Botorritako brontzeak

Brontzean zeltiberieraz idatzitako idazkuna

Botorritako brontzeak k.a. I. mendeko brontzezko xaflak dira. Contrebia Belaiscan aurkitu zituzten, Cabezo de las Minasen, egungo Botorrita udalerrian, Zaragozatik gertu.

Botorritako brontzeak
Jatorria
Ezaugarriak
Kokapena
Koordenatuak41°30′N 1°00′W / 41.5°N 1°W / 41.5; -1
Map

Contrebia Belaisca aztarnategian lau brontze topatu zituzten, horietako hiru idazkera paleohispanikoan (zeltiberiera) eta beste bat latinezko idazkeran (zailtasun handirik gabe irakurtzeko modukoa). Testuen arteko harremana oso eztabaidagarria da, ustez hiriko akropolitik edo tabulariumdik (udal artxibotik) datozelako. Hiri honen eskritura-aberastasuna baldintza sozialengatik (inguruko hiriburu juridikoa izatea) edo ustekabeko baldintzengatik izan daiteke (hondamendi beliko azkar batek geroko brontzea berrerabiltzea eragotzi zuen tokia, jada erabilgarria ez zenean).

Ezin da testuen arteko loturarik espero. Paralelismo argiak aurkitzen baditugu ere, Francisco Villarrek eta Carlos Jordanek I. brontze eta IV. brontze artean erabilitako terminoen errepikapena frogatu dute. Eta latinezko testuaren (II. brontze) eta I.aren testuaren artean antzekotasun estrukturalak daude, pertsona talde batek inposatzen dituen bi lege-testu direlako. Biek Botorritako brontzeetan barruti juridiko moduko bateko "epaitegi"aren artxiboa antzematen dute, erromatar komentuen baliokidea. Izan ere, Contrebia Belaiscak Conuentus Bellorum edo "Beloen edo Beliien Biltzarra" latinera itzultzeko aukera dagoela diote. Hau da, Contrebia Belo herri zeltaren «barruti judizialaren burua» izango litzateke.

Francisco Beltrán Llorisek Villar eta Jordanen arrazoibidearen zailtasunak aipatu zituen, ez Salduie ez Alaun ez baitziren beloen hiriak (ikus II. brontzea). Beltrán Llorisentzat, bere prestigioak eta neutraltasunak – Contrebia zeltiberiarra zen, Salduie iberiarra eta Alaun baskoia – hiria gatazkak konpontzeko leku ezin hobea bihurtuko zuten, komentu juridiko baten beharra izan gabe. Hala ere, onartzen du lau brontzeetatik hiru Contrebian ebatzitako auziak direla dioen hipotesia.

I. brontzea

aldatu
 
Botorritako brontze I Zaragozako Museoan. Goialdean jatorrizkoa, behealdean kopia.

Botorritako I. brontzea edo Botorritaren brontze handia 1970ean aurkitu zuten, eta orain arte aurkitu duten zeltiberieraz idatzitako testurik zabalena da. 40x10 cm inguruko brontzezko plaka bat da, k.a. 70. urte ingurukoa. Brontze hau bi aldeetatik idatzita dago. 11 lerroko testu bat du aurrealdean, eta izenen zerrenda batekin jarraitzen du atzealdean.

