Behistungo inskripzioa

Behistungo inskripzioa (persieraz بیستون) idazkera kuneiformearekiko Rosetta Harria Egiptoko hieroglifo idazkerarekiko den gauza bera da, hau da, galdutako idazkera bat deszifratzeko funtsezko agiria, testu berbera beste hizkuntza ezagunetan erakusten duena. Kermanxah probintzian dago, Irango mendebaldean. Persiako Dario I.a erregeak egin zuen.

Behistungo inskripzioa
سنگ‌نبشته بیستون
Behistun
Irudi gehiago
Kokapena
Estatu burujabe	Iran
Probintzia	Kermanshah
Irango eskualdea	Harsin County
Kokapen fisikoa	Mount Behistun (en)
Koordenatuak	34°23′25″N 47°26′09″E
Historia eta erabilera
Irekiera	K.a. VI. mendea
Komisarioa	Dario I.a
Izenaren jatorria	Mount Behistun (en)
Arkitektura
Materiala(k)	kareharria
Gizateriaren ondarea
Irizpidea	(ii) eta (iii)
Eskualdea	Asia eta Ozeania
Izen-ematea	bilkura)

Inskripzioak testu beraren hiru bertsio ditu, hiru idazkeraz eta hiru hizkuntzaz idatziak: antzinako persiera, elamita eta babiloniera. Britainiar armadako ofizial Sir Henry Rawlinsonek bi unetan transkribatu zuen, 1835 eta 1843an. Rawlinsonek antzinako persieraz idatzitako testu kuneiformea 1838an itzuli ahal izan zuen, eta elamdar eta babiloniar testuak, Rawlinsonek eta beste batzuek itzuli zituzten 1843 ondoren. Babiloniera akadieraren forma berantiarra zen, hizkuntza semitikoen taldekoa.

Behistungo inskripzioa UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen 2006an. 187 hektareako babes gunea eta 361 hektareako errespetu gunea hartzen ditu.

Inskripzioa

Altxaera (marrazkia).

Hiru hizkuntzen kokapena (eskema)

Inskripzioko testua Persiako Dario I.aren adierazpen bat da, hiru hizkuntzaz eta idazkeraz idatzia: bi bata bestearen ondoko hizkuntza (antzinako persiera eta elamita, eta babiloniera euren gainetik. Dariok Persiar Inperioa K.a. 521etik K.a. 486 arte gobernatu zuen. K.a. 515. urteko uneren batean inskripzio hori sortzea agindu zuen, Gaumata usurpatzailearen aurrean bere igoeraren istorioa deskribatzen zuena, baita ondoren garaile irten zeneko gerrak eta matxinada desagerrarazi izana ere. Gaur egungo Bisistun herritik gertuko amildegi batean daude, Zagros mendietan, Iranen, Kermanxahko lautadatik altxatzen diren tokian.

Inskripzioak gutxi gorabehera 15 metroko garaiera eta 25 metroko zabalera du, eta Mesopotamia eta Mediako hiriburu ziren Babilonia eta Ekbatana elkartzen zituen antzinako bide baten ondoan dagoen amildegi batetik 100 metro gorago dago. Bertara iristea zaila da, amaitu ondoren magalak ezabatuak izan baitziren, inskripzioa iraunkorrago egiteko asmoz.

Antzinako persieraz idatzitako testuak 414 lerro ditu bost zutabetan; elamdar testuak zortzi zutabetan idatzitako 593 lerro ditu eta, azkenik, babilonierazko testuak 112 lerro baino ez. Inskripzioa, Darioren bizitzaren baxuerliebe batekin, bi zerbitzari eta metro beteko altuerako hamar irudirekin marraztu zen; azken irudiek konkistaturiko herriak irudikatzen zituzten; Ahura Mazda jainkoa goian flotatzen ari da, erregea bedeinkatzen. Dirudienez, irudi bat gehitu zen besteak amaitu ondorenː Darioren bizarrabBanandutako harri bloke bat da, irudira burdina eta berunezko iltzeekin lotua dagoena, oso ezohiko moduan.

Antzinako historian

Erliebeen xehetasuna

Inskripzioari buruz ezagutzen den lehen erreferentzia historikoa Ktesias Knidokoa egile greziarraren bidez da, inskripzioaren existentziaren berri, K.a. 400ean izan baitzuen. Publio Kornelio Tazitok, aldi berean, aipatu zuen, eta amildegiaren oinarrian zeuden monumentu osagarri batzuen deskribapena ematen du: hor, iturburu bat zegoen. Horietatik berreskuratu ahal izan dena Tazitoren deskribapenarekin bat dator. Diodoro Sikulok ere idatzi zuen "Bagistanon"ari buruz, eta Babiloniako Semiramis edo Sammu-ramat erreginak inskribatua izan zela dio.

