko IM Pegasi izarrarekiko koadro-herrestatze erlatiboa zehaztasunez neurtu zutela, eta kalkuluek frogatu zuten Einsteinen teoriarekin bat zetorrela. Physical Review Letters aldizkarian argitaratutako emaitzek efektu geodetikoa %0.2ko errorearekin neurtu zuten.  Emaitzek adierazi zuten Lurraren biraketak eragindako koadro-herrestatze efektua urteko 37 milisegundukoa dela %19ko errorearekin.[37] Francis Everitt ikerlariak milisegundua “giza hile baten zabalera 10 miliako distantziatik ikusita” dela azaldu zuen.[38]

2012ko urtarrilean, LARES satelitea jaurti zen Vega suziri [39]batean Lense-Thirring efektua %1eko zehaztasunarekin neurtzeko.[40] Hala ere, lortu ahal den zehaztasunaren ebaluazioak eztabaidak sortzen ditu.[40][41][42]

Eremu bortitzeko frogak

aldatu

Eremu grabitazional oso bortitzak zulo beltzen inguruan ageri dira; batez ere zulo beltz supermasiboetan, galaxia aktiboen nukleoetan edo quasar oso aktiboetan aurki ditzakegunak. Galaxien nukleoak eta quasar hauen behaketak oso zailak izan ohi dira eta behaketa hauen interpretazioak lotura handiagoa dute erabilitako modelo astrofisikoekin erlatibitate orokorrakin baino. Hala ere, behaketa hauek bat datoz erlatibitate orokorrak deskribatutako zulo beltzekin.

Pulsar bitarrak

aldatu

Pulsarrak oso azkar biratzen duten neutroi-izarrak dira, biratzean irrati pultsu erregularrak igorritzen dituztenak. Horregatik, erloju modura erabili ohi dira, haien orbita higidura oso zehazki neurtzen baimentzen diguna. Beste izarren inguruan orbitatzen duten pulsarren behaketei esker, periapsiaren prezesio handi bat gertatzen dela frogatu dute. Prezesio hau ezin da teoria klasikoa erabiliz azaldu, bai ordea erlatibitate orokorra erabiliz. Adibidez, Hulse–Taylor PSR B1913+16 deituriko pulsar bitarrak urteko 4º-ko prezesioa du. Prezesioa hau pulsarren masa kalkulatzeko erabili ohi da.

Atomoek eta molukulek igorritako erradiazio elektromagnetikoaren antzera, kuadrupolo motako edo orden altuagoetako bibrazioak dituen edo asimetrikoa den eta biratzen dabilen masek grabitazio uhinak igortzen dituzte.[43] Grabitazio uhin hauek argiaren abiaduran bidaiatzen dutela aurreikusten da. Adibidez, Eguzki-sitemako planetek energia etengabe galtzen dute igorritako erradiazioari esker, baina ain da txikia erradiazio hori non antzematea ezinezkoa egiten zaigun. (Lurrak 200 watt inguru igortzen ditu).

Grabitazio uhinen erradiazioa Hulse–Taylor bitarretik eta beste pulsar bitarretatik ondorioztatu ziren.[44] Pulsuen neurketa zehatzek haien higidurak pixkanaka espilar forma hartzen duela erakusten digute, uhin grabitazionalek sorturiko energia galera frogatuz.[45] [46]1993an Hulsek eta Taylorrek fisikako Nobel Saria irabazi zuten, lehenengo pulsar bitarraren aurkikuntza eta haren orbita aldaketaren neurketagatik.[47]

2003an aurkitu zen “pulsar bikoitzak”, PSR J0737-3039, urteko 16,90º-ko prezesioa du.  Hulse–Taylor bitarrak ez bezala, sistema honen bi neutroi izarrak pulsar modura detektazten dira, bi gorputzen neurketa zehatzak ahalbideturik. Sistema honek dituen propietateak direla eta, Eremu grabitazional bortitzak aztertzeko dugun sistemarik honena da, eta bertan, erlatibitateraren ondorio antzeman ditzakegu. Orbita aldaketak antzematez gain, bi urte eta erdi iraun zuten behaketen ondorioz erlatibitate bereziaren lau froga desberdin aurkitu ziren. Zehatzena Shapiro efektua da, erlatibitate orokorraren teoria 0,05%[48] errorearekin baieztatzen duena.

