Bibalbio
Bibalbioak (testu batzuetan, Kuskubikoak[1]; izen zientifikoa, Bivalvia; aurreko mendeetan Lamellibranchiata eta Pelecypoda deituak) itsasoko zein ur gezatako molusku mota bat dira, gorputza albotik konprimituta eta bi zati artikulatuz osatutako maskor batez bilduta dutenak. Talde gisa, bibalbioek ez dute bururik, eta moluskuen ohiko organo batzuk falta dituzte, hala nola, erradula eta odontoforoa. Mota honetan sartzen dira txirlak, ostrak, berberetxoak, muskuiluak, bieirak eta ur gazitan bizi diren beste familia asko, baita ur gezatan bizi diren zenbait familia ere. Gehienak iragazpen bidez elikatzen dira. Zakatzen eboluzionatu egin dute, eta ktenidioak bihurtu dira, elikatzeko eta arnasa hartzeko organo espezializatuak. Bibalbio gehienak sedimentuan lurperatzen dira, non harraparitzatik nahiko salbu dauden. Beste batzuk itsas hondoan daude edo arrokei edo beste gainazal gogor batzuei atxikitzen zaizkie. Bibalbio batzuek, hala nola bieirek eta Limidae fmailiakoak, igeri egin dezakete. Itsasontziko harrek egurra, buztina edo harria zulatzen dute, eta substantzia horien barruan bizi dira.
| Bibalbio | |
|---|---|
| Kanbriar-gaur egun | |
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Animalia |
| Azpierreinua | Eumetazoa |
| Filuma | Mollusca |
| Klasea | Bivalvia Linnaeus, 1758
|
Bibalbio baten maskorra kaltzio karbonatoz osatuta dago eta bi zati ditu, normalean antzekoak, balbak deituak. Horiek ertz batean (gontz lerroa) lotailu malgu batez lotuta daude, eta, normalean, balba bakoitzaren "hortzekin" batera, gontza osatzen dute. Egitura horrek maskorra irekitzeko eta ixteko aukera ematen du, bi erdiak bereizi gabe. Maskorra bi aldetatik simetrikoa izaten da, eta gontza plano sagitalean egoten da. Bibalbioen maskor helduaren tamaina milimetroko frakzioetatik metro bat baino gehiagoko luzeraraino aldatzen da, baina espezie gehienak ez dira 10 cm-tik gorakoak.
Bibalbioak denbora luzez izan dira kostaldeko eta erriberako giza populazioen dietan. Erromatarrek ostrak urmaeletan landatzen zituzten eta, oraintsuago, marikultura elikadurarako bibalbio-iturri garrantzitsu bihurtu da. Moluskuen ugalketa-zikloak modu modernoan ezagututa, haztegiak eta hazkuntza-teknika berriak garatu dira. Molusku gordinak edo gutxi prestatuak kontsumitzeak izan ditzakeen arriskuak hobeto ulertuz gero, hobeto biltegiratu eta prozesatu ahal izan dira. Ostra perliferoak (ur gazi eta gezatan oso desberdinak diren bi familiaren izen arrunta) perla naturalen iturri ohikoenak dira. Bibalbioen maskorrak artisautzan eta bitxiak eta botoiak egiteko erabiltzen dira. Bibalbioak kutsaduraren biokontrolean ere erabili dira.
Bibalboak lehen aldiz agertzen dira erregistro fosilean Kanbriarraren hasieran[2][3], duela 500 milioi urte baino gehiago. Ezagutzen diren espezie bizien kopurua 9.200 ingurukoa da. Espezie horiek 1.260 generotan eta 106 familiatan sailkatzen dira. Itsas bibalbioak (ur gaziko eta estuarioetako espezieak barne) 8.000 espezie inguru dira, lau azpiklasetan eta 1.100 generoko 99 familiatan konbinatuta. Holozenoko familia handienak Veneridae (680 espezie baino gehiago) eta Tellinidae eta Lucinidae (500 espezie baino gehiago) dira. Ur gezako bibalbioek zazpi familia dituzte, eta horietako handiena Unionidae da, 700 espezie ingururekin.
Etimologia aldatu
Bivalvia termino taxonomikoa Lineok erabili zuen lehen aldiz 1758ko Systema Naturae izenekoaren 10. edizioan, bi balbaz osatutako maskorrez osatutako animaliei erreferentzia egiteko. Oraintsuago, klasea Pelecypoda bezala ezagutzen zen, "aizkora oina" esan nahi duena (animaliaren oinaren forman oinarritua, hedatua dagoenean)[4]. Euskaraz kuskubiko izena ere erabili da[1], bereziki itzultzen denean. Ohikoa da ere bibalbo hitza agertzea testuetan, nahiz eta bibalbio izan egokia.
