Aurizko etxeak

Auritz herriko etxeak obra arkitektonikoak baino gehiago dira, bertan bizi diren biztanleek beren burua identifikatzen duten berezko nortasun-lekua da, eta, jakina, beren nortasuna eta izaera familia edo abizena baino askoz ere handiagoa da, gaur egun ulertzen dugun bezala. Horregatik, eskuarki izen propioa du, eta izen horrek gehienetan ez du loturarik ez bertan bizi den familiaren abizenarekin ez hura eraiki zuenarekin. Bertan gordetzen dira haietako bakoitzak eta bertako biztanleek jaiotzatik, goralditik, gainbeheratik eta desagertzetik gertaturiko istorioak. Baina etxeko biztanleek etxearekin duten harreman hori kanpoko alderdi askotan islatzen da, hala nola kontserbazioan, salmentarekiko mesfidantzetan, etab.

Hirigintza

San Nikolas karrika

Bide zahar baten gainean kokatua, hiribilduaren morfologia gaur egungo San Nikolas karrikak ezaugarritzen du; beste garai batzuetan Karrika Bakarra edo Orreaga etorbidea bezala ezagutzen da eta gaur egungo N-135 (Iruñea-Donibane Garazi) izenekoari dagokio, hau da, herri-kale egitura du. Izan ere, Euskal Herriko herri-kaleen adibiderik onena eta handiena da.

Erdi Aroko birpartzelazioaren ondorioz, etxekarteek edo mokarteek oso elkarren ondoan uzten zituzten etxeak jatorrian. Hala ere, gaur egun San Nikolas karrika beteta eta hutsik dago, linealtasun handiarekin ez bezala, alboetan dituen ubideek sendotuta eta trazaduraren kurba arinak leunduta.

Karrika bi zatitan bana daiteke: eraikin-tipologia, Olorizetik Aguiora doan jatorrizkoa, eta XIX. mendearen amaierako eta XX. mendearen hasierako luzapena edo zabalgunea, Espelosinetik Errotaldera doana.

98/2008 Foru Dekretuaren bidez, Auritzeko Multzo Historikoa kultura-intereseko ondasun izendatu zen, hiri-bilbearen kontserbazio-egoera ona eta haren eraikuntza-berezitasunak babesteko. Adierazpen horren ondoren, Udalak dagokion Babes Plan Berezia egin zuen, haren kontserbazioa eta hiri-hobekuntza arautzeko; Babes Plan Berezia 2011ko otsailaren 1eko Udalbatzaren erabakiz onartu zen.

Arkitektura

Loizu etxea

Borda estilo tradizionalan

Auritzeko etxe asko XVIII. eta XIX. mendeetan eraiki ziren, fatxada askotan agertzen den bezala. Tipologiari eta ezaugarri formalei dagokienez, bi motatan bana daitezke: XIX. mendeko laurogeiko hamarkadaren hasierara arte eraikitakoak eta garai horren ondoren eraikitakoak.

Lehenengoak definitzeko, Leoncio Urabaienen Nafar etxea izeneko obra irakurtzea baino gauza hoberik ez dago. Bertan, hiribilduko eraikinen ezaugarri orokorrak deskribatzen ditu, Pirinioetako estiloaren barruan, eta Auritzeko barietate bat definitzen du. Haren ezaugarri nagusiak oinplano angeluzuzena dira. Horma nagusiak harlanduzko fatxada nagusia duten harriekin eginak daude, harlanduzko eskantzuak dituzten harlangaitzezkoak dira, hala nola gainerako hormak, harlanduzko arkuak, harlanduzko arku txikiak, puntuzkoak. Eguzkiari begira dauden fatxada estuak teilatu-hegalaren irtengunearen eta fraide izenez ezagutzen diren alboko bi hormen luzapenaren artean babestuta egon ohi dira, eta hondo gutxiko arkupe handi moduko bat eratzen da, balkoia dagoen tokian babesten duena, teilatua luzatuz edo fraideek babestuz.