2013an astonomia talde internazional batek pulsar batez eta nano zuri batez osaturiko sistema den PSR J0348+0432 behaturik, orbitaren peridoa urteko zortzi segunduren milioiarenean aldatzen dela nehurtzea lortu zuten eta grabitazio orokorrak egindako aurreikuspenak baieztatu ziren[49], horrelakorik inoiz egin den eremu bortitzena izanik.[50]

Grabitazio-uhinen zuzeneko detekzioa

aldatu

Erlatibitate Orokorraren teoriak, eremu grabitazionalaren aldaketak abiadura finituarekin hedatzen direla dioen teoria orok bezala, uhin grabitazionalak aurresaten ditu[51].

Gertaera astronomiko bortitzetatik (hala nola bi neutroi-izar edo bi zulo beltzen bat-egitetik) igortzen diren uhin grabitazionalak detektatzeko asmoz, hainbat grabitazio-uhin-detektagailu eraiki dira azken urteotan. 2016ko otsailean, Advanced LIGO-ko zientzialariek lehengo aldiz uhin grabitazionalak detektatu zituztela eman zuten aditzera. Uhin horiek zulo beltz-sistema bitar baten kolapsotik eratorriak ziren[52][53].

Teknologia berriari esker, uhin grabitazionalen detekzioaren bidez, unibertsoa azter dezakegu. Horrek adar berri bat agerrarazi du astronomian: grabitazio-uhinen astronomia, hain justu.

Zulo beltzen zuzeneko ikuskapena

aldatu
 
Zulo[Betiko hautsitako esteka] beltz baten lehen irudia

2017an, Event Horizon Telescope (EHT) teleskopioa irrati-uhinak erabiliz M87 galaxia behatzen hasi zen. Bi urte beranduago, EHTk M87 galaxiaren zentroko zulo beltzaren gertaera-mugaren argazkia lortu zuen. Hau izan zen zulo beltz baten lehen irudia. Irudi hori lehen aldiz 2019ko apirilaren 10ean egin zen prentsaurreko batean erakutsi zen. Prentsaurrekoa egin zen egun berean, Astrophysical Journal Letters (vol. 875, No. 1) aldizkariak EHTaren emaitzei buruzko sarbide irekiko sei orrialde argitaratu zituen.[54][55]

Gorriranzko lerrakuntza eta izarren orbita prezesioa eremu grabitazional bortitzetan

aldatu

Esne Bidearen erdian dagoen  Sagittarius A* zulo beltz supermasiboren inguruan orbitatzen duen S2 izarrak igorritako argiaren gorriranzako lerrauntza Very Large Telescope bidez nehurtu zen, GRAVITY, NACO eta SIFONI tresnak erabiliz.[56] [57]Gainera, Schwarzschild prezesioa antzeman da S2 izarraren orbitan zulo beltzetik hurbil igarotzean.[58]

Baliokidetasunaren printzipio bortitza

aldatu

Erlatibitate orokorraren baliokidetasun bortitzaren printzipioak erorketa askearen unibertsaltasuna definitzen du, baita barne grabitate bortitza duten gorputzentat ere. Printzipio honen frogak aurkitzea ez da erraza, Eguzki Sistemako gorputzek barne grabitate ahula dutelako eta Esne Bidearen zentrutik pulsar nano zuri sistema bitarretan jasandako erakarpen indarra ahula delako.  4200 argi-urtera PSR J0337+1715 deituriko hiru izarren sitema aurkitu ostean baliokidetasun bortitzan printzipioa frogatzea posible da. Sistema neutroi-izar batez eta bi nano zuriz osatua dago. Neutroi izarrak nano zuri baten inguruan 1,6 eguneko orbitan biratzen du eta bi hauek urrutiago dagoen nano zuriaren inguruan 327 eguneko orbitan. Sistema hau erabiliz, pulsarretik urrun dagoen nano zuriak pulsarrean eta gertu duen bigarren nano zurian eragindako erakarpen indarrak konpara ditzakegu, pulsarrak barne grabitate bortitza baitu. Pulsarrak eta hurbil duen nano zuriak jasandako azelerazioen arteko aldea 2.6×10−6koa da. (95% konfiantza-tarte).[59][60][61]

