Wikipedia

Highland behi

Highland behia (Eskoziako gaeleraz: Bò Ghàidhealach; eskozieraz: Hielan coo) eskoziar behi-landa arraza da. Eskoziako Lur Garaietan eta Kanpoko Hebridek Eskoziako uharteetan sortu zen, eta adar luzeak eta ilaje luzea du. Arraza gogorra da, eskualdeko baldintza neurrigabeei aurre egiteko gai dena[1][2][3]. Lehen gene-liburua 1885ekoa da; bi mota daude: uhartekoa, txikiagoa, normalean beltza, eta lehorreko mota handiagoa, normalean arrea; biak hala biak arraza bakar gisa erregistratu ziren. Batez ere, behi-haragitarako hazten da, eta beste hainbat herrialdetara eraman izan da[4]. Izen zientifikoa Bos taurus taurus da

Highland behi
Behi arraza
EspezieaBos taurus
Egoera FAOren arabera
Bi hilabeteko txahala
Behi beltzak
Ileak babesa ematen du negu hotzean
Behia eta txahal Saskatchewan-eko hego-ekialdean
Txahal eta zekorrak larretan

Historia aldatu

 
Zezena eta zekorra, 1890–1900 arteko ilustrazioa

Lur Garaiko ganadua Hamitic Longhorn-etik eratorri zen. Neolitoko nekazariek, K.a. bigarren milurtekoan, iparralderantz migratu zutenean, Britainia Handira Afrika eta Europan zehar eraman zuten ganaduak[5]. Lur Garaiko aziendak, historikoki, garrantzi handia izan zuen ekonomiarako, haragirako hazi eta Ingalaterran saltzen baitzen, batez ere[6].

1885eko erregistro liburuak Highland behi mota bi deskribatzen ditu: Bata, West Highland edo Kyloe, Kanpoko Hebridetako jatorrikoa eta bertan baldintza gogorretan bizi zena, gehienbat. Ganadu hori txikiagoa zen; ilaje beltza zuen, eta, ingurunea malkartsuagoa zela eta, ile luzea zuen[7][8]. Ganadu horri lekualdatzeko ohituragatik izendatu zuten hala. Kylesak errekasto-estu estuak dira, eta, merkatura iristeko, ganaduak haiek zeharkatu behar zituzten[6].

Beste mota lehorrekoa zen; hori handiagoa izan ohi zen, larreek elikagai aberatsagoak ematen baitzituzten. Hainbat koloretakoak ziren, gehienetan arre edo gorria[9]. Mota horiek, gaur egun, gurutzatuak izan dira alde nabarmenik egon ez dadin.

XX. mendearen hasieratik, hazkuntza-aziendak munduko leku askotara esportatu izan dira, batez ere, Australia eta Ipar Ameriketara.

 
Croxteth parkean

Gaur egun, Erresuma Batuan, 15.000 Highland buru inguru daudela kalkulatzen da[8].

Eskozia aldatu

Jatorriz, nekazari txikiek Highland behia etxeko behi gisa hazten zuten esnea ekoizteko eta haragia lortzeko[10]. Highland ganaduaren erregistroa 1885ean sortu zen. Behi-talde bati, oro har, abeltalde deitzen zaion arren, Lur Garaiko behi-taldea eskorta bezala ezagutzen da. Neguan, gaueko eguralditik babesteko, aziendak eskorta deitzen zitzaien harriz egindako aterpe irekietan gordetzen zirelako da hori[11]. Eskozieraz, kyloe bezala ere ezagutzen ziren[12].

1954an, Elizabeth erreginak Lur Garaiko ganadua Balmoral gazteluan zaintzeko agindu zuen; gaur egun, oraindik ere, bertan zaintzen dira[13][14].

Australia aldatu

XIX. mendearen erdialdera eraman zuten lehen aldiz Highland ganadua Australiara, Eskoziako Glengarryko Aeneas Ronaldson MacDonell Eskoziako jauntxo bezalako migratraile eskoziarrek. 1841ean, Port Albert-era (Victoria) bere leinuarekin iritsita, badirudi Lur Garaiko ganadua Greenmount-eko baserri batera, Tarra ibaian, gaita jotzaile bati jarraituz eraman zutela. Samuel Amess, eskoziarra hura ere, Victoriako urre-zelaietan dirutza egin, eta, 1869an, Melbourneko alkate bihurtu zen, eta, Churchill uhartean, Highland beltzen abelburu talde txiki bat eduki zuen. 1800eko hamarkadaren amaieran, Port Victorian ikusi ziren, eta bizirik zeuden, baina beste eskorta batzuk desagertu zirela uste zen, Hego Gales Berrian esaterako. 1988an, Australian Highland Cattle Society sortu zen. Orduz geroztik, kopurua hazten joan da, eta ernal-hazia Zeelanda Berrira esportatzen ari da arraza bertan ezarri asmoz.