Transkripzioa

aldatu
A.1. tirikantam percunetacam tocoitoscue sarnicio cue sua combalcez nelitom
A.2. necue [u]ertaunei litom necue taunei litom necue masnai tizaunei litom soz aucu
A.3. arestaio tamai uta oscues stena uerzoniti silabur sleitom conscilitom gabizeti
A.4. cantom sancilistara otanaum tocoitei eni: uta oscuez boustomue coruinomue
A.5. macasiamue ailamue ambitiseti camanom usabituz ozas sues sailo custa bizetuz iom
A.6. asecati ambitincounei stena es uertai entara tiris matus tinbituz neito tiricantam
A.7. eni onsatuz iomui listas titas zizonti somui iom arznas bionti iom custaicos
A.8. arznas cuati ias ozias uertatosue temeiue robiseti saum decametinas datuz somei
A.9. enitouzei iste ancios iste esancios uze areitena sarniciei acainacubos
A.10. nebintor tocoitei ios ur antiomue auzeti aratimue decametam datuz iom tocoitoscue
A.11. sarniciocue aiuizas combalcores aleites iste icues ruzimuz abulu ubocum
B.1. lubos counesicum melnunos bintis letontu litocum
B.2. abulos bintis melmu barauzanco lesunos bintis
B.3. letontu ubocum turo bintis lubinaz aiu bercanticum
B.4. abulos bintis tirtu aiancum abulos bintis abulu louzocum
B.5. uzeisunos bintis acainaz letontu uicanocum suostuno/s
B.6. bintis tirtanos statulicum lesunos bintis nouantutaz
B.7. letontu aiancum melmunos bintis useizu aiancum tauro [bin]/tis
B.8. abulu aiancum tauro bintis letontu leticum abulos bintis
B.9. [ ]ucontaz letontu esocum abulos bintis

Itzulpena

aldatu

Testua oraindik ez dute itzuli, baina bai transliteratu eta ideia orokor bat dute. Dirudienez, tokiko senatu batek igorritako legegintza-dokumentu motaren bat da.

A aurpegiaren lehen lerroan autoritatea adieraziko litzateke (David Stifter, 2001ean adierazia, <trikantam> 'batzarra' izango litzateke, galierazko tricantian bezala, eta combalkez /komblaked/ izango litzateke 'batzarrari atsegin eman zion/ongi iruditu zitzaion', 1994ko Bayerren ideia bati jarraiki), hainbat debeku adieraziko lirateke (ne.... litom, neque.... litom 'ez zilegi' eta ez zilegi -unei infinitiboko aditz batzuen aurrean) eta diru-zigorrak ezarriko lirateke. B aldean, batzarreko kide batzuen zerrenda dago, egitura antroponimiko zeltiberikoa dutenak (hala nola lubos kounesicum melmunos 'Lubos, Melmonen semea, Kounesikotarra edo letontu ubokum turo 'Letondo, Turoren semea, Ubokotarra'), beren karguaren adierazgarri den terminoarekin (bintis), agian senadorearen baliokidea. Hala ere, autore batzuek proposatu dute irakurketa zuzena kentisa izango litzatekeela (bintisa izan beharrean), "semea" zeltan, eta hori gehiago egokituko litzateke testuinguruarekin.

II. brontzea

aldatu

1979ko amaieran II. brontzea edo tabula contrebiensis aurkitu zuten. Testu juridiko bat jasotzen duen latinezko inskripzio bat da, k.a. 87ko maiatzaren 15ean egina, 41 x 20 cm inguruko xafla batean. Hogei lerrotan, Salduieko (gaur egungo Zaragoza) eta Alaungo (egungo Alagón) biztanleen arteko auzi bat jasotzen du, lehenengoek egin nahi zuten ur-kanalizazio batek sortua; alaundarrak kaltetutzat jo ziren, eta aldeek erabaki zuten epaia neutralei agintzea (Contrebia Belaiscako (Botorrita) magistratuei), eta horiek arrazoia eman zieten salduiarrei. Hori guztia aldez aurretik jakin ondoren eta Kaio Valerio Flaco prokontsul erromatarrak onartutako zigorrarekin. Iberiar penintsulan dokumentatutako lehen kereila da.[1]

Itzulpena

aldatu

I. Lehen formula (1-5 lerroak). Epaile izan bitez senatuaren ordezkariak. Onartzen bada salduiarrek sosinestarrei erosi zieten lursaila, kanalizazio bat eraikitzeko edo ur-ekartze bat egiteko, zeinaren gaia auzitan dagoen, sosinestarrek salduiarrei saldu zietela eskubide osoz, alaundarren borondatearen aurka. Kasu horretan, frogatuta geratzen bada, epaile horiek ebatzi behar dute sosinestarrek salduiarrei saldu zietela, eskubide osoz, eta frogatuta geratzen bada ezetz, epai dezatela ez zutela saldu eskubide osoz.

