Aro Garaikidea
Aro Garaikidea aro berriena da historiografian bereizten diren lau aroen artean; hau da, gaur egunetik hurbilena da, eta gaur egungo garaia hartzen du barne.
Aro Garaikidea Aro Modernoaren ondoren etorri zen, eta XVIII. mendearen amaieran hasi zen, 1776ko Estatu Batuetako Independentzia Aldarrikapenetik eta 1789ko Frantziako Iraultzatik aurrera. Historialarientzat, gertaera horiek aro historiko berri baten hasiera adierazten dute, une hartako munduaren ordena politiko eta soziala aldatu zutelako eta ondoren etorriko zena aurreratu zutelako, gaur egunera arte.
Aro Garaikidea mundua gehien eta azkarren aldatu duenetako bat da, gizakiak agertu zirenetik. Hastapenetan, Iraultzen Aroan (XVIII. mendearen amaieratik XIX. mendearen erdialdera arte), ekonomiaren, gizartearen eta egoera politikoaren aldaketa sakona hasi zen, Erdi Aroarekin eta Aro Modernoarekin konparatuta.
Esan daiteke Aro Garaikideak Erdi Aroaren amaieran hasitako prozesu askoren emaitza arrakastatsua ekarri zuela; prozesu horien artean burgesiaren sorrera eta Antzinako Erregimenaren erorketa daude, hau da, Monarkia feudal eta absolutistarena.
Prozesu hori nabarmenago gertatu zen mendebaldeko herrialdeetan, balio demokratiko eta errepublikarrak indartu baitziren, antzinako monarkien aurka. Erregimen berri hori Industria Iraultzaren eta kapitalismoaren eskutik etorri zen.
Aro Garaikideak, baina, bazituen erronkak eta zailtasunak ere: desberdintasun sozioekonomikoa, totalitarismoen gorakada, lanaren automatizazioa eta ingurumen-hondamendia dira oraindik ere gizartearen arazoetako batzuk. Gizakiek desagertzeko arriskua daukatela ikusten dute lehen aldiz.
Aro Garaikidearen ezaugarriak aldatu
Aro Garaikidea deskribatzeko konplexuenetako bat da, hiru mende baino gutxiagotan aldaketa asko gertatu baitira. Horregatik, hobe da haren ezaugarriak orokorki laburtzea hainbat arlotan:
Ezaugarri soziopolitikoak aldatu
Aro Modernoan, Aro Garaikidean gertatu zen prozesu baten oinarriak jartzen hasi ziren: nobleziaren eta kleroaren botere tradizionalen erorketa, Erdi Arotik mundua kontrolatzen zutenen erorketa. Horren ordez, klase sozial berri bat sortu zen, burgesia, azkenean botere tradizional horiek baztertu eta boterea bereganatu zuena esparru sozial guztietan. Burgesek ez zuten "odol urdinik", hau da, ez ziren nobleziakoak, baina dirua zuten, eta euren aberastasunari esker, herrialdeetako klase agintaria bihurtu ziren, eta euren askatasun, berdintasun, anaitasun eta jabetza balioak ezarri zituzten. Horrela, ilustrazio frantsesaren balioek liberalismoa, errepublikanismoa eta demokrazia sortu zituzten, botere-banaketarekin eta berdintasun juridikoarekin, baina ez berdintasun sozioekonomikoarekin. Horrela jaio zen klasetan banatutako gizartea, non jendea ez zegoen bere jaiotzagatik banatuta, aurreko aro historikoetan bezala, baizik eta dirua sortzeko zuen gaitasunagatik: burgesiak kapitalismoa ekarri zuen. Baina burgesiari aurre egingo zion klase bat ere agertu zen, proletarioena, Erdi Aroko nekazariak barne hartzen zituen biztanleria hiriko langile bihurtu zenean.
Ezaugarri geopolitikoak aldatu
Antzinako Erregimenaren erorketarekin, Aro Modernoan eratutako europar inperioak gainbeheran hasi ziren, eta horietako asko independentzia-gerren ondorioz desagertu ziren. Beste inperio batzuek beren kolonien askapen adostua hitzartu behar izan zuten, haiekin merkataritzan aritzea komenigarriagoa egin zitzaienean, beren esku edukitzen jarraitzea baino. Horrek deskolonizazio prozesu bat eta herrialde berri asko agertzea ekarri zuen mundu osoan, baina gizakiek historiako gatazka krudel eta suntsitzaileenetako batzuk ere jasan behar izan zituzten, lortutako maila teknologiko berria zela eta. Lehen eta bigarren mundu gerrek munduaren oinarriak astindu zituzten eta antzinako botere ia guztiak suntsitu; Estatu Batuak eta Sobietar Batasuna mundu osoan garatu zen "gerra hotz" batean geratu ziren, 1991n bloke komunista desagertu zen arte. Botere berriak sortu ziren mendebaldeko kapitalismoa garaituta zegoela pentsatu ondoren, hala nola Europar Batasuna eta bereziki Txina, gaur egun Estatu Batuen lehiakide komertzialak direnak.