Persiar Inperioa eta haren ondorengo erresumen erorketaren ondoren (mazedoniar inperioa, partiar inperioa eta sasanidar inperioa), eta idazkera kuneiformea erabiltzeari utzi izan ondoren, inskripzioaren izaera ahaztu egin zen, eta fantasia edo mitologiazko jatorri bat eman zitzaion. Mendeetan, Dariori eman beharrean (lehen persiar erregeetako bat zen), Kosroes II.aren erregealdikoa zela uste izan zen, hots, azken erregeetako batena. Elezahar batek Kosroesen emazte Xirinen maitale Farhadek sortu zuela zioen. Haren hausteagatik erbesteratua, Farhadi ura aurkitzeko mendia zulatzeko lana eman zitzaion, eta arrakasta izanez gero, Xirinekin ezkontzeko baimena eman behar zioten. Urte askoren ondoren eta jada mendi erdi ezabatua zuelarik, Farhadek ura aurkitu zuen, baina Kosroesek Xirin hil zela esan zion. Erotu egin zen eta amildegiaren tontorretik bota zuen bere burua. Nolanahi ere, Xirin ez zegoen hilda, eta Farhaden patuaren berri jakindakoan, bere burua urkatu egin zuen.

Aurkikuntza

1598 arte inskripzioak ez zuen Mendebaldeko Europako adituen arreta piztu. Urte hartan, Robert Sherley ingelesak ikusi zuen, Persian Austriaren izenean misio diplomatikoan zebilenean. Aditu horiek Jesusen igokundearen istorio bat zenaren ondorioa atera zuten. Europarrek egin zituzten interpretazio bibliko okerrak ugariak izan ziren hurrengo bi mendeetan, Kristo eta bere apostoluak eta Israel eta Asiriako Salmanasar I.aren tribuak zirela bezalako teoriak barne.

1835ean, Sir Henry Rawlinson, Persiako Sahren armada entrenatzen zuen britainiar armadako ofizial bat, inskripzioa serio aztertzen hasi zen. Garai horretan, Bisistun hiriaren izena ingelesez Behistun moduaten eman zenez, monumentua "Behistungo inskripzioa" izenaz ezagutzen hasi zen. Bertara heltzea ia erabat ezinezkoa izan arren, Rawlinsonek amildegia eskalatzea eta antzinako persieraz idatzitako inskripzioa kopiatzea lortu zuen. Elamiterazko bertsioa leize baten ertzean zegoen, eta babiloniarra, lau metro beherago, biak ala biak, ez ziren bertara erraz heltzekoak, eta, beraz, beste saiakera batzuetarako utzi ziren.

Persierazko testua gainean zeramala, eta idazkera kuneiformean aditua zen George Friedrich Grotefendek emandako silabario baten heren batekin, Rawlinson, lanean jarri zen testua deszifratzeko. Zorionez, testuaren lehen zatiak, Herodoton aurkitutakoa bezalako persiar erregeen zerrenda bat zuen, eta, beraz, 1838an, izenak eta karaktereak parekatuz, Rawlinsonek, antzinako persierak erabilitako forma kuneiformea deszifratu ahal izan zuen.

Ondoren etorri ziren beste bi testuak. Afganistango bere zerbitzuaren luzapen baten ondoren, Rawlinson berriz buru-belarri sartu zen inskripzioarekin 1843an. Taula handi batzuekin, antzinako persieraz idatzitako testua eta elamiteraz idatzitakoaren arteko hutsa zeharkatu zuen, eta azken horretan idatzitakoa kopiatu. Orduan tokiko mutil ausart bat aurkitu zuen, amildegia pitzadura batetik soka eta aparailuekin eskalatu zuena, babilonieraz idatzitako testura iritsi arte, horrela, paper matxean moldeak hartzeko moduan. Rawlinson lanean jarri eta babilonierazko testua eta hizkuntza itzuli zituen, Edward Hincks, William Fox Talbot eta Julius Oppertengandik aparte, horiek ere deszifraketan lagundu zuten arren. Edwin Norrisek eta beste batzuek elamiterazko testuarekin gauza bera egin zuten. Mesopotamiako lehen hiru hizkuntzak, eta idazkera kuneiformearen hiru aldaera izanez, deszifraketa horiek, Asiriologia modernitatean jartzeko giltzarrietako bat izan ziren.

Uste denez, Dariok inskripzioa heltzerik ez zegoen toki batean nahi izan zuen, aldaketetatik salbu izateko. Irakurgaitasuna bigarren maila batean geratu zen: lurretik ia ezin da testua irakurri. Persiar erregeak ez zuen amildegiaren hondoan ur igerileku bat eraiki izanari buruzko arrazoirik, horrek tokian giza trafikoa gehitu zuelarik. Horrek kalte handiak eragin dizkie irudi batzuei. Monumentuak Bigarren Mundu Gerran ere jasan zituen kalteren batzuk, soldaduek tiraketa praktikarako erabiltzen baitzuten.

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz)Behistungo inskripzioaren gaztelerazko itzulpena, Darioren beste inskripzio batzuekin batera.

• Datuak: Q180012
• Multimedia: Behistun Inscription / Q180012