"Bivalvio" izena latinezko bis hitzetik dator, "bi" esan nahi duena, eta valvae, "ate baten orriak" esan nahi duena. Maskor bikoitiek hainbat aldiz eboluzionatu dute modu independentean bibalbioak ez diren animalien artean; balba-pareak dituzten beste animalia batzuk gasteropodo batzuk (Juliidae familiako itsas barraskilo txikiak[5]), Brachiopoda filumeko kideak[6] eta Ostracoda[7] eta Conchostracoda[8] izenez ezagutzen diren krustazeo ñimiñoak dira.
Anatomia aldatu
Mantua eta oskola aldatu
Muskuluak eta ligamentuak aldatu
Nerbio-sistema aldatu
Zentzumenak aldatu
Zirkulazioa eta arnasketa aldatu
Digestio-aparatua aldatu
Elikatze moduak aldatu
Digestio-hodia aldatu
Iraizketa-aparatua aldatu
Ugalketa eta garapena aldatu
Alderaketa brakiopodoekin aldatu
Historia ebolutiboa aldatu
Kanbriarreko leherketa duela 540 eta 520 milioi urte artean gertatu zen. Aldi geologiko labur horretan, animalia-filium nagusien dibergentzia gertatu zen, horien artean hezurdura mineralizatuak zituzten lehen izakiak zeudelarik. Brakiopodoak eta bibalbioak garai honetan agertu ziren eta arroketan fosilduta utzi zituzten[9].
Lehen bibalbio posibleen artean Pojetaia eta Fordilla daude; ziurrenik zurtoin-taldekoak izango dira koroa-taldekoak baino gehiago. Watsonella eta Anabarella taxon horien hurbileko senidetzat (aurrekoak) hartzen dira[10]. Kanbriarreko ustezko "bibalbioen" bost genero baino ez dira ezagutzen; besteak Tuarangia, Camya eta Arhouriella dira, eta potentzialki Buluniella[11].
.jpg)
Maskorrak lurperatuta dauden sedimentua gogortu eta arroka bihurtzen denean sor daitezke bibalbioen fosilak. Sarritan, fosilak balben inpresioa gordetzen du, balben ordez. Ordoviziar goiztiarrean, bibalbio-espezieen aniztasuna asko handitu zen, eta disodonta, heterodonta eta taxodonta hortzeriak eboluzionatu ziren. Siluriarraren hasieran, brankiak iragazketa bidezko elikadurara egokitu ziren eta, Devoniar eta Karbonifero aldietan, sifoiak agertu ziren, garatu berri zen oin muskularrarekin batera, animaliei sedimentuan sakonki lurperatzeko aukera eman zietenak[13].
Paleozoikoaren erdialdean, 400 Mya inguruan, brakiopodoak ozeanoko iragazle ugarienen artean aurkitzen ziren, eta 12.000 espezie fosil baino gehiago ezagutzen dira[14]. Permo-Triasiar iraungipen masiboan, 250 Mya, bibalbioek dibertsitate erradiazio handia izaten ari ziren. Gertaera honek bibalbioei gogor eragin zien, baina berrezarri eta aurrera egin zuten Triasiko aldian. Aldiz, brakiopodoek beren espezie aniztasunaren % 95 galdu zuten[15]. Baliteke zenbait bibalbiok indusketak egiteko eta harrapariak saihesteko duten gaitasuna arrakastaren faktore garrantzitsua izatea. Hainbat familiaren barruan egindako beste egokitzapen berri batzuei esker, espezieek lehen erabili gabeko txoko ebolutiboak okupatu ahal izan zituzten. Horien artean sartzen dira sedimentu bigunetan flotagarritasun erlatiboa handitzea, maskorrean saihetsak garatuz, igeri egiteko gaitasuna eta, kasu batzuetan, harrapari-ohiturak hartzea.
Denbora luzez pentsatu zen bibalbioak hobeto egokituak zeudela uretako bizitzara brakiopodoak baino, gainditu eta hurrengo garaietan txoko txikiagoetara baztertuz. Bi taxon horiek ikasliburuetan agertzen ziren, gaitasunagatiko ordezkapenaren adibide gisa. Frogen artean zegoen bibalbioek elikagai gutxiago behar zutela bizirauteko, balbak irekitzeko eta ixteko energia aldetik eraginkorra zen sistema ligamentu-muskularra zela eta. Hala ere, hau guztia erabat ezeztatua geratu da; areago, bibalbio modernoek brakiopodoen gainean duten gailentasuna iraungipen-gertakariei emandako erantzunean ustekabeko ezberdintasunek eragindakoa dela dirudi[16].