Ezaugarri ekonomikoak aldatu
Aro Garaikidean kapitalismoak arrakasta izan zuen eta sendotu egin zen. Baina ia XX. mende osoan, industria-gizarte beretik jaiotako aurkari berri bat izan zuen: komunismoa edo sozialismoa, langile-klasean oinarritua. Mundu mailan aurrez aurre zeuden bi eredu sozioekonomiko sortu ziren: alde batetik, gizarte kapitalista liberalak, merkatu librean eta bere autoerregulazioan oinarrituak; eta, bestetik, Estatuak ekonomia planifikatzen duen gizartea, hau da, gizarte komunistak, non Estatuak bakarrik ezartzen dituen merkatuaren inguruko arauak. Bi ereduek Aro Garaikideko etapa ezberdinak tentsiopean jarri zituzten, bereziki XIX. mendearen erdialdean eta XX. mendean. Gainerakoan, ekonomia garaikidean, hiriak eta lantegiak ziren ekoizpen tokiak, eta lehengaiak sortzea, aldiz, gutxien garatutako herrialdeen esku utzi zen. XX. mendearen amaieran, gero eta merkatu gehiago integratu ziren eta hortik ekonomia globalizatu bat sortu zen, interes ekonomikoei ia planeta osoan oztoporik gabe mugitzea uzten ziena.
Ezaugarri kulturalak aldatu
Kultura hazi eta dibertsifikatu egin zen Aro Garaikidean, askatasun hartu berrien eskutik. Kultura erlijioaren karga moraletatik ere askatu zen gehienbat, oso ahul baitzegoen Charles Darwinen eboluzioaren teoria nagusitu ondoren. Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa ia mundu osoan gertatu zen, eta arte burgesak esparru akademiko edo erlijiosoak alde batera utzi eta kontsumo-gizartearen parte bihurtu zen. Horren ondorioz komunikazio mota masibo berriak sortu eta garatu ziren (prentsa, irratia, telebista, Internet). Gainera, filosofia garaikideak nihilismo eta pesimismo garaiak esperimentatu zituen, bereziki mundu gerren ondoren. Mendebaldearen kasuan, etorkizun oparorik helduko ez zela esaten zen.
Ezaugarri teknologikoak aldatu
Giza historian ez da beste garairik egon teknologia Aro Garaikidean bezain bizkor garatu izan denik, bereziki XIX. mendearen amaieran eta XX. mendean. Industria-iraultzak lanaren automatizazioa, ekoizpenaren hazkunde masiboa eta, hortik aurrera, kontsumo-gizartearen sorrera ekarri zituen. Medikuntzan eta farmakologian egindako aurrerapen izugarriek gizakiaren bizi-itxaropena muga historiko handienetaraino zabaldu zuten. Ordenagailuen agerpena inoiz lortu den tresnarik indartsuena bihurtu zen; horiei esker, telekomunikazioak ugaritu egin ahal izan ziren eta XX. mendearen amaieran informazioaren gizartea gertatu zen. Era berean, gero eta errazagoa zen lurreko, aireko eta itsasoko joan-etorriak egitea, eta horrek maila berri batera eraman zuen gizartea, kanpoko espazioa esploratu zitekeelako. Hala ere, orain inoiz baino ziurragoa da prozesu horiek kostu ikaragarria izan dutela planetari eta ingurumenari eragindako kalte handiagatik, eta ondorioak gero eta kaltegarriagoak dira XXI. mendearen hasieran.
Aro Garaikidearen etapak aldatu
Historialarien ikuspegitik, garai honetan hainbat etapa bereiz daitezke:
- Iraultzen Aroa (1776-1848). Aldaketa bortitzen garaia. Industria Iraultzaren hasieran, teknika eta industria jauzi handia egiteko prestatu ziren. Frantziako Iraultza eta Latinoamerikako iraultza independentistak gertatu ziren, baita beste aldaketa bortitz batzuk ere mundu osoan.
- Inperioen Aroa (1848-1914). Kapitalismoa sistema gisa ezarrita, Europako potentzia handiek mundua banatu zuten beren industrientzako lehengaien bila. Testuinguru horretan, aurrerapen tekniko eta zientifikoa gizakiak salbatzeko bidetzat hartzen zen.
- 1930eko hamarkadako krisia (1914-1945). Asmo kolonialek eta potentzien arteko lehiak krisi ekonomikoaren eta gatazka handien garaiak ekarri zituen. Lehen Mundu Gerra (1914-1918) gertatu zen, gero Depresio Handia (29ko edo 30eko hamarkadako krisia ere deitua) eta totalitarismoen sorrera, bereziki munduaren ekialdean. Ondoren, Bigarren Mundu Gerra (1939-1945) gertatu zen, bere kontzentrazio-esparruekin eta bere bi bonba atomikoekin. Gizateria zulo ilun batean murgildu zen.
- Altzairuzko Oihala (1945-1991). Tarte horretan, gatazka odoltsu ugari gertatu ziren, Gerra Hotzaren garaian (1945-1991) aurrez aurre zeuden bandoek bultzatuta (Sobietar Batasuna eta Estatu Batuak). Horien artean hilketa erraldoiak egon ziren Vietnamen, Kanbodian, Erdialdeko Amerikan, Hego Amerikan, etab. Potentzia nuklearren arteko borroka pasiboa zen, eta gizakien amaiera posibleaz pentsatzeko balio izan zuen.
- Mundu globalizatua (1991tik aurrera). Sobietar Batasuna eta Berlingo Harresia erori ondoren, nabarmena izan zen kapitalismoaren garaipena. Mundua mugarik gabeko ekonomiarantz abiatu zen, berrikuntza teknologiko eta zientifikoei esker. Hala ere, prozesu horrek migrazio-krisiak eta atentatu terroristak eragin zituen, aurreko mendetik jasotako tentsioen ondorioz.