Wikipedia

Berbere

(«Amazig» orritik birbideratua)

Berbereak edo amazigak[3][4] (amazigeraz, amazigh hitzak «gizon askea» esan nahi du; plurala imazighen da) Afrika iparraldeko etnia bat dira. 62 milioiko gizataldea osatzen dute. Berezko hizkuntza amazigera edo berberera dute.

Berbereak
Berbereak dantza tradizional bat egiten (Maroko, Atlas mendiak)
Berbereak ahidus dantza tradizional egiten (Maroko)
Biztanleak guztira
Ezezaguna
Biztanleria nabarmena duten eskualdeak
Maroko: 9,500,000[1]
Aljeria: 4,300,000[1]
Libia
Tunisia
Mauritania
Mali: 600,000[2]
Niger: 400,000[2]
Txad
Egipto
Espainia
Frantzia
Herbehereak
Belgika
Hizkuntza
Tamazight, Arabiera, Frantses, Gaztelania (Marokon eta Espainian)
Erlijioa
Islam, Kristautasuna
Zerikusia duten beste giza taldeak
Iberiarrak, arabiarrak, egiptoarrak
Berbereen ikurra

Berbereen banaketa

aldatu
 

Berbereen hedapena Afrika iparraldean.

         Tuaregak          Braberrak (Atlaseko berbereak)
         Riftarrak          Chenoui
         Kabiliarrak          Chaouia
         Xluh          Saharako berbereak

Berbereak ondoko estatuetan banaturik daude:

Migrazio mugimenduen ondoriozko taldeak:

Historia

aldatu

Berbereak historiaurretik daude Ipar Afrikan. Lurralde haietako itsasertzean egokitu ziren feniziar eta greziarrak, eta hainbat kolonia sortu zituzten; haien eragina handia izan zen itsasertzeko biztanleen artean (Kartago eta zibilizazio punikoa). Kartago hartu ondoren, Berberiako kostaldean egokitu ziren erromatarrak (egungo Tunisia, Ipar eta Ekialdeko Aljeria, Ipar eta Mendebaleko Maroko) eta berbereek aurre egin bazieten ere (Masinisa Numidia eta Mauritaniako erregearen garaian), ezin izan zituzten egotzi kolonietatik. Kanpotiko mehatxuei aurre egiteko bat egiten jakin arren, berbere nomadak erabat sakabanaturik bizi izan ziren, eta bizi dira herri berbereak.

Erromatarrak heldu zirenean ez zegoen berbere herririk, herrien sorta bat bizi baitzen Afrika ipar-mendebaldean: libiarrak, getuloak, numidiarrak, garamanteak eta mauroak. Erromatarrak, baina, denak talde berean sailkatzen hasi ziren guztiak hizkuntza arrotz berean mintzatzen zirelakoan; izan ere, berbere grezierazko barbaroi hitzetik bide dator. Gaur arte etnia bezala irauten lagundu dion barreiatze honek ez zion eta ez dio, ordea, batasun politikoaren aldeko borroka neurri berean bultzatu. III-IV. mendeetatik aurrera, zenbait berbere kristau bihurtu eta hizkuntza latinoa onartu zuten. Judu koloniak ere eraiki ziren bertan, egungo judu berbereen antzinakoak. Inperioaren azken urteetan (IV. m.) berbereen altxamenduek indar berezia hartu zuten, baina 426. urtetik aurrera bandaloak nagusitu ziren kostaldean. Ekialdeko Inperio Erromatarraren garaian (531-642), indartu egin ziren berbereak, eta bizantziarrek Bizazena, Tunis eta beste hiri batzuk baizik ez zituzten menderatu. Hasieran aurre egin bazieten ere (Kosayla erresuma berberea, 687-690), berbereek ezin gelditu izan zuten arabiarren erasoa, eta VII. mendearen bukaeran musulmanak ziren nagusi Ipar Afrikako kostaldean. Itsasertzean Islamak hartu zuen kristautasunaren lekua, eta arabierak latinarena. Barnealdeak berbereen esku zirauen, baina arabiarren eragina berehala zabaldu zen: berbereek Islama hartu zuten erlijio (ortodoxia sunnitatik urrunduz, jariyi heresia onartu zuten gehienek) eta sartaldean (Fez eta Kairuanen, esaterako) hiri arabiar-berbere berriak sortu ziren (aginte arabiarraren mendeko berbereek osatuak). Hasia zen arabiartzea XII. mendeko bigarren inbasio arabiarrak areagotu zuen (Banu Hilal, Banu Sulaim, Banu Maqil): itsasertz osoa arabiartu zen, baita ekialdeko ordokia eta basamortuetako berbereak ere eta mendebaleko mendialdeetan berbereak nagusi geratu ziren gaurko egunera arte.