II. Bigarren formula (6-11 lerroak). Idazkiz gaindikoak berak dira epaile. Baldin eta Sosinesta hiri-estatuan, salduiarrek elkar hartuta, ofizialki mugarriak (lursailak) jarri bazituzten – gai horretaz eztabaidatzen ari ziren –. Salduiarrek, eskubide osoz, sosinestarren lursail publiko batetik barrena egin zezaketen kanalizazioa, mugarri horien barrutik. Edo salduiarrek, eskubide osoz, sosinestarren lursail pribatu baten bidez kanalizazioa egin zezaketen, kanalizazioa bertatik igaro beharko zelarik, baldin eta salduiarrek kanalizazioaren xede izango zen lursaila tasatutako zenbatekoan dirua ordaintzen bazuten. Kasu horretan, frogatuta geratzen bada, epaile horiek epai dezatela salduiarrek eskubide osoz egin dezaketela kanalizazioa. Frogatuta ez badago, epai ezazue ezin duzuela eskubide osoz egin.

III. Hirugarren formula (12-14 lerroak). Salduiarrek kanalizazioa egin zezaketela erabakiz gero, salduiarrek orduan elkarrekin ordain zezatela kanalizazioa bideratuko den eremu pribatutik, magistraturak bere senaturako izendatzen duen 5 kideko arbitrajearen arabera.

IV. Erromako gobernu-zehapenak (14. lerroa) prozedura judizial hau onartu zuen Kaioren seme Kaio Valerio Flacok, buruzagiaren jeneralak (= Hispania Ziterior probintziako prokontsula).

V. Epaitza (15-16 lerroak). Epaileek iritzi hau eman zuten: "epaitzeko ahalmena dugunez, salduiarrren alde epaitzen dugu auzi honetan".

VI. Esku-hartzaileak (16-20 lerroak). Auzi hau epaitu zutenean, hauek izan ziren magistratuak: Lubbo, Urdinetarra, Letondoren semea, pretorea (Contrebiakoa). Lesso, sirisarrena, Lubboren semea, magistratua. Babbo, bolgondisotarra, Ablonen semea, magistratua. Segilo, anniarrena, Lubboren semea, magistratua. --ato, --uloviotarra, Uxentio magistratuaren semea. Ablon, tindiliarrena, Lubboren semea, magistratua. Salduiarren kausak --asiok, -eiharren semeak, defendatu zuen, salduiarra. Turibasek, Teitabasen semeak, defendatu zuen alaundarren kausa.

VII. Data (20. lerroa). Contrebia Balaisca-n (sic.) eman zuten, maiatzeko idusetan, eta Luzio Kornelio (Zinna) eta Gneo Oktavio kontsulak izan ziren (K.a. 87ko maiatzaren 15ean). C.)

VIII. Marginalia (21. lerroa). Oraindik amaitu gabe dagoen zaharberritze-prozesuan, balaiscae eta eidibus hitzen azpian ohar xehe batzuk agertu dira, eta horien artean D bat irakur daiteke, bi XX elkarrengandik pixka bat bereizia, baina ia ziurtasunez beste zeinu batzuk daude erregistro horretan, eta ez dakigu erabat irakurri ahal izango diren. Interpretatzeko aukerak bat baino gehiago dira, eta, beraz, oraingoz, bakar batek ere ez du iritzirik emango.