Estalkia lau isurialdekoa da, eta 40 eta 50 gradu arteko inklinazioa du, zenbait kasutan 60 gradutara iritsita. Arrazoia baldintza klimatikoak dira, haizeari erresistentzia handiagoa eta ura eta elurra irristatzeko erresistentzia txikiagoa eskaintzen baitu. Horren aldaera bat lau isurialdekoa da, horma-hegal motzak ditu, hormen eta balkoi jarraituen gutxieneko babesera murriztuak, gaur egun buztinezko teila lauz estalitako elur-soberakinen arriskuak saihesteko; izan ere, teilatu-oholtxoak ordeztu zituen, papera erdizka betetzen baitzuen, abarkilla, usteltzen, landaredia hazten eta suteak hedatzeko erregai ezin hobea baitzen. Ez du ganbararik edo mantsardarik, belar ondua eta tximiniak sartzeko behar dena izan ezik (konikoa, zilindrikoa edo laukizuzena), sutegiaren antolamenduaren arabera, erdikoa edo hormari atxikia den, hurrenez hurren.

Banaketa honako hau izan ohi da: beheko solairuan sukaldea, sutegia, solairura eta sabaiaora sartzeko eskailerak, tranpa esaten zaion eskailera-burua, hainbat gela, eta atzeko aldean ukuilua. Solairu nagusian pasabide nagusiaren alboetan banatutako gelak, eta horien gainean belarra gordetzen den ganbara edo sabaiaoa, belarra botatzeko ukuiluarekin konektatuta dagoena. Hirigunearen ekialdean, borda erantsiak edo hurbilak zeuden, orografia laua baita, ez, ordea, mendebaldean.

1880tik aurrera, etxe tradizionaleko elementuak eta formak garaiko beste batzuekin konbinatzen dituzten eraikuntzak egin ziren. Horrela, bi isurialdeko teilatu ugari agertzen dira (Arretxe, Loizu, Otermin, Etxeberria, Iturri-Enea, Apezarena, Artzaia, Xuxai, La Cadena...); beste batzuek, berriz, laukoa erabiltzen jarraitzen dute (Herrero, Erro, Juandeaburre, Bernatena, Gaztelu, Petxan Martindorreda...). Armazoi eta harlanduen imitazioekin apaintzen dira (Loizu, Loigorri, Errotaldea, Iturri-Enea, Erro, Juandeaburre, Txikipolit, Dorrekoa, Maso...), eta balkoiak, leiho zabaletako zuloak eta Oloritzekoak bezalako begiratokiak ireki ziren, bizimoduaren eta modaren bilakaerari jarraiki. Belarra gordetzen du, eta belarra sareari lotuta dago. Hirigunearen ekialdean, borda erantsiak edo hurbilak zeuden, orografia laua baita, ez, ordea, mendebaldean.

Peko etxeak

Herriko etxeen arkitektura tipikoa.

• Otermin etxea. XIX. mendean eraikia, etxea XX. mendean zaharberritu zen.Zaharberritze haren ondorioz, jatorrizko elementu guztiak galdu zituen. 1945. urtera arte, eraikina hotel erabilera izan zuen, zehazki "Ayestaran" izeneko hotela. Arretxe etxea, 1881an eraiki zen arkitektura herrikoiaren estiloan. Bernatena etxea XX. mendean eraikitako etxea da. Aguio etxea, 1796an eraiki zen, aurrealdea beste etxeek dutena baino xumeagoa den arren, leiho eta atariko harriek xehetasun handia dute.
• Etxezuri etxea. Atari handiko etxe zaharra da. Jauregi familiaren armarria dauka. Familia hau 1781. urtean iritsi zen herrira Gorrititik. Etxearen barnealdea XVIII. mendeko jatorrizko itxura mantentzen du. Jauregitarren ondoren Agirretarrak bizi izan ziren etxean, Luzaidetik etorri eta gero. Aian etxea 1796 eginiko eraikina da. Andresanjelenea etxea 1796. urtean eginiko arkitektura herrikoieko etxea da. 1998. urtean eraikina zaharberritua izan zen, jatorrizko elementu guztiak mantenduz. Argizarigilearena etxea ere 1796. urtekoa da eta beste eraikin baten arrastoen gainean eraiki zuen Jose Ramon Gurpidek. Jatorrizko etxea Frantziaren aurkako konbentzio gerran erre zuten. Etxearen aurreladea, eta barnealdea nabarmentzen dira, armarriarekin batera.
• Oiarbide etxea 1799. urtean eraiki zuen Pedro Agirrek, Ciriaco Oiarbideren etxeko nagusia zenean. 1868an Prin jenerala etxe honetan bizi izan zen, eta emandako babesa eskertzeko, litografia bat eman zion opari gisa etxeko nagusiari. Garate etxea, XVIII. mendean eraiki zenean Perikorena edo Iriarte izena zeukan. 1684. urtean Pedro Iriarte jabeak, noblezia titulua eskuratu zuen Espainiako erregearen eskutik.