Kanada aldatu

Lur Garaiko ganadua, Kanadara, 1880ko hamarkadan eraman zuten lehen aldiz. Donald A. Smith ohoragarriak, Lord Strathconak, Winnipeg (Manitoba) eta Robert Campbell-ek, Strathclair (Manitoba), zezen bana inportatu zuten. Eskozia Berrian, bazeuden Highland behiak ere 1880ko hamarkadan[15]. Hala ere, haien kopurua txikia zen 1920ko hamarkadan eskala handiko hazkuntza eta inportazioa hasi zen arte[16]. 1950eko hamarkadan, Ipar Amerika zen ganadua inportatzen eta esportatzen zuena. Canadian Highland Cattle Society 1964an erregistratu zen ofizialki, eta, gaur egun, Kanadako arraza garbiko behi guztiak erregistratzen ditu[17]. 1990eko hamarkadaren amaiera aldera, ernal-hazi eta enbrioien salerosketa handia zegoen Erresuma Batuaren eta Kanadaren artean. Hala ere, hori gelditu egin da, neurri handi batean Erresuma Batuko BSEaren (behi eroen gaixotasuna) agerraldiaren ondorioz. Gaur egun, Highland behiak Kanadako ekialdean aurkitzen dira, batez ere[18]. Kanadako eta Amerikako Estatu Batuetako Highland behien populazioa 11.000koa dela kalkulatzen da[8].

Danimarka aldatu

Danish Highland Cattle Society 1987an sortu zen Highland behien hazkuntza eta zaintzarako praktika onenak sustatzeko eta Danimarkan arrazaren sarrera bultzatzeko[19].

Finlandia aldatu

Finlandiako Highland Cattle Club 1997an sortu zen. Haien erregistro-liburuek 1884tik Finlandiara egindako Highland behi-hazkuntzako abereen inportazioa erakusten dute. Finlandiako klubak dio 2016an 13.000 Highland behi zeudela Finlandian[20].

Ameriketako Estatu Batuak aldatu

Highland ganadua Estatu Batuetara inportatutako lehen erregistroa 1890eko hamarkadaren amaierako data ematen da[21]. American Highland Cattle Association, lehen aldiz, 1948an sortu zen American Scotch Highland Breeders Association gisa, eta, gaur egun, 1.100 kide inguru ditu[22]. Gaur egun, AEBn, badaude zortzi eskualdeko Highland behi-elkarte.

Ezaugarriak aldatu

Adar luze eta zabalak ditu, eta ile-geruza luze, uhintsu eta artiletsuak. Ile-geruzaren ohiko kolorea marroi gorrixka da populazioaren % 60an, gutxi gorabehera; % 22 bat horia da, eta gainerakoa zilar zurbila, beltza edo pikart/arrea[23]:200or Ile-geruzaren koloreak MC1R geneko aleloek (E locus) eta PMEL edo SILV genea (D locus) eragiten dituzte[24].

Ezohiko ile-geruza bikoitza dute. Kanpoaldean, gaineko ilajea koipetsua da, edozein ganadu-arrazak duena baino luzeagoa eta azpiko azal bat estaltzen duena[25]. Horri esker, oso egokiak dira Lur Garaiko baldintzetara egokitzeko, urtean zehar prezipitazio handiak eta, batzuetan, haize oso gogorrak izaten baitituzte[26].

Elikagaiak bilatzeko duten trebetasuna mendi-eremu aldapatsuetan bizirauteko aukera ematen die, non belarra eta beste ganadu askok saihesten dituzten landareak jaten dituzten. Adarrekin, elurretan zula dezakete lurperatutako landareak aurkitzeko[27].

Zezen helduek 800 kg-raino pisa ditzakete, eta txahalek, 500 kg-raino. Behiek, normalean, 90-106 cm-ko altuera dute, eta zezenak 106-120 cm bitartekoak izan ohi dira. Ugalketa urtean zehar gertatzen da, 277-290 egun inguruko haurdunaldiaren ondoren. Gehienetan, txahal bakarra jaiotzen da, baina bikiak ez dira ezezagunak. Heldutasun sexuala hemezortzi hilabete ingurura lortzen da. Highland behiek, gainera, beste behi arraza gehienek baino bizi-iraupen luzeagoa dute, 20 urte arte[28].