X izpien espektroskopia

aldatu

Teknika hau gorputz grabitazional batek fotoi baten higidura aldatzen duenaren ideian datza. Oso ohikoa da zulo beltz bat eta haren inguruko akrezio-diskoak osatutako sistema. Zulo beltzak inguruan dituen gorputzek igorrirtako erradiazioan eragiten du, baita akrezio-diskoarenean ere. Einsteinen teoria zuzena dela onartuz, zulo beltzak Kerr-en metrika erabiliz deskribatzen dira. Beraz sistemaren eradiazioa neurtuz Einsteinen teoriaren egiatasuna froga dezakegu.

Zulo beltzak ete bere akrezio-diskoak osatutako sitemaren erradiazioak X izpi eran iristen dira Lurrera eta jasotako eradiazioa hainbat osagaietan deskonposatzen da. Einsteinen teoria espektro-termikoa eta islapen espektroa erabiliz egiazta daiteke. Espektro-termikoa erabiliz ez da espero Eisteinen teoriaren egiaztapen sendorik egitea[62], baina islapen espektroaren erabiliz emaitza oparoagoak lortzea espero da.[63] Hala ere, bi kasuetan neurketen zihurgabetasuna dela eta zaila da emaitza zehatzak lortzea.[64]

Froga kosmologikoak

aldatu

Eskala handietan egindako frogak ez dira Eguzki Sisteman egindakok bezain zorrotzak.[65] Lehenengo froga kosmologikoa unibertsoaren espansioaren aurreikuspena eta aurkikuntza izan zen.[66] 1922an Alexander Friedmannek Einsteinen ekuazioen soluzio ez-geldikorrak lortu zituen eta 1927an Georges Lemaîtrek konstante kosmologikoa erabiliz, Einsteinen ekuazioen soluzio estatikoak ezegonkorrak direla frogatu zuen. Beraz Einsteinek aurreikusitako unibertso estatikoa ezinezkoa da, espantsio edo uzkurdura bat jasan behar duela frogatuz. Lemaîtrek unibertsoak espantsio bat jasaten duela aurresan zuen eta argiaren gorriranzko lerrakuntza eta argiaren iturritik dagoen distantziaren erlazioa eman zuen, gaur egun Hubbleren legea bezala ezagutzen duguna. 1931n Einsteinek berak Friedmann eta Lemaîtren emaitzak onartu zituen. 1929an Edwin Hubble-ek unibertsoaren espantsioa aurkitu zuen, fisikari gehienen ustez erlatibitate orokorraren egiaztapen zuzena dena. 1930ean, E. A. Milneren lanei esker batez ere, argiaren gorriranzko lerrakuntza eta argiaren iturritik dagoen distantziaren erlazioa unibertsoa uniformea eta isotropoa dela onartzearen ondorio bat dela frogatu zen. Hala ere, unibertso ez estatiko baten aurresana ez zen tribiala izan eta batez ere erlatibitate orokorraren teoriak bultzatutakoa izan zen.

Hondoko mikrouhin erradiazioa aztertuz lortu daitezken inflazio kosmikoan zehar sorturiko grabitazio uhinen neurketen bidez erlatibitate orokorra ere froga daiteke.[67] 2017ko abuztuan  European Southern Observatory's Very Large Telescope (VLT) erabiliz, Einsteinek aurresandako grabitatearen efektuak frogatu ziren, Sagittarius A* deituriko zulo beltz supermasiboak sorturiko efektuak aztertuz. Einteinen teoriak gorputz handiek haien inguruko espazioa kurbatzen dutela dio, haien inguruan dauden gorputzen higidura zuzena perturbatuz. Nahiz eta Einstenen teoria balioztatzen zuten hainbat froga izan, erlatibitate orokorraren teoria hain gorputz handiarekin frogatzen zen lehenengo aldia izan zen. Emaitzak The Astrophysical Journal-en argitaratu ziren.[68][69]