III. brontzea

aldatu

Hirugarren brontzea 1992ko urriaren 20an aurkitu zuten. Hain korrosio larria zuen, non x izpiekin bakarrik irakurri ahal izan baitzen. Bere taimana zela eta (77x48 cm), brontzezko erromatar idazkien antzera, deigarria zen, izan ere, zeltiberierazko testuak neologismo teknikoa ere jaso zuen: albana, ustez, latinezko alba terminotik eratorria (album neutroren plurala). Album igeltsuz kareztatutako zurezko oholen gaineko komunikatuen izena zen, ediktuen, zerrenden eta analen taulari, jendaurrean jartzeko helburuarekin eginak. Latinetik, neologismo bat sortuz, zeltiberiarrera igaroko litzateke, eta modu egokian aldatuko luke. Testua pertsonen errolda da, horretarako oraindik arrazoi argi egon gabe: lurren banaketa, zergadunen kontabilitatea zergetan,...

Lau zutabetan 254 pertsona-izen erregistratzen dira, eta horietatik 27, gutxienez, emakumeenak dira. Hizkuntza talde ezberdinetako izenak dituzten pertsonak agertzen dira, hala nola Iunstir, Bilosban, Bubilibor; greziar izenak: Antiokos, Tiokenes (Diogenes?), Tais (Thais?) eta latindar izenak: Balakos Sekonzos (Flaccus Segondus?), Markos (Marcus?), Bolora (Flora?), Saluta (Saluta?)...

Agiri paralelorik hurbilena, bai kronologikoki bai geografikoki, k. a.89. urteko Ascoliko brontze ospetsuan dago. Botorrita III.aren titulum enigmatikoaren eta Ascolikoaren latinezko irakurketa errazaren arteko aurkakotasun gisa, bere asmoa eztabaidagarria izaten jarraitzea eragiten du. Lur-banaketa bateko kolonoen zerrenda? Ureztatzaileen errolda?

Hitz batzuk 'ubideen', 'uraren' eta 'ura ateratzearen' zentzuarekin etimologikoki identifikatu ondoren, eta Guardian induskatutako urmael zeltiberiarra, Brontze II.ean dokumentatutako ur-gatazka eta Lex rivi Hiberiensis erromatarrean gordetako Ebroko uren araudia bezalako urmael zeltiberiko bat zegoela ikusita,[2] Patrizia de Bernardo Stempel indoeuropeista italiarrak ur-eskubidedun pertsonen zerrenda bat izatea proposatu zuen.[3][4]

Ezarpen-eremuak ez du zertan Contrebia Belaisca (Botorrita) eremura harpidetu testua agertu den lekura; aitzitik, alaundarrak eta sosinestarrak aipatuz gero, baliteke Ebro ibaiaren goi-ibarreko lurraldeak eta, agian, Cinco Villasko lurraldeak inplikatzea, erromatarren presentzia nabarmen eta loretsukoak, Uncastilloko Los Bañales aztarnategian lekuko. Horrela, Botorrita aldi baterako aulki prokontsularraren presentziak edo gertuko komunitateentzako erlijio-zentro zibilak markatuko luke, dokumentuak argitaratzeko leku ezin hobea izan dadin.

IV. brontzea

aldatu

Brontze hori 1994an Jaulínen aurkitu zuten, Fuendetodoserako errepidea handitzearen ondorioz Botorritatik hara garraiatutako lurretan. Ondorioz, ez dago datazio estratigrafikorako aukerarik, nahiz eta Contrebiako gainerako brontzeen eta erabilitako eskrituraren arabera k.a. II. mendearen amaiera eta k.a. I. mendearen hasiera artean datatu duten. Hainbat gordailutan egon ondoren, 2001ean Zaragozako Museoari entregatu zioten, gaur egun bertan baitago.

Gaur egunera arte brontzearen erdiko zatia iritsi da, 13,7 x 15,9 x 0,2cm ingurukoa. Bi aldeetan dago grabatuta, idazkera iberikoz, eta testua zeltiberiera da.

