María Wonenburger

María Josefa Wonenburger Planells (Montrove, Oleiros, 1927ko uztailaren 19a – Coruña, 2014ko ekainaren 14a) matematikari espainiarrak Estatu Batuetan eta Kanadan garatu zuen bere lana. Fulbright beka jaso zuen lehen emakume espainiarra izan zen. Talde-teorian eta Clifford aljebran espezialista, batez ere Lie-ren aljebran. Kac-Moody teoriaren inspirazioa izan zen. Real Sociedad Matématica Española-ko ohorezko kidea. Galiziako Xuntak urtero ematen duen ikertzaileen sariari ematen dio izena.

María Wonenburger
(2011) Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	María Josefa Wonenburger Planells
Jaiotza	Oleiros, 1927ko urtarrilaren 19a
Herrialdea	Espainia
Heriotza	Q76648974 , 2014ko ekainaren 14a (87 urte)
Familia
Aita	Búfalo Wonenburger
Hezkuntza
Heziketa	Madrilgo Unibertsitatea Yale Unibertsitatea doktore
Tesi zuzendaria	Nathan Jacobson (en) Tomás Rodríguez Bachiller (en)
Doktorego ikaslea(k)	Robert Moody (en) Stephen Berman (en) Robert Russell Crawford (en) Bobby Lee Fincher (en) Edward George Gibson (en) Richard Lawrence Marcuson (en) Gary Joseph Sherman (en) Bette Warren (en)
Hizkuntzak	gaztelania ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, idazlea eta unibertsitateko irakaslea
Enplegatzailea(k)	University at Buffalo (en) Indiana University (en)
Jasotako sariak	ikusi honorary doctorate of the University of La Coruña  (2010) Fulbright Scholarship
Kidetza	Espainiako Errege Elkarte Matematikoa

Biografia

Oleiros-en jaioa, lehen ikasketak Galiziako Coruña hirian egin zituen, Eusebio da Guarda Institutuan. Roller hockey-a, saskibaloia gustuko eta Bach-en musika zituen gustoko, baita ingelesa eta alemana ikastea ere. 1950ean Matematikako Lizentzia lortu zuen Madrilgo Unibertsitate Zentralean, non Julio Palacios fisikari aragoiarren ikasle izan zen. Madrilgo Unibertsitatean lortu zuen doktoretza Germán Ancochea eta Tomás Rodríguez Bachiller- ek zuzendutako tesiarekin.

1953an Fulbright beka eskuratu eta Estatu Batuetako Yale Unibertsitaterajoan zen ikastera. 1957an On the group of similarities eta Its projective group (Antzekotasunen taldea eta bere talde proiektiboa).Talde-teoriari buruzko doktore tesia aurkeztu zuen, Nathan Jacobson aljebraista nabarmenak zuzendua.

Espainiako CSIC - Ikerketa Zientifikoen Goi Kontseiluan lanean aritu zen hiru urtez doktoretza ofizialki onartu arte.

1960an berriro atzerriratu zen, Kanadako Torontoko Unibertsitatean doktoretza ondoko beka bat jaso eta gero. Gizonezkoen klaustro bateko emakume bakarra zen. Han Robert Moody-ren doktorego tesia zuzendu zuen, gerora Wonenburgerren inspiraziozko Kac-Moody- ren aljebraren teoria bezala ezagutu dena.

1966an Estatu Batuetako Buffaloko Unibertsitatean aritu zen eta1967tik 1983ra arte Indianako Unibertsitatean aritu zen irakasle.

Ama gaixo zela eta 1983an Coruñara itzuli eta mundu akademikotik aldendu zen, AGAPEMA bezalako erakundeekin kolaborazio puntual batzuk kenduta.

Ikasle talde batek Kac-Moody Teoriaren inspirazio gisa aitortu zuenean aitorpenak jasotzen hasi zen. 2007an Espainiako Matematika Errege Elkarteko ohorezko kide izendatu zuten eta 2010ean Coruñako Unibertsitateak honoris causa doktore izendatu zuen. Galiziako Xuntak bere omenez sortu zuen 2007az geroztik ematen den María Josefa Wonenburger Planells Saria.

Obra

Talde-teorian eta Lie-ren aljebren teorian zentratu zen batez ere. Talde ortogonala eta hari dagokion talde proiektiboa aztertu zituen. Baita antzekotasun taldeen automorfismoak, Jean Dieudonnéren lanetan inspiratuta, eta sei baino dimentsio edo gehiago dituzten espazio bektorialetan aplikatuz.