Leiar grabitazionala

aldatu

Hubble Space Telescope eta Very Large Telescope erabiliz, astronomoek eskala galaktikoetan frogatu dute erlatibitate orokorraren teoria. Gertu dugun ESO 325-G004 dituriko galaxiak lente grabitazional baten modura dihardu, honen atzean dauden galaxien argia distorsionatuz eta bere zentroaren inguran Einsteinen eraztuna sortuz. ESO 325-G004-ren masa eta bere inguruko espazioaren kurbadura alderatuz, eskala astronomiko auetan grabitateak erlatibitate orokorrak aurresan bezela jokatzen duela ikusi zen.[70][71]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Castelvecchi, Davide. (2016). "Einstein's gravitational waves found at last".. .
  2. ↑ Cho, Adrian. (2017-02-07). «LIGO doesn’t just detect gravitational waves. It makes them, too» Science  doi:10.1126/science.aal0713. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  3. ↑ Einstein, Albert. (1916). "The Foundation of the General Theory of Relativity". Annalen der Physik., 769-822 or..
  4. ↑ «Notiz betr. Berliner Astronomisches Jahrbuch» Astronomische Nachrichten 278 (5-6): 280–280. 1950  doi:10.1002/asna.19502780523. ISSN 0004-6337. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  5. ↑ «Deflection of Light» Gravitational Lensing (Cambridge University Press): 17–37. ISBN 978-1-107-12976-4. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  6. ↑ Khorasani, Sina Ataollah. (2012-10-11). «Deflection of light and Shapiro delay: an equivalent medium theory approach» The Nature of Light: Light in Nature IV (SPIE)  doi:10.1117/12.931026. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  7. ↑ (Ingelesez) «IX. A determination of the deflection of light by the sun's gravitational field, from observations made at the total eclipse of May 29, 1919» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical or Physical Character 220 (571-581): 291–333. 1920-01  doi:10.1098/rsta.1920.0009. ISSN 0264-3952. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  8. ↑ Collins, H. M. (Harry M.), 1943-. (1993). The golem : what everyone should know about science. Cambridge University Press ISBN 0-521-35601-6. PMC 27070063. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  9. ↑ Kennefick, Daniel. (2011-11-12). «Not Only Because of Theory: Dyson, Eddington, and the Competing Myths of the 1919 Eclipse Expedition» Einstein and the Changing Worldviews of Physics (Birkhäuser Boston): 201–232. ISBN 978-0-8176-4939-5. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  10. ↑ a b «2010JHA....41...41H Page 41» articles.adsabs.harvard.edu (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  11. ↑ «1980QJRAS..21..246H Page 246» adsabs.harvard.edu (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  12. ↑ (Ingelesez) Dicke, R. H.. (1959-03-06). «New Research on Old Gravitation: Are the observed physical constants independent of the position, epoch, and velocity of the laboratory?» Science 129 (3349): 621–624.  doi:10.1126/science.129.3349.621. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  13. ↑ (Ingelesez) Schiff, L. I.. (1960-04-XX). «On Experimental Tests of the General Theory of Relativity» American Journal of Physics 28 (4): 340–343.  doi:10.1119/1.1935800. ISSN 0002-9505. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  14. ↑ (Ingelesez) Brans, C.; Dicke, R. H.. (1961-11-01). «Mach's Principle and a Relativistic Theory of Gravitation» Physical Review 124 (3): 925–935.  doi:10.1103/PhysRev.124.925. ISSN 0031-899X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  15. ↑ «ESA Science & Technology - Fact Sheet» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  16. ↑ (Ingelesez) Milani, Andrea; Vokrouhlický, David; Villani, Daniela; Bonanno, Claudio; Rossi, Alessandro. (2002-10-31). «Testing general relativity with the BepiColombo radio science experiment» Physical Review D 66 (8): 082001.  