Transkripzioak

aldatu
Francisco Villar eta Carlos Jordán (2001) Francisco Beltrán Lloris (2001)
A aldea A aldea
  1. [---]tam tirikantam : entorkue : toutam[---]
  2. [---]sua kombal[.]z : bouitos : ozeum : + ---]
  3. [---]i : turuntas : tirikantos : kustai : bize+[---]
  4. [---]a : karalom : aranti : otenei : ambi++[---]
  5. [---]kom : atibion : taskue+[c.3]a[+]s[---]
  6. [---]kue : usimounei : [---]
  7. [---]karalom : ios : lu[.]e[.]s[---]
  8. [---][c.2]oi+u[..]ti … esta[..]+[---]
  9. [---]uta : +[c.4][.]kue[---]
  10. [---]ti[c.2]n[.]e[---]
  1. [---]tam tirikantam : entorkue : toutam[---]
  2. [---]+ : s++ kom+l++ : +uitos : ozeum : ku[---]
  3. [---]i : turuntas : tirikanto+ : kustai : bize+[---]
  4. [---]+ : karalom : arantiotenei : ambi++[---]
  5. [---]kom : atibion : taskue+s++a++[---]
  6. [---]kue : usimounei : [---]
  7. [---]+r+lom : ios : lu++s[---]
  8. [---]+[c.2]on : +ti : esta++e[---]
  9. [---]uta : to[c.4]kue[---]
  10. [---]ti[c.2]n++[---]
B aldea B aldea
  1. [---]e[c.2] i[---]
  2. [---]atuz : uta : e[---]
  3. isum : [c.3]ti : +[---]
  4. [---]++++olo+++ : iom : u[---]
  5. [---]+[c.3]toke+++ta : +ue : tizatuz[---]
  6. [---][c.2]l[c.3]lez+l+toioan[---]
  7. [---]toruonti : stoteroi : tas++[---]
  8. [---]ko[c.4]esusimo++o+[c.3] [---]
  1. [---]+++[---]
  2. [---]atuz uta : +[---]
  3. ++um : [c.3]ti+[---]
  4. [---]s++olo++++om : uta[---]
  5. [---][c.3]+++tinta mue tizatuz[---]
  6. [---][c.2]+[c.3]lez+l+oioan[---]
  7. [---][c.2]tor+onti : stoteroi : tas : +[---]
  8. [---]ko++bez esusimo++o+[c.3][---]

Itzulpena

aldatu

Villarrek eta Jordanek (2001) A aldearen zati bat honela itzultzea proposatu zuten: Turundako lurraldeari (tirikantam) eta barnean dagoen herriari (entorkue toutam) dagokienez, horrela erabaki zuen [senatuak?]... bidea (bouitos) 4 oinekoa (ozeum ku [etuor] i) izatea Turundako hiru kantuen sarreran. Brontzea, beti ere Villar eta Jordanen arabera, Karalon eta Aranti hirien (4. lerroa, A aldea) arteko liskar bat izango litzateke.

Interesgarriagoa eta ondo oinarritua da Stifterren (2001) proposamena, 'tirikantam: endor-kue: toutam' "Senatua eta Herria" bezala itzultzekoa; "senatvs popvlvsque" erromatar formularen parekoa. Interpretazio honek brontze honen sarrera eta I. brontzearena zuzen itzultzeko aukera ematen du.

Erreferentziak

aldatu
  1. Fatás Cabeza, Guillermo. El pleito más antiguo de España. .
  2. (Alemanez) Rainer, J. Michael. (2020). «EINHEUSER, V., Studien zur lex rivi Hiberiensis. Zur Rechts-durchsetzung innerhalb einer Bewässerungsgemein-schaft im 2. Jh. n. Chr.» Iura: rivista internazionale di diritto romano e antico (68): 509–511. ISSN 0021-3241..
  3. (Ingelesez) Stempel, Patrizia de Bernardo. (2007). «Cib. auzu "haurio", auzeti "haurit", auzanto "hauriant": water in the Botorrita bronzes and other inscriptions (K. 0.8, 1.1, 1.3, 2.1, 5.1)» Palaeohispánica: Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania antigua (7): 55–69. ISSN 1578-5386..
  4. (Gaztelaniaz) Stempel, Patrizia de Bernardo. (2013). «El Tercer Bronce de Botorrita, veinte años después» Palaeohispánica: Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania antigua (13): 637–660. ISSN 1578-5386..