Clifford aljebrako antzekotasun taldeak landu zituen ere, baina bereziki Lie aljebretan egin zuen ekarpena. Geroago, talde finituen eta Cartan-eko matrizeen sailkapenean aritu zen. Zortzi doktorego tesi zuzendu zituen eta bere ikasleen artean Robert Moody, Stephen Berman, Bette Warren, Edward George Gibson eta Richard Lawrence Marcuson daude.

Beste batzuekin idatzitako artikuluak

• s. Berman, r. Moody, m.j. Wonenburger. 1972. Cartan matrices with null roots and finite Cartan matrices. Indiana University Math. Journal 21 (12 ): 1091–1099

Aldizkarietan idatzitako artikuluak

• 1964. A decomposition of orthogonal transformations. Canadian Math Bull. 17 (3 ): 379-383

• 1964. The automorphisms of Un+ (k, f) and PUn+ (k, f). Rev. Mat. Hisp.–Am. (4) 24: 52–65

• 1963. The automorphisms of the group of rotations and its projective group corresponding to quadratic forms of any index. Canad. J. Math. 15: 302–303

• 1963. Matrix ℵ-rings. Proceedings of the American Math Society, 142: 211–215

• 1962. The Clifford algebra and the group of similitudes. Canad. J. Math. 14: 45–59

• 1962. Study of certain similitudes. Canad. J. Math. 14: 60–68

• 1962. The automorphisms of the group of similitudes and some related groups. Amer. J. Math., 84: 600–614

• 1962. The automorphisms of PO8+ (Q) and PS8+ (Q). Amer. J. Math. 84: 635–641

• 1962. The automorphisms of PS4+ (Q). Rev. Mat. Hisp.–Am. (4) 22: 185–195

• 1961. Anillos de división. Gaceta Mat. Madrid 13: 3–8

• 1961. The spin representation of the unitary group. Mem. Mat. Inst. “Jorge Juan” 24

• 1960. El grupo simpléctico. Gaceta Mat. Madrid 12: 85–88

• 1960. Study of a semi-involutive similitude. Rev. Mat. Hisp.–Am. 420: 34–45

• 1960. Irreducible representations of the projective group of unitarian similitudes. Rev. Mat. Hisp.–Am. (4) 20: 147–176

• 1960. The spin represenation of the unitary group. Rev. Mat. Hisp.–Am. (4) 20: 79–128, 238–250

Sariak eta Aitortzak

1990eko hamarkadan Santiagon egin zen Matematikaren Munduko Kongresu batean, herrialde ezberdinetako aljebraista ospetsuek bere falta somatu zuten, bere kategoriako eta anfitrioien nazionalitate bereko zientzialariaren ausentziaren gainean galdetuz, inork ez zuen gonbidatu. Une horretatik aurrera, ohore publikoak hasi ziren, besteak beste:

S. Berman nos mencionó recientemente que R. Moody y él siempre se sintieron muy afortunados de realizar la tesis doctoral bajo la dirección de María Wonenburguer. Recuerda Bernan el tiempo compartido con María haciendo matemáticas, siempre intercalado con momentos muy divertidos, gracias al gran sentido del humor que ella posee y a su forma de ser tan sencilla y espontánea. ...En muchas ocasiones le hemos comentado nuestra admiración por su extraordinaria lucidez y por su personalidad. Una frase textual suya resume perfectamente lo que transmite esta excelente mujer: "tengo tendencia a ser feliz"

• 2007an Real Sociedad Matemática Española-ko ohorezko kide izendatu zuten.
• 2010ean Coruñako Unibertsitateak Doctora honoris causa izendatu zuen

• 2007an Galiziako Xuntak María Josefa Wonenburger Planells saria sortu zuen, zientzia eta teknologiaren alorrean ibilbide nabarmena duten emakume galiziarrak aitortzeko .

• 2011an Coruñako Santa Margarita parkeko Zientzien Pasealekuan monolitoa egin zioten.

• 2011an Galiziako Kultura Kontseiluak hitzaldia antolatu zuen bere omenez.

• 2012an Oleiros-en, jaioterria, 10.000 metro koadroko parke bati María Wonenburger izena eman zioten.

Ikusi ere

María Josefa Wonenburger Planells Saria

Iturriak

• m.j. Souto Salorio, a.d. Tarrío Tobar. 2006. María Josefa Wonenburger Planells. Mujer y matemática. La Gaceta de la RSME 9: 339–364

Kanpo estekak

• Datuak: Q9030202
• Multimedia: María Wonenburger / Q9030202

• Artikulu hau, osorik edo zatiren batean, {{{hizkuntza}}} Wikipediako «María Wonenburger» artikulutik itzuli da. Izan ere, artikulu horretan aritu diren wikilariek GFDL edo CC-BY-SA 3.0 lizentziekin argitaratu dute beren lana.