Politikan, berbereak dinastia arabiarren arteko gatazken erdian bizi izan ziren, benetako beregaintasunari ezin eutsiz, zerbait eskainiko zien honako eta harakoaren alde jokatuz. Sartaldeko mendietako eta basamortuetako berbereek eutsi diote hizkuntza eta kulturari: Marokoko biztanleria erdia inguru da berberea, Aljerian gutxiengoa da (Kabilia, Aures) eta Tunisian talde txiki batzuk baizik ez dira geratu; ekialdean (Libia, Egipto) desagertu dira ia. Arabiera da nagusi, eta berberera edo amazigeraren hiztunen eskubideak ez dira errespetatzen.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b Encyclopædia Britannica: Berber
  2. ↑ a b Q&A: The Berbers. BBC News.
  3. ↑ Euskaltzaindia. (2015-1-30). 174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak. , 3 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. (PDF) 190. arauaː Munduko herriak eta etniak. .

Bibliografia ingelesez

aldatu
  • Brett, Michael; Fentress, Elizabeth (1997). The Berbers (The Peoples of Africa) (1996 hardcover ed.). ISBN 0-631-16852-4.
  • Celenko, Theodore, ed. (December 1996). Egypt In Africa. Indianapolis Museum of Art. ISBN 978-0-253-33269-1.
  • Cabot-Briggs, L. (2009-10-28). "The Stone Age Races of Northwest Africa". American Anthropologist. 58 (3): 584–585. doi:10.1525/aa.1956.58.3.02a00390.
  • Hiernaux, Jean (1975). The people of Africa. People of the world series. ISBN 0-684-14040-3.
  • Encyclopædia Britannica. 2004.
  • Encarta. 2005.
  • Blanc, S. H. (1854). Grammaire de la langue basque (d'apres celle de Larramendi). Lyons & Paris.
  • Cruciani, F.; La Fratta, B.; Santolamazza; Sellitto; Pascone; Moral; Watson; Guida; Colomb (May 2004). "Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa". American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1014–1022. doi:10.1086/386294. ISSN 0002-9297. PMC 1181964. PMID 15042509.
  • Ekonomou, Andrew J. (2007). Byzantine Rome and the Greek Popes: Eastern Influences on Rome and the Papacy from Gregory the Great to Zacharias, A.D. 590–752. ISBN 9780739119778.
  • Entwistle, William J. (1936). The Spanish Language. London. ISBN 0-571-06404-3. (as cited in Michael Harrison's work, 1974)
  • Gans, Eric Lawrence (1981). The Origin of Language. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-04202-6.
  • Gèze, Louis (1873). Eléments de grammaire basque (in French). Beyonne: Bayonne Lamaignère.
  • Hachid, Malika (2001). Les Premiers Berberes. EdiSud. ISBN 2-7449-0227-6.
  • Harrison, Michael (1974). The Roots of Witchcraft. Secaucus, NJ: Citadel Press. ISBN 0-426-15851-2.
  • Hoffman, Katherine E.; Miller, Susan Gilson; McDougall, James; El Mansour, Mohamed; Silverstein, Paul A.; Goodman, Jane E.; Crawford, David; Ghambou, Mokhtar; Bernasek, Lisa; Becker, Cynthia (June 2010). Hoffman, Katherine E.; Miller, Susan Gilson (eds.). Berbers and Others: Beyond Tribe and Nation in the Maghrib. Indiana University Press. ISBN 9780253222008.
  • Hualde, J. I. (1991). Basque Phonology. London & New York: Routledge. ISBN 0-415-05655-1.
  • Martins, J. P. de Oliveira (1930). A History of Iberian Civilization. Oxford University Press. ISBN 0-8154-0300-3.
  • Myles, S; Bouzekri; Haverfield; Cherkaoui; Dugoujon; Ward (June 2005). "Genetic evidence in support of a shared Eurasian-North African dairying origin". Human Genetics. 117 (1): 34–42. doi:10.1007/s00439-005-1266-3. ISSN 0340-6717. PMID 15806398. S2CID 23939065.
  • Nebel, A.; Landau-Tasseron; Filon; Oppenheim; Faerman (June 2002). "Genetic Evidence for the Expansion of Arabian Tribes into the Southern Levant and North Africa". American Journal of Human Genetics. 70 (6): 1594–1596. doi:10.1086/340669. ISSN 0002-9297. PMC 379148. PMID 11992266.
  • Osborn, Henry Fairfield (1915–1923). Men of the Old Stone Age. New York: New York, C. Scribner's sons.
  • Renan, Ernest (1873) [First published Paris, 1858]. De l'Origine du Langage (in French). Paris: La société berbère.
  • Ripley, W. Z. (1899). The Races of Europe. New York: D. Appleton & Co.
  • Ryan, William; Pitman, Walter (1998). Noah's Flood: The new scientific discoveries about the event that changed history. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-684-81052-2.
  • Saltarelli, M. (1988). Basque. New York: Croom Helm. ISBN 0-7099-3353-3.
  • Semino, O.; Magri, P. J.; Benuzzi; Lin; Al-Zahery; Battaglia; MacCioni; Triantaphyllidis; Shen (May 2004). "Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area". American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1023–1034. doi:10.1086/386295. ISSN 0002-9297. PMC 1181965. PMID 15069642.
  • Silverstein, Paul A. (2004). Algeria in France: Transpolitics, Race, and Nation. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34451-4.

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbere&oldid=8984793"(e)tik eskuratuta