doi:10.1103/PhysRevD.66.082001. ISSN 0556-2821. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  17. ↑ (Ingelesez) Schettino, Giulia; Tommei, Giacomo. (2016-09-12). «Testing General Relativity with the Radio Science Experiment of the BepiColombo mission to Mercury» Universe 2 (3): 21.  doi:10.3390/universe2030021. ISSN 2218-1997. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  18. ↑ «THE MERCURY ORBITER RADIO SCIENCE EXPERIMENT (MORE) ON-BOARD THE ESA/JAXA BEPICOLOMBO MISSION TO MERCURY» arpi.unipi.it (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  19. ↑ a b (Ingelesez) Shapiro, Irwin I.. (1964-12-28). «Fourth Test of General Relativity» Physical Review Letters 13 (26): 789–791.  doi:10.1103/PhysRevLett.13.789. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  20. ↑ (Ingelesez) Bertotti, B.; Iess, L.; Tortora, P.. (2003-09-XX). «A test of general relativity using radio links with the Cassini spacecraft» Nature 425 (6956): 374–376.  doi:10.1038/nature01997. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  21. ↑ (Ingelesez) Kopeikin, S.M.; Polnarev, A.G.; Schäfer, G.; Vlasov, I.Yu.. (2007-07-XX). «Gravimagnetic effect of the barycentric motion of the Sun and determination of the post-Newtonian parameter γ in the Cassini experiment» Physics Letters A 367 (4-5): 276–280.  doi:10.1016/j.physleta.2007.03.036. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  22. ↑ a b (Ingelesez) Kopeikin, S. M.. (2009-11-01). «Post-Newtonian limitations on measurement of the PPN parameters caused by motion of gravitating bodies» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 399 (3): 1539–1552.  doi:10.1111/j.1365-2966.2009.15387.x. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  23. ↑ (Ingelesez) Kopeikin, Sergei M.; Fomalont, Edward B.. (2007-08-27). «Gravimagnetism, causality, and aberration of gravity in the gravitational light-ray deflection experiments» General Relativity and Gravitation 39 (10): 1583–1624.  doi:10.1007/s10714-007-0483-6. ISSN 0001-7701. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  24. ↑ (Ingelesez) Fomalont, Ed; Kopeikin, Sergei; Jones, Dayton; Honma, Mareki; Titov, Oleg. (2009-04-XX). «Recent VLBA/VERA/IVS tests of general relativity» Proceedings of the International Astronomical Union 5 (S261): 291–295.  doi:10.1017/S1743921309990536. ISSN 1743-9213. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  25. ↑ (Ingelesez) Nordtvedt, Kenneth. (1968-05-25). «Equivalence Principle for Massive Bodies. II. Theory» Physical Review 169 (5): 1017–1025.  doi:10.1103/PhysRev.169.1017. ISSN 0031-899X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  26. ↑ (Ingelesez) Nordtvedt, K.. (1968-06-25). «Testing Relativity with Laser Ranging to the Moon» Physical Review 170 (5): 1186–1187.  doi:10.1103/PhysRev.170.1186. ISSN 0031-899X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  27. ↑ (Ingelesez) Williams, James G.; Turyshev, Slava G.; Boggs, Dale H.. (2004-12-29). «Progress in Lunar Laser Ranging Tests of Relativistic Gravity» Physical Review Letters 93 (26): 261101.  doi:10.1103/PhysRevLett.93.261101. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  28. ↑ (Ingelesez) Uzan, Jean-Philippe. (2003-04-07). «The fundamental constants and their variation: observational and theoretical status» Reviews of Modern Physics 75 (2): 403–455.  doi:10.1103/RevModPhys.75.403. ISSN 0034-6861. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  29. ↑ (Ingelesez) Pound, R. V.; Rebka, G. A.. (1959-11-01). «Gravitational Red-Shift in Nuclear Resonance» Physical Review Letters 3 (9): 439–441.  doi:10.1103/PhysRevLett.3.439. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  30. ↑ (Ingelesez) Pound, R. V.; Rebka, G. A.. (1960-04-01). «Apparent Weight of Photons» Physical Review Letters 4 (7): 337–341.  doi:10.1103/PhysRevLett.4.337. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  31. ↑ (Ingelesez) Pound, R. V.; Snider, J. L.. (1964-11-02). «Effect of Gravity on Nuclear Resonance» Physical Review Letters 13 (18): 539–540.  doi:10.1103/PhysRevLett.13.539. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  32. ↑ (Ingelesez) Vessot, R. F. C.; Levine, M. W.; Mattison, E. M.; Blomberg, E. L.; Hoffman, T. E.; Nystrom, G. U.; Farrel, B. F.; Decher, R. et al.. (1980-12-29). «Test of Relativistic Gravitation with a Space-Borne Hydrogen Maser» Physical Review Letters 45 (26): 2081–2084.  doi:10.1103/PhysRevLett.45.2081. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  33. ↑ (Ingelesez) Ciufolini, I.; Pavlis, E. C.. (2004-10-XX). «A confirmation of the general relativistic prediction of the Lense–Thirring effect» Nature 431 (7011): 958–960.  doi:10.1038/nature03007. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  34. ↑ Krogh, Kris. (2007-11-21). «Comment on ‘Evidence of the gravitomagnetic field of Mars’» Classical and Quantum Gravity 24 (22): 5709–5715.  doi:10.1088/0264-9381/24/22/N01. ISSN 0264-9381. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  35. ↑ (Ingelesez) Merritt, David; Alexander, Tal; Mikkola, Seppo; Will, Clifford M.. (2010-03-12). «Testing properties of the Galactic center black hole using stellar orbits» Physical Review D 81 (6): 062002.  doi:10.1103/PhysRevD.81.062002. ISSN 1550-7998. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  36. ↑ (Ingelesez) Will, Clifford M.. (2008-02-10). «Testing the General Relativistic "No-Hair" Theorems Using the Galactic Center Black Hole Sagittarius A*» The Astrophysical Journal 674 (1): L25–L28.  doi:10.1086/528847. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  37. ↑ (Ingelesez) Everitt, C. W. F.; DeBra, D. B.; Parkinson, B. W.; Turneaure, J. P.; Conklin, J. W.; Heifetz, M. I.; Keiser, G. M.; Silbergleit, A. S. et al.. (2011-05-31). «Gravity Probe B: Final Results of a Space Experiment to Test General Relativity» Physical Review Letters 106 (22): 221101.  doi:10.1103/PhysRevLett.106.221101. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  38. ↑ (Ingelesez) «Einstein Theories Confirmed by NASA Gravity Probe» Science 2011-05-05 (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  39. ↑ «Spaceflight Now | Vega | Prepping satellite to test Albert Einstein» spaceflightnow.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  40. ↑ a b (Ingelesez) Ciufolini, Ignazio; Paolozzi, Antonio; Pavlis, Erricos C.; Ries, John C.; Koenig, Rolf; Matzner, Richard A.; Sindoni, Giampiero; Neumayer, Hans. (2009-12-XX). «Towards a One Percent Measurement of Frame Dragging by Spin with Satellite Laser Ranging to LAGEOS, LAGEOS 2 and LARES and GRACE Gravity Models» Space Science Reviews 148 (1-4): 71–104.  doi:10.1007/s11214-009-9585-7. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  41. ↑ Ciufolini, Ignazio; Pavlis, Erricos C.; Ries, John; Koenig, Rolf; Sindoni, Giampiero; Paolozzi, Antonio; Newmayer, Hans. (2010). Ciufolini, Ignazio ed. «Gravitomagnetism and Its Measurement with Laser Ranging to the LAGEOS Satellites and GRACE Earth Gravity Models» General Relativity and John Archibald Wheeler (Springer Netherlands) 367: 371–434.  doi:10.1007/978-90-481-3735-0_17. ISBN 978-90-481-3734-3. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  42. ↑ (Ingelesez) Paolozzi, Antonio; Ciufolini, Ignazio; Vendittozzi, Cristian. (2011-08-XX). «Engineering and scientific aspects of LARES satellite» Acta Astronautica 69 (3-4): 127–134.  doi:10.1016/j.actaastro.2011.03.005. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  43. ↑ In general relativity, a perfectly spherical star (in vacuum) that expands or contracts while remaining perfectly spherical cannot emit any gravitational waves (similar to the lack of e/m radiation from a pulsating charge), as Birkhoff's theorem says that the geometry remains the same exterior to the star. More generally, a rotating system will only emit gravitational waves if it lacks the axial symmetry with respect to the axis of rotation.