Gaineko etxeak

• Goizueta etxea 1824ean eraiki zuten, etxea Erasotarren Maiorazkoarena izan zen. Etxea eraikitzeko materialak eta honen neurriak dira nabarmengarri.
• Bergara etxea, izen bereko familiaren jabetzako etxea. Bergaratarrak XV. mendetik bizi izan ziren herrian. 1616. urtean Bergarako Pedro esaterako notario izan zen Auritz, Aezkoa eta Orreagan. Etxeak bost kuarteleko armarria dauka. Etxea 1796an eraiki zuten.
• Otsalde etxea, 1796an eraikitako estilo herrikoieko etxea. Iñarrea etxea antzinako Oroz jauregia izan zen, 1985. urtean eraitsi eta gaur egun beste etxe bat kokatzen da jauregiaren tokian. Masip etxea Antonio Masip enpresaburuak eraiki zuen 1893an, estilo desberdinetako ezaugarriak nahastuz. Bikarionekoa etxea 1760ko estilo herrikoieko etxea, harlanduzko aurrekaldea da aipagai. Txikipolit etxea, XIX. mendean eraiki zen. Carlos VII.a bertan hartu zuen ostatu Espainiako tronua eskuratzen saiatu zenean.
• Porkaxio etxea 1796. urtean eraiki zen estilo herrikoian. 1866an zaharberritua izan zen. Sarasa etxea 1860an eraikitako etxea. Sarasatarren jabetzakoa, besteak beste Hilario Sarasa idazlea. Oloritz etxea, Hermilio Oloritzek 1907an eraikitako etxea.

Etxeen izenak

• Aguio
• Aian
• Anai eta Eder
• Antxilena
• Apezarena
• Argizarigilearena
• Arreserena
• Arretxe
• Artzaia
• Auntzaiena
• Bergara
• Bernatena
• Bikarionekoa
• Birrio
• Borda Berri
• Borda Lengusu
• Borda Manesena
• Borda Otsalde
• Boterorena
• Domingo
• Dorrekoa
• Erlande
• Erreka
• Erro
• Eskarramanena
• Espelosin
• Etxeberria
• Etxexuri
• Etxexuri
• Fernandikorena
• Frontón
• Garate
• Gaztelu
• Germán
• Goizueta
• Herrero
• Inarrea
• Iorrokoto
• Iturrienea
• Juananjelenea
• Juandeaburre
• Juaniskozena
• Korrosket
• Lastape
• Lavadero
• Lavadero
• Lengusu
• Loigorri
• Loiuren Borda
• Loizu
• Loperena
• Lorentxena
• Mandarra
• Manesena
• Martindorre
• Martinzurginenea
• Maso
• Migel Jose
• Oiarbide
• Oloriz
• Oloriz
• Ordoki
• Ordotxena
• Otermin
• Otsalde
• Pelloskil
• Petan edo Astiz
• Porkaxorena
• Putxurena
• Resa
• Resa (Erneta)
• Resa (Ortega)
• Sarasa
• Suxai
• Tantipuli
• Txantxutena
• Txikipolit
• Txitsastearena
• Urdozena
• Urkia
• Urrutia
• Villa María
• Zaitzuarena
• Zaldarriaga

Erreferentziak

• «Iragarkia - BON» bon.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
• García Gainza, María Concepción y Orbe Sivatte, Mercedes, Catálogo Monumental de Navarra, IV* Merindad de Sangüesa, -Nafarroako Gobernu, Iruñea, 1980. ISBN 88-235-0684-3
• Andrés-Gallego, José. (1998). Burgute-Auritz : nueve siglos de historia. Ayuntamiento de Burguete ISBN 84-923894-0-0. PMC 432123040. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).

Ikus, gainera

• Auritz
• Baserri

Kanpo estekak

• Datuak: Q109399002