Sailkapena aldatu
| Azpiklasea | Ordena | Hedapen tenporala |
| Paleotaxodonta | Nuculoida | Behe-kanbriar / gaur egun |
| Solemyoida | Devoniar / gaur egun | |
| Isofilibranchia | Mytiloida | Goi-kanbriar / gaur egun |
| Modiomorphoida | Behe-kanbriar / gaur egun | |
| Heteroconchia | Unionoida | Erdi-devoniar / gaur egun |
| Trigonioida | Erdi-triasiko / gaur egun | |
| Veneroida | Ordoviziar ertaina / gaur egun | |
| Myoida | Karbonifero / gaur egun | |
| Hippuritoida | Erdi-siluriarra / goi-kretazeoa | |
| Pteriomorphia | Arcoida | Behe-ordoviziar / gaur egun |
| Pterioida | Ordoviziar / gaur egun | |
| Anomalodesmata | Phalodomyoida | Behe ordoviziar / gaur egun |
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b «bivalvo» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
- ↑ Jell, Peter A.. (1980-01-01). «Earliest known pelecypod on Earth — a new Early Cambrian genus from South Australia» Alcheringa: An Australasian Journal of Palaeontology 4 (3): 233–239. doi:. ISSN 0311-5518. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Runnegar, Bruce; Bentley, Christopher. (1983). «Anatomy, Ecology and Affinities of the Australian Early Cambrian Bivalve Pojetaia runnegari Jell» Journal of Paleontology 57 (1): 73–92. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Linné, Carl von; Lange, Johann Joachim; Linné, Carl von. Caroli Linnaei ... Systema naturae : per regna tria naturae : secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. (Ad editionem decimam reformatam Holmiensem.. argitaraldia) Typis et sumtibus Io. Iac. Curt (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ (Ingelesez) Renard, Jacques Le; Sabelli, Bruno; Taviani, Marco. (1996-03). «On Candinia (Sacoglossa: Juliidae), a new fossil genus of bivalved gastropods» Journal of Paleontology 70 (2): 230–235. doi:. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ (Ingelesez) «Brachiopoda: Phylum Of The Brachiopods Or "Lamp Shells" [2023»] earthlife.net 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Brusca, Richard C.. (2003). Invertebrates. (2nd ed. argitaraldia) Sinauer Associates ISBN 0-87893-097-3. PMC 51053596. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Webb, John. A reappraisal of the paleoecology of conchostracans (Crustacea: Branchiopoda). (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Campbell, Neil A.. (2002). Biology. (6th ed. argitaraldia) Benjamin Cummings ISBN 0-8053-6624-5. PMC 47521441. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ (Ingelesez) Vendrasco, Michael J.; Checa, Antonio G.; Kouchinsky, Artem V.. (2011-07). «Shell microstructure of the early bivalve Pojetaia and the independent origin of nacre within the mollusca: SHELL MICROSTRUCTURE IN POJETAIA» Palaeontology 54 (4): 825–850. doi:. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ (Ingelesez) Elicki, Olaf; Gürsu, Semih. (2009-06-01). «First record of Pojetaia runnegari Jell, 1980 and Fordilla Barrande, 1881 from the Middle East (Taurus Mountains, Turkey) and critical review of Cambrian bivalves» Paläontologische Zeitschrift 83 (2): 267–291. doi:. ISSN 1867-6812. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Damas Mollá, Laura; Aranburu Artano, Arantza; García Garmilla, Francisco. (2004). Alteración diagenètica diferencial en conchas de rudistas (Hippuritacea, Bivalvia) del Cretácico Medio de Ereño (Bizkaia, País Vasco). (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ «Bivalves: Their Fossil Record» web.archive.org 2011-07-12 (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ «GeoKansas--Fossil Brachiopods» web.archive.org 2008-07-05 (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ Barnes, R. S. K.. (1993). The invertebrates : a new synthesis. (2nd ed. argitaraldia) Blackwell Scientific ISBN 0-632-03125-5. PMC 26586485. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
- ↑ (Ingelesez) Gould, Stephen Jay; Calloway, C. Bradford. (1980/ed). «Clams and brachiopods—ships that pass in the night» Paleobiology 6 (4): 383–396. doi:. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