Hotzaren tolerantzia aldatu

Europako behi guztiak nahiko ondo jasaten dute tenperatura baxuek, baina Highland behiak Artikoko karibuak eta elur-oreinak adina hotza toleratzen dutela azaldu izan dute[29]. Alderantziz, beren geruza lodia dela eta, hegoaldeko Asian jatorria duten eta klima beroetarako egokitutako zebu behiak baino askoz ere gutxiago jasan dezakete beroa[30]. Highland behiak arrakastaz ezarri izan dira Eskozian baino nabarmen negu hotzagoak diren herrialdeetan, hala nola Norvegian eta Kanadan[31].

Portaera soziala aldatu

Highland behi erdi basatien eskorta bat aztertu zen 4 urtetan zehar. Behiek nagusitasun egitura eta hierarkia argia dutela ikusi zen, eta horrek erasoak murrizten ditu. Gizarte-egoera adinaren eta sexuaren araberakoa da, abererik zaharrenak aginduz txahalen eta gazteen gainean eta arrak emeengan. 2 urte inguru betetzen dituztenean, zezen gazteak behi helduei nagusituko zaie. Maila handiagoa zuen behien txahalei maila sozial altuagoa ematen zitzaien amaren esku-hartze txikia izan arren. Jolas borrokak, miazkatzeak eta estaltzeak lagunarteko kontaktu gisa ikusten ziren[32][33].

Ugalketa maiatzean eta ekainean gertatzen da, txahalek 2-3 urterekin erditu zuten lehen aldiz[32].

 
Širvintos, Lituanian
 
Zezena, behia eta txahala Seceda (it) Val Gardenan, Italiako iparraldean
  • Burua
    • Gorputzarekiko proportzionala
    • Begien artean zabala
    • Berez izan behar ditu adarrak[10], baina hazkuntza komertzialerako moztu dakizkieke
  • Lepoa:
    • Garbia, kokosperik gabe.
    • Gorputzeko lerroa zuzena.
  • Bizkarra eta gorputza:
    • Bizkarraldea biribildua izan behar du.
    • Atzealdeak aldakak baino zabalagoak izan behar dute.
    • Hankak motzak eta zuzenak izan behar dute.
  • Ilea:
    • Ilajea lisoa eta uhina izan behar du.

Iturriak: Highland Cattle Society[4].

Erabilera aldatu

Lur Garaietan, Highland behien haragia behi gehiena baino gihartsuagoa izan ohi da, hein handi batean, ile lodi eta ilunarekin larruazalpeko gantzetik baino isolatuago daudelako. Highland aziendak behi-haragia ekoitzi dezake eta etekinak atera nekazaritzarako normalean desegokiak izango litzatekeen lurretan. Highland behi-haragia ekoizteko modurik errentagarriena bere jaioterriko larre pobreetan da, Eskoziako Lur Garaietan[9][34]. Ipar Amerikan ere, haragia ospea irabazten ari da behiak kolesterol gutxi duelako[27].

Arrakasta komertziala aldatu

Highland behien haragia oso samurra da, baina kalitate handiko haragiak behera egin du merkatuan. Gainbehera horri aurre egiteko, ohikoa da Lur Garaiko behi-inudeak arraza onuragarriagoak direnekin haztea, esate baterako, Shorthorn edo Limousin zezenekin. Horri esker, gurutzatutako Highland behiak amaren aragi samurra eta hiltegian, karkasa forman, balio komertzial handiagoa duen txahal bat ekoizteko aukera ematen du[35]. Behi-inude gurutzatu horiek Highland amen gogortasuna, ustiapena eta ama izateko gaitasunak, eta beren aiten karkasaren konfigurazio hobetua heredatzen dituzte. Hala nola gurutzatutako behi-inudeak gehiago gurutza daitezke Limousin edo Xaroles bezalako zezen moderno batekin kalitate handiko behi-haragia ekoizteko[12].