Bibliografia

aldatu
  • Adrados, Francisco R. "Sobre Botorrita IV". En: Emerita. Revista de Lingüística y Filología Clásica (EM). LXX. 1. 2002. 1-8. orr.
  • Bayer, Walter. "Zur Inschrift von Botorrita: keltiberisch bintiś, kombalkes, kombalkoŕeś, aleiteś und ikueś". Etudes Celtiques, 30, 1994, 191-203. orr. DOI: https://doi.org/10.3406/ecelt.1994.2040
  • Beltrán Lloris, Francisco (1996): «Useisu aiankum tauro no era bintis. Una nota de lectura sobre la cara B de Botorrita 1», La Hispania prerromana, 51–63. orr.
  • Beltrán Lloris, Francisco (2002): «El cuarto bronce de Botorrita», Palaeohispanica (revista sobre lengua y culturas de la Hispania antigua), 2, Zaragoza, 381–393. orr. ISSN 1578-5386
  • Beltrán Lloris, Francisco - de Hoz, Javier - Untermann, Jürgen (1996): El tercer bronce de Botorrita (Contrebia Belaisca), Zaragoza.
  • Bernardo Stempel, Patrizia de. "Il celtibérico Pi.n.Ti.ś come antico composto indoeuropeo". Etudes Celtiques. 32, 1996. 117-124. orr. DOI: https://doi.org/10.3406/ecelt.1996.2090
  • De Bernardo, Patrizia. "La Gramática Celtibérica Del Primer Bronce De Botorrita: Nuevos Resultados". Acta Palaeohispanica X. Palaeohispanica 9 (2009). 694. orr. ISSN 1578-5386
  • Jordán, Carlos (2004): Celtibérico, Zaragoza.
  • Wolfgang Meid: Die erste Botorrita-Inschrift: Interpretation eines keltiberischen Sprachdenkmals. Institut für Sprachwissenschaften der Universität, Innsbruck 1993 (Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft; Band 76).
  • Rodríguez Adrados, Francisco. "Propuestas para la interpretación de Botorrita I". Emerita: Revista de lingüística y filología clásica. 63. 1. 1995. 1-16. orr. ISSN 0013-6662 [1]
  • Simón Cornago, Ignacio. "Note de lecture sur une brève inscription de Botorrita (Contrebia Belaisca)." Etudes Celtiques, 41, 2015. 59-74. orr. DOI: https://doi.org/10.3406/ecelt.2015.2449
  • Stifter, David (2001): "Neues vom Keltiberischen: Notizen zu Botorrita IV", Die Sprache (Sonderheft): Chronicalia Indoeuropaea 38/3 [1996], 89–110. orr.
  • Stifter, David (2006): "Contributions to Celtiberian Etymology 2", Palaeohispanica 6, 237–245. orr.
  • Untermann, Jürgen (1997): Monumenta Linguarum Hispanicarum. IV Die tartessischen, keltiberischen und lusitanischen Inschriften, Wiesbaden.
  • Velaza, Javier (1999): «Balance actual de la onomástica personal celtibérica», Pueblos, lenguas y escrituras en la Hispania Prerromana, 663–683. orr.
  • Villar, Francisco - Díaz, Mª Antonia - Medrano, Manuel Mª - Jordán, Carlos (2001): El IV bronce de Botorrita (Contrebia Belaisca): arqueología y lingüística, Salamanca.

Kanpo estekak

aldatu