  44. ↑ Stairs, Ingrid H.. (2003). «Testing General Relativity with Pulsar Timing» Living Reviews in Relativity 6 (1): 5.  doi:10.12942/lrr-2003-5. ISSN 1433-8351. PMID 28163640. PMC 5253800. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  45. ↑ Weisberg, Joel M.; Taylor, Joseph H.; Fowler, Lee A.. (1981-10-XX). «Gravitational Waves from an Orbiting Pulsar» Scientific American 245 (4): 74–82.  doi:10.1038/scientificamerican1081-74. ISSN 0036-8733. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  46. ↑ Weisberg, J. M.; Nice, D. J.; Taylor, J. H.. (2010-10-20). «TIMING MEASUREMENTS OF THE RELATIVISTIC BINARY PULSAR PSR B1913+16» The Astrophysical Journal 722 (2): 1030–1034.  doi:10.1088/0004-637X/722/2/1030. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  47. ↑ «press-release-nobel-prize-winners-appeal-for-release-of-soviet-dissident-andrei-sakharov-on-sixth-anniversary-of-his-arrest-jan-22-1986-2-pp» Human Rights Documents online (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  48. ↑ (Ingelesez) Kramer, M.; Stairs, I. H.; Manchester, R. N.; McLaughlin, M. A.; Lyne, A. G.; Ferdman, R. D.; Burgay, M.; Lorimer, D. R. et al.. (2006-10-06). «Tests of General Relativity from Timing the Double Pulsar» Science 314 (5796): 97–102.  doi:10.1126/science.1132305. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  49. ↑ (Ingelesez) Antoniadis, J.; Freire, P. C. C.; Wex, N.; Tauris, T. M.; Lynch, R. S.; van Kerkwijk, M. H.; Kramer, M.; Bassa, C. et al.. (2013-04-26). «A Massive Pulsar in a Compact Relativistic Binary» Science 340 (6131): 1233232–1233232.  doi:10.1126/science.1233232. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  50. ↑ (Ingelesez) Cowen, Ron. (2013-04-25). «Massive double star is latest test for Einstein’s gravity theory» Nature: nature.2013.12880.  doi:10.1038/nature.2013.12880. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  51. ↑ .
  52. ↑ Insights, Editage. «Gravitational waves detected a century after Einstein predicted them» Editage Insights (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  53. ↑ Abbott, B. P.. (2017-02-05). «Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger» Centennial of General Relativity (WORLD SCIENTIFIC): 291–311. ISBN 978-981-4699-65-5. (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  54. ↑ «ShieldSquare Captcha» hkvalidate.perfdrive.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).[Betiko hautsitako esteka]
  55. ↑ (Ingelesez) «First Successful Test of Einstein’s General Relativity Near Supermassive Black Hole» www.mpe.mpg.de (Noiz kontsultatua: 2020-11-15).
  56. ↑ «Star's rosette-shaped orbit around a supermassive black hole supports general relativity» AccessScience (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  57. ↑ GRAVITY Collaboration; Abuter, R.; Amorim, A.; Anugu, N.; Bauböck, M.; Benisty, M.; Berger, J. P.; Blind, N. et al.. (2018-07-XX). «Detection of the gravitational redshift in the orbit of the star S2 near the Galactic centre massive black hole» Astronomy & Astrophysics 615: L15.  doi:10.1051/0004-6361/201833718. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  58. ↑ GRAVITY Collaboration; Abuter, R.; Amorim, A.; Bauböck, M.; Berger, J. P.; Bonnet, H.; Brandner, W.; Cardoso, V. et al.. (2020-04-XX). «Detection of the Schwarzschild precession in the orbit of the star S2 near the Galactic centre massive black hole» Astronomy & Astrophysics 636: L5.  