Erakusketak aldatu

Erakusketarako, Highland behiek, batzuetan, olioz eta ile-egokitzaileekin apaintzen dituzte, txahaletan ageriago den ile-geruzari itxura leun bat emateko; horrek, industriatik kanpo, behi arol deitzera darama, batzuetan[36]. Askok, behiei, behi iletsuak ere deitzen diete beren il-geruza lodia dela eta[27][37].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Barbara Rischkowsky, Dafydd Pilling (editors) (2007). List of breeds documented in the Global Databank for Animal Genetic Resources, annex to The State of the World's Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Rome: Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations. [[:en:Special:BookSources/9789251057629|ISBN 9789251057629]]. Archived 23 June 2020
  2. ↑ Breed data sheet: Highland / United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (Cattle). Domestic Animal Diversity Information System of the Food and Agriculture Organization of the United Nations. Accessed December 2021.
  3. ↑ (Ingelesez) «Watchlist overview» Rare Breeds Survival Trust (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  4. ↑ a b "Highland Cattle Society breed standard". Highlandcattlesociety.com. Retrieved 13 June 2016
  5. ↑ Baker, J.R.; Muller, R (1982). Advances in Parasitology. Academic Press. p. 5. ISBN 978-0-08-058067-8 – via Google Books
  6. ↑ a b Dohner, Janet Vorwald (2001). The Encyclopedia of Historic and Endangered Livestock and Poultry Breeds. Yale University Press. pp. 243–5. ISBN 978-0-300-13813-9
  7. ↑ James Wilson. (1909). «ch. VIII The Colours of Highland Cattle» The Scientific Proceedings of the Royal Dublin Society. Royal Dublin Society.
  8. ↑ a b c Highland cattle – Mother Earth News". Mother Earth News. p. 4. Retrieved 30 May 2015
  9. ↑ a b Highland Cattle USA – The Breed". Retrieved 11 September 2015
  10. ↑ a b "NWHCA Highland cattle". Northwest Highland Cattle Association. Retrieved 13 June 2016
  11. ↑ Smallholder Series – Cattle Breeds. .
  12. ↑ a b Highland Cattle Society; the breed". The Highland Cattle Society. Retrieved 13 June 2016
  13. ↑ Highland Cattle at Balmoral Castle. .
  14. ↑ «Queen to found Highland Cattle fold» Glasgow Herald 25 February 1954.
  15. ↑ Livestock Conservancy – Highland cattle. .
  16. ↑ «Highland Cattle history in Canada» Canadian Highland Cattle Society.
  17. ↑ Canadian Highland Cattle Society. .
  18. ↑ «Highland Cattle World – Canada» Highland Cattle World.
  19. ↑ «Danish Highland Cattle Society About» highland-cattle.dk.
  20. ↑ Txantiloi:Fi-FI «SHCC ry» Suomen Highland Cattle Club ry..
  21. ↑ American Highland Cattle Breed History. .
  22. ↑ American Highland Cattle Association History. .
  23. ↑ Valerie Porter, Lawrence Alderson, Stephen J.G. Hall, D. Phillip Sponenberg (2016). Mason's World Encyclopedia of Livestock Breeds and Breeding (sixth edition). Wallingford: CABI. ISBN 9781780647944
  24. ↑ Schmutz, S. M.; Dreger, D. L.. (2013). «Interaction of MC1R and PMEL alleles on solid coat colors in Highland cattle» Anim Genet 44 (1): 9–13.  doi:10.1111/j.1365-2052.2012.02361.x. PMID 22524257..
  25. ↑ «Highland Cattle in Alberta» The Alberta Beef Magazine April 2006.
  26. ↑ Highland cattle – Britannic Rare Breeds. .
  27. ↑ a b c "Highland cattle and their landscape". A to Z Animals. Retrieved 13 June 2016
  28. ↑ «Highland Cattle – Sea World» seaworld.org.
  29. ↑ Campbell, John R; Douglas Kenealy, M.; Campbell, Karen L. (2009). Animal Sciences: The Biology, Care, and Production of Domestic Animals (4th ed.). Waveland Press. p. 299. ISBN 978-1-4786-0821-9
  30. ↑ Serif, S. M.; Johnson, H. D.; Lippincott, A. C.. (March 1979). «The effects of heat exposure (31 °C) on zebu and Scottish Highland cattle» International Journal of Biometeorology 23 (1): 9–14.  doi:10.1007/BF01553372. PMID 500248. Bibcode: 1979IJBm...23....9S..
  31. ↑ Porter, Valerie; Alderson, Lawrence; Hall, Stephen J. G.; Sponenberg, Phillip (2016). Mason's World Encyclopedia of Livestock Breeds and Breeding. CAB International. p. 200. ISBN 978-1-84593-466-8
  32. ↑ a b Reinhardt, Catherine; et al. (28 February 1985). "Social behaviour and reproductive performance in semi-wild Scottish Highland cattle". Applied Animal Behaviour Science. 15 (2): 125–136. doi:10.1016/0168-1591(86)90058-4. Retrieved 26 August 2015
  33. ↑ Clutton-Brock, T. H.; Greenwood, P. J.; Powell, R. P.. (1976). «Ranks and Relationships in Highland Ponies and Highland Cows» Zeitschrift für Tierpsychologie 41 (2): 206–216.  doi:10.1111/j.1439-0310.1976.tb00477.x. PMID 961125..
  34. ↑ North East Highland Cattle – About the Breed. .
  35. ↑ Highland cattle suckler beef. The British Charolais Cattle Society.
  36. ↑ Fluffy cows: Old Beauty practice gains attention. .
  37. ↑ «Clan MacGregor – Highland cattle information» Clan MacGregor.

Bibliografia aldatu

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Highland_behi&oldid=9259845"(e)tik eskuratuta