doi:10.1051/0004-6361/202037813. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  59. ↑ (Ingelesez) Archibald, Anne M.; Gusinskaia, Nina V.; Hessels, Jason W. T.; Deller, Adam T.; Kaplan, David L.; Lorimer, Duncan R.; Lynch, Ryan S.; Ransom, Scott M. et al.. (2018-07-XX). «Universality of free fall from the orbital motion of a pulsar in a stellar triple system» Nature 559 (7712): 73–76.  doi:10.1038/s41586-018-0265-1. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  60. ↑ Greenstein, George. (1974). «Superfluidity in Neutron Stars» Physics of Dense Matter (Springer Netherlands): 151–165. ISBN 978-90-277-0407-8. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  61. ↑ Voisin, G.; Cognard, I.; Freire, P. C. C.; Wex, N.; Guillemot, L.; Desvignes, G.; Kramer, M.; Theureau, G.. (2020-06-XX). «An improved test of the strong equivalence principle with the pulsar in a triple star system» Astronomy & Astrophysics 638: A24.  doi:10.1051/0004-6361/202038104. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  62. ↑ Kong, Lingyao; Li, Zilong; Bambi, Cosimo. (2014-12-01). «CONSTRAINTS ON THE SPACETIME GEOMETRY AROUND 10 STELLAR-MASS BLACK HOLE CANDIDATES FROM THE DISK'S THERMAL SPECTRUM» The Astrophysical Journal 797 (2): 78.  doi:10.1088/0004-637X/797/2/78. ISSN 1538-4357. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  63. ↑ (Ingelesez) Bambi, Cosimo. (2017-04-06). «Testing black hole candidates with electromagnetic radiation» Reviews of Modern Physics 89 (2): 025001.  doi:10.1103/RevModPhys.89.025001. ISSN 0034-6861. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  64. ↑ (Ingelesez) Krawczynski, Henric. (2018-08-XX). «Difficulties of quantitative tests of the Kerr-hypothesis with X-ray observations of mass accreting black holes» General Relativity and Gravitation 50 (8): 100.  doi:10.1007/s10714-018-2419-8. ISSN 0001-7701. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  65. ↑ (Ingelesez) Peebles, P. J. E.. (2005-11-XX). «PROBING GENERAL RELATIVITY ON THE SCALES OF COSMOLOGY» General Relativity and Gravitation (WORLD SCIENTIFIC): 106–117.  doi:10.1142/9789812701688_0010. ISBN 978-981-256-424-5. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  66. ↑ Rudnicki, Marek. Oxford University Press 2011-10-31 (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  67. ↑ (Ingelesez) Hand, Eric. (2009-04-16). «Cosmology: The test of inflation» Nature 458 (7240): 820–824.  doi:10.1038/458820a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  68. ↑ «Official: a supermassive black hole in Milky Way» Physics World 15 (11): 3–3. 2002-11  doi:10.1088/2058-7058/15/11/1. ISSN 0953-8585. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  69. ↑ Clery, Daniel. (2020-04-16). «Star’s strange path around black hole proves Einstein right—again» Science  doi:10.1126/science.abc2750. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  70. ↑ Romer, Robert H.. (1991-04-XX). «Editorial: John S. Bell (1928–1990), the man who proved Einstein was right» American Journal of Physics 59 (4): 299–300.  doi:10.1119/1.16537. ISSN 0002-9505. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).
  71. ↑ (Ingelesez) Collett, Thomas E.; Oldham, Lindsay J.; Smith, Russell J.; Auger, Matthew W.; Westfall, Kyle B.; Bacon, David; Nichol, Robert C.; Masters, Karen L. et al.. (2018-06-22). «A precise extragalactic test of General Relativity» Science 360 (6395): 1342–1346.  doi:10.1126/science.aao2469. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-05-10).

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erlatibitate_orokorraren_frogak&oldid=9133533"(e)